«اللانىڭ دىننەن بەكەم ۇستاپ، ايىرىلماڭدار» (11, ءال-يمران سۇرەسى، 103-ايات), «اقيقاتىندا، اللاعا قابىل ءدىن - يسلام ءدىنى» (11, ءال يمران سۇرەسى، 19-ايات) دەپ تازا دا اقيقات ءدىن - يسلامدى جىبەردى. ادام بالاسى قاسيتەتتى قۇراندى باسشىلىققا الىپ، ەشكىمگە دە، ەشنارسەگە دە قىلداي قيانات جاساماي ءومىر ءسۇرسىن، قوعامى ءادىل دە يماندى بولسىن دەپ دۇرىس جولدى كورسەتۋ ءۇشىن قۇران كارىمدى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) پايعامبارىمىزعا ۋاحي ەتتى.

قازاققا يسلام ءدىنى قالاي كەلدى؟

«اللانىڭ دىننەن بەكەم ۇستاپ، ايىرىلماڭدار» (11, ءال-يمران سۇرەسى، 103-ايات), «اقيقاتىندا، اللاعا قابىل ءدىن - يسلام ءدىنى» (11, ءال يمران سۇرەسى، 19-ايات) دەپ تازا دا اقيقات ءدىن - يسلامدى جىبەردى. ادام بالاسى قاسيتەتتى قۇراندى باسشىلىققا الىپ، ەشكىمگە دە، ەشنارسەگە دە قىلداي قيانات جاساماي ءومىر ءسۇرسىن، قوعامى ءادىل دە يماندى بولسىن دەپ دۇرىس جولدى كورسەتۋ ءۇشىن قۇران كارىمدى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) پايعامبارىمىزعا ۋاحي ەتتى.

قازاققا يسلام ءدىنى قالاي كەلدى؟

بىرلىك پەن ىنتىماقتى ناسيحاتتايتىن، ءوز ءىزباسارلارىن يماندىلىققا ۇيىتاتىن، رۋح تازالىعىن ۋاعىزدايتىن اسىل ءدىن يدەياسىن تۋ ەتكەن مۇسىلماندار از جىلداردان سوڭ اراب تۇبەگىنەن شاعىنداپ شىعىپ، وسى كۇنگى سيريا، پالەستينا، يراك جەرىنە جەتتى. يسلامدى نەگىزگى ءدىن دەپ تانىعان اراب قوسىندارىنىڭ ءبىر بولىگى قىزىل تەڭىزدەن ءوتىپ مىسىرعا تابان تىرەدى، سوڭىرا ءارى قاراي قازىرگى ماعريب اراب ەلدەرىنە دە بايراعىن جەلبىرەتتى. ليۆيا، تۋنيس، الجير، ماروككو يسلامعا مويىنسۇندى. 711 جىلى ماعريبتىق مۇسىلماندار جاڭا ءدىندى جالاۋ ەتىپ اتلانت مۇحيتى مەن جەرورتا تەڭىزىن ءبولىپ جاتقان گيبرالتار بۇعازىنان ءوتىپ، اندالۋسياعا قازىرگى اتاۋى يسپانياعا اياق باستى. ولار سونداي-اق يسپانيا مەن فرانتسيا اراسىنداعى پيرەنەي تاۋلارىنا دا جەتتى. كەيىنىرەك يسلام ءدىنى سولتۇستىك افريكا عانا ەمەس، ورتالىق افريكانىڭ دا ءبىراز جەرلەرى مەن ەلدەرىنە تارادى. اراب جاساقتارى تەك باتىسقا عانا ەمەس، سونداي-اق وسى كۇنگى كىشى ازيا مەن كاۆكاز تاۋلارىنا دا ات باسىن بۇردى. بىرتە-بىرتە جاڭا ءدىن ماۋرەناحر دەپ اتالعان ورتا ازياداعى تۇركىلەر ولكەسىنە دە جەتتى. بۇقارا مەن سامارقاند، شاش (تاشكەنت) پەن وتىرار، حورەزم ولكەسى دە يسلامدى قابىلدادى. وسىلايشا يسلام ءدىنى ءىح-ح عاسىرلاردا سۋنيتتىك باعىتتا بىرتە-بىرتە تۇركىلەر الەمىندە دە نىعايا باستادى.

تۇركىلەر يسلام ءدىنىنىڭ پايدا بولۋىنان جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن الەمدىك تاريحي پروتسەستىڭ بەلسەندى سۋبەكتىسىنە اينالدى. اشينا دەرجاۆاسى كورشىلەس جاتقان مەملەكەتتەردى وزىمەن قۋاتتى مەملەكەت رەتىندە ساناسۋعا ءماجبۇر ەتتى. وسى ۋاقىتتاردان باستاپ تۇركىلەر ەۋرازيا دالاسىنداعى بارلىق تاريحي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، وركەنيەتتىك دامۋدىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداۋعا پارمەندى ىقپال ەتتى.        تۇركى تايپالارىن يسلامداندىرۋ بىرنەشە عاسىرلارعا سوزىلدى. بۇل رەتتە تالاس ماڭىندا ارابتاردىڭ 751 جىلى قاراقىتايلارمەن بولعان شەشۋشى شايقاسى ۇلكەن ءرول اتقاردى. تالاس شايقاسى تۋرالى اتاقتى فرانتسۋز تاريحشىسى، شىعىستانۋشى رەنە گرەسسە: «قىتايشا كيۋپيشە اتالعان تاشكەنتتىڭ تۇركى بيلەۋشىسى نەمەسە ءتۇدۇنى قىتايلارعا تالاي رەت باس ءيدى (743, 747, 749 جىلدارى ارالىعىندا). بىراق سول ۋاقىتتاعى كۋچيدىڭ گۋبەرناتورى نەمەسە يمپەريالىق كوميسسارى كاو سەنچە ونى قىتايعا بارار جولداردى قورعاۋداعى ءوز ميسسياڭدى دۇرىس ورىندامادىڭ دەپ جازعىرادى. كاو سەنچە تاشكەنتكە بارىپ، ءتۇدۇننىڭ باسىن الىپ، بايلىعىن يەلەندى. بۇل وسى باتىس بولىگىندەگى كوتەرىلىستەرگە تۇرتكى بولادى. باسى الىنعان ءتۇدۇننىڭ ۇلى تارباعاتايدى جانە بالقاش كولىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنان ەرتىسكە دەيىنگى ۇرىنعىنى مەكەندەيتىن تۇركى-قارلۇقتاردان، سونداي-اق سوعدىداعى اراب گارنيزونىنان قولداۋ سۇرايدى. اراب گەنەرالى زياد يبن ساليح وڭتۇستىكتەن، قارلۇقتار سولتۇستىكتەن كەلەدى. 751 جىلدىڭ شىلدەسىندە كاو سەنچە تالاس وزەنىنىڭ بويىندا تالقاندالادى. بارتولدتىڭ ايتقانىنداي، بۇل تاريحي جەڭىس ورتالىق ازيانىڭ تاعدىرىن شەشتى. بارلىق وقيعالاردىڭ وسىعان اكەلە جاتقانىنداي بولىپ كورىنگەنىمەن، قىتاي ىقپالىندا قالۋدىڭ ورنىنا ورتالىق ازيا مۇسىلماندىققا بەت بۇردى».

تۇركىلەردىڭ يسلامدى قابىلداۋىنداعى بۇقارالىق سيپات 1043 جىلدىڭ كۇزىنە جاتقىزىلادى، وسى كەزدە 10 000 شاتىر يەلەرى 20000 مالدى قۇربان ايت مەرەكەسىنە وراي قۇرباندىققا شالىپ، يسلامدى قابىلدايدى. بۇل تۇركىلەردىڭ جازعى جايلاۋلارى ەدىل بويىندا جايىلسا، قىستاۋلارى بالاساعۇندا بولاتىن. وسىلايشا كاسپي ماڭى جەرلەرى مەن ەدىل بويىن مەكەن ەتكەن، قىپشاق جانە ت.ب. تايپالاردان تۇراتىن تۇركى تايپالارى، وزىندىك مۇسىلماندىق تۇركى مادەنيەتىنىڭ ورتالىقتارىنا اينالادى.

يسلامداندىرۋدىڭ باستى كەزەڭى رەتىندە ەلىمىزدى قاراحان اۋلەتى (ح-ءحى عع.) مەن موعولدار ء(حىV-حV عع.) كەزەڭى اتالىپ وتىلەدى. سەبەبى يسلام ءدىنى وسى ۋاقىتتار ارالىعىندا مەملەكەتتىك ءدىن بولىپ جاريالانعان.

تاياۋ شىعىس ماڭىنا ءحى ع. تۇركىلەردىڭ كەلۋى «مۇسىلماندىق وركەنيەتتى ترانسفورماتسياعا ۇشىراتتى». ترانفورماتسياعا ۇشىراعان ۇمبەتتى قىپشاق دالاسى قانداي دا ءبىر قارسىلىقسىز قابىلدايدى. ك.ە. بوسۆورت تۇرىك-سەلجۇكتاردىڭ يسلام الەمىندەگى ءرولىن سۋرەتتەگەندە «شاماندىق تاريحى بار تۇركى مۇراسى سوپىلىق وردەندەرىنە جول تاپتى. ولار ءوز كەزەگىندە حانافيتتىك مازحابتىڭ سۋنيتتىك باعىتىن قۋاتتى تۇردە ۇستاندى».

دەشتى قىپشاق جەرىنە يسلام مادەنيەتىنىڭ تارالۋىنا قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ ءرولى وتە زور بولدى. يسلامنىڭ تۇركىلەر اراسىندا تارالۋىنا ىقپال ەتكەن تاعى ءبىر فاكتور سۇلتان بەيبارىس بيلىك قۇرعان مىسىر ەلىمەن جان-جاقتى بايلانىس ورناتۋ بولدى. 1261 جىلدان باستاپ ەكى جاق ەلشىلىك دەلەگاتسيالارىمەن الماستى. بەيبارىس ەلشىلەرى قىرىمداعى سولوداجۋگە، ال بەركە وكىلدەرى الەكساندريا قالاسىنا كەلەدى. 1263 جىلى بەركە مەن بەيبارىس اراسىندا پارسى حاندىعىنا قارسى باعىتتالعان كەلىسىم جاسالدى. يسلام وركەنيەتى ءۇشىن بۇل ماڭىزى زور وقيعا بولدى. بەركە مۇسىلمان الەمىن قان قاقساتقان حۋلاگۋدى تالقانداپ، يسلام ەلدەرىن شاپقىنشىلىقتان ساقتاپ قالدى. ال قىپشاق دالاسىنان سەنىمدى وداقتاس تاپقان بەيبارىس كرەست جورىعىن توقتاتتى. بۇل جەردە ساياسي ۇستانىمدارمەن قاتار ەكى ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ اراسىنداعى جەكە تۇلعالىق قارىم-قاتىناس جوشى ۇلىسىنا دا يسلامنىڭ تارالۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوستى. بارتولد ءوز زەرتەۋلەرىندە: «سۇلتان بەيبارىس (1260-1277 جج.) بەركە حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى بولادى، بەركەنىڭ مىسىرلىق نەمەرەسى سۇلتان بەيبارىستىڭ مۇراگەرى سا'يد-حان مۇحاممەد ءوزىنىڭ اتاسىنىڭ قۇرمەتىنە موڭعولدىق بەركە حاننىڭ ناسير اد-ءدينى دەگەن ات الادى. سونىمەن قاتار 1280 ج. كايردە قايتىس بولعان بەركەنىڭ ۇلى بەدر اد-دين مۇحاممەد، قۇران اياتتارىن ءتۇسىندىرىپ، اراب تىلىندە ولەڭدەر مەن ءدىني شىعارمالار جازعان».

كوپۇلتتى قازاققا كوپدىندىلىك نە كەرەك؟

قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە 40-تان اسا كونفەسسيالاردىڭ ءدىني بىرلەستىكتەر مەن ۇيىمدار سانى 4000-نان اسادى. سونىڭ ىشىندە 2337 يسلام ءدىني بىرلەستىكتەرى، ورىس پراۆوسلاۆيا شىركەۋى - 281, ريم-كاتوليك شىركەۋى - 82, پروتەستانتتىك ءدىني بىرلەستىكتەر - 1189, يۋدەيلەردىڭ ءدىني بىرلەستىكتەرى - 27-ءنى قۇرايدى. قازىرگى قازاقستانداعى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني قاۋىمدارعا تومەندەگىلەر ەنەدى: 5-بۋدديستىك قاۋىم، 24-يندۋيستىك، 12-كريشتايتتىك، 23-باحاي، 2-ترانستسەندەنتالدىق مەديتاتسيا قاۋىمى، سونىمەن قاتار، ۇلى اق باۋىرلاستىقتىڭ 2-قاۋىمى، 6-ساەنتولوگيا شىركەۋى قاۋىمى ت.ب. بۇلاردىڭ 40-تان استام مەرزىمدى ءدىني باسىلىمدارى شىعادى. ەلىمىزدەگى ءدىني وقۋ-ورىندار سانى - 19, ەلىمىزدە - 2200-گە جۋىق مەشىت، مۇسىلمان ءدىني بىرلەستىكتەر سانى - 2337.

قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني ۇيىمداردىڭ جانە توتاليتارلى سەكتالاردىڭ كوبەيۋى مەن ونىڭ قاتارىنا جاستاردىڭ جالپى حالىقتىڭ كوپتەپ تارتىلۋى كوپۇلتتى مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىعىنا قاۋىپتى فاكتور جانە ۇلتارالىق راديكاليزم مەن شيەلەنىستى تۋدىراتىن قوسىمشا كۇش بولىپ تابىلادى. بۇگىندە قازاقستان بۇكىلالەمدىك ءدىني-رۋحاني فورۋمنىڭ ورتالىعى بولىپ تابىلادى. ال قازاقستاننىڭ زايىرلى مەملەكەت بولۋىنا وراي، رەسمي يدەولوگيا دىنگە بارىنشا بەيتاراپ. سوندىقتان قازاقستانداعى جەتەكشى ءدىني كونفەسسيا ستاتۋسىنا يە يسلام مەن حريستيان دىندەرىنە مەملەكەت تاراپىنان قامقورلىق تانىتىلاتىن، باسقا ءدىني ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن رەتتەيتىن جاڭا زاڭنىڭ قابىلداۋى وزەكتى.

«ايەلدەرىمىز پارانجىمەن تۇمشالانباعان»

اقىن-جىراۋلار شىعارماشىلىعىندا تەكتىلىك ماسەلەسى بالاجاندى قازاق ءۇشىن تەكتى ايەل الۋمەن بايلانىستى قويىلادى. بەلگىلى جازۋشى-عالىم ا. سەيدىمبەكتىڭ اتاپ وتكەنىندەي، ميف، ءافسانالاردان باستاپ ورتاعاسىرلىق جىراۋلارعا دەيىن ايەل تەكتىلىگىنىڭ ماڭىزى تۋرالى تالاي عيبرات سوزدەر ايتىلعان: "شىعىس حالىقتارىنىڭ ىشىندە قازاق سياقتى ساناۋلى عانا حالىقتىڭ ايەلدەرى بەتىنە پارانجى سالماي، ديدارىن اشىق ۇستاپ، قىمسىنباي ەركىن ءجۇرۋى دە كوشپەلىلەر ومىرىندە ايەل بالاسى ەر اداممەن بىردەي، تەڭ دارەجەدە بولعاندىعىنان شىعار. ايەل-انانى قۇرمەتتەۋگە، قاستەر تۇتۋعا دەگەن دارحان ەتيكانىڭ قالىپتاسۋىنا نە سەبەپ؟! سەبەپ بىرەۋ-اق، ول - كوشپەلى ءومىر سالتىنان تۋىندايتىن الەۋمەتتىك قاجەتتىلىك دەمەكپىز. تالداڭقىراپ ايتقاندا، كوشپەلى ءومىر سالتىندا ايەل-انا ەش ۋاقىتتا ەڭبەكتەن قول ءۇزىپ اجىراعان ەمەس. ياعني وتباسى باقىتى، رۋ اماندىعى، ەل تاعدىرىنا قاتىستى قازاق ايەلدەرىنىڭ قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىگى ەرلەردەن ەش كەم بولماعان". تەكتىلىك كىسىلىك قۇندىلىق رەتىندە قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنە ەتەنە ەنىپ كەتكەن. ونىڭ ناقتىلى كورىنىستەرىنە جاتاتىندارى: اتا-بابا ارۋاعىن ارداقتاۋ، اتا-انا الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىن اقتاۋ، اعانى ارقا تۇتۋ، "قۇدانى قۇدايداي سىيلاۋ", كۇيەۋ بالاسىن تۋعان ۇلىنداي كورۋ، قىز بالانى ەرەكشە قۇرمەتتەپ، اپكە - ەكىنشى انا، "كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان", "كەلىن كەلدى - قۇت-بەرەكە كەلدى", "بالالى ءۇي بازار", "بالا باۋىر ەتىڭ", ء"بىر ۇيدە قانشا بولساڭ، ءبىر-بىرىڭە قوناقسىڭ", "جاقسى جەڭگە - اناداي ابزال", "اكەڭ ولسە دە، اكەڭدى كورگەن ولمەسىن", ء"تورت اياقتىدا بوتا تاتۋ، ەكى اياقتىدا بولە تاتۋ", ء"ىنىم دە، ءىنىم دەگەنشە - كۇنىم دە", "اعاسى باردىڭ جاعاسى بار"  جانە  ت.ب.

تۇركىلەر يسلامعا دەيىن ءبىر قۇدايعا سىيىنعان

«تاڭىرشىلدىكتى» ءدىن دەپ ايتۋ وتە قيىن. ويتكەنى، ءداستۇرلى دىندەر بەلگىلى ءبىر جۇيەنى قالىپتاستىراتىن كىتابى، سول كىتاپ تۇسىرىلگەن پايعامبارى بولۋدى تالاپ ەتەدى. مىسالى، مۇساعا (ع.س.) تاۋرات،  يساعا (ع.س.) ءىنجىل، مۇحاممەد پايعامبارعا (س.ع.س.) قۇران تۇسىرىلگەن سياقتى. بۇلاردىڭ اراسىندا بەيتاراپ ۋاقىت كەزەڭدەرى بولدى. مىسالى، مۇسا مەن يسانىڭ (ع.س.) اراسىندا شامامەن 1800 ۋاقىت كەزەڭى بولسا، يسا مەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) اراسىندا 610 جىل بەيتاراپ ۋاقىت ءوتتى. بۇعان قوسا پايعامبار جىبەرىلمەگەن حالىقتار دا ءومىر ءسۇردى. ولاردىڭ ءبارى ءبىر جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىن مويىنداپ، ارابتار «يلاھ»، ەۆرەيلەر «ياحۋدا»، پارسىلار «حۋدا»، تۇركىلەر «ءتاڭىر» دەپ جالبارىنىپ، ءمىناجات جاساعان. قازاق حالقى جاراتۋشىنى تانىپ، وعان ءتاڭىرى دەپ جۇزدەنگەن. ءبىر قۇدايدىڭ بار ەكەنىن موينداعان. دەمەك، تاڭىرشىلدىكتىڭ تۇبىندە ءبىر قۇدايعا تابىنۋ جاتىر. بۇل كەيىن يسلام دىنىندەگى ەڭ جوعارعى قۇندىلىق بولىپ سانالاتىن اللانى تانۋ، ودان باسقا ءتاڭىر جوق ەكەنىن مويىنداۋمەنەن ۇشتاسىپ جاتىر دەپ ويلايمىن.

يسلامعا دەيىن قازاقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىندە ماڭىزدى ءرول اتقارعان ءدىني ۇستانىمعا تاڭىرشىلدىك جاتادى. ونىڭ استارىندا ءبىر قۇدايعا سەنۋشىلىك ءتان ەكەندىگىن كورسەتكىمىز كەلەدى.

ن.س. باكينا پىكىرىنشە: «ب.ز.د. V-ءىىى عع. تۇركىلەردە قۇلشىلىق ەتۋ وبەكتىسى رەتىندە كوك-ءتاڭىرى بولعاندىعىن زەرتتەۋشىلەر ويىنىڭ ءبىر ارنادا توعىسقاندىعى ءمالىم. دۇنيە جۇزىلىك تاريحتا ول مونوتەيستىك دىندەردىڭ العاشقىسى رەتىندە بەلگىلى. تاڭىرشىلدىك يدەياسىندا ءبىر قۇدايعا تابىنۋ يدەياسى ورىن العان» - دەۋى، يسلامنىڭ  ءار ءتۇرلى مادەنيەتتەردى ءبىر وركەنيەتتىك اعىمعا بىرىكتىرگەندىگىن كورسەتەدى. يسلام وسى ءدىندى قابىلداعان حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن جويىپ جىبەرمەي، كەرىسىنشە جاڭا ساتىعا كوتەردى. قوعام مەن مادەنيەت ۇنەمى قوزعالىستا،  دامۋدا بولاتىن جۇيەلەر. تۇركى مادەنيەتى مەن يسلام وركەنيەتى تۋرالى ايتقاندا ولاردىڭ ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ وتىرعاندىعىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى يسلام قاعيدالارىنا ورايلاسقان. تۇركىلەردىڭ تۇسىنىگىندە ءتاڭىر اللانىڭ سينونيمىنە اينالعان. يسلام ءدىنىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى، تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ نانىم-سەنىمدەرىن ءوزىنىڭ كانوندارىنا بەيىمدەپ، نەگىزگى قاعيدالارىن نىعايتا الۋىندا دەپ ويلايمىز. رەسمي يسلامعا قاراعاندا كوشپەندى تۇركىلەر اراسىندا سوپىلىق باعىت كەڭىنەن تارالدى. سوپىلىق باعىتتىڭ تارالۋىنا وسى جەرلەردە يسلامعا دەيىن قالىپتاسقان «اۋليەلەردى ءپىر تۇتۋ» ءداستۇرى كوپ ىقپال ەتتى. رۋحاني تازالىعى، ەمشىلىك قاسيەتى، تاقۋاشىلىعى ارقىلى حالىق اراسىندا كەڭ تانىلىپ، بەدەلگە يە بولعان سوپىلاردىڭ اتى ءتىرى كەزىندە-اق اڭىزعا اينالدى. ال قايتىس بولعان سوڭ ولاردىڭ بەيىتتەرى قاسيەتتى ورىندارعا اينالدى. وسىنداي كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان كوشپەندىلەر اراسىندا يسلامنىڭ تارالۋىنا سوپىلىقتىڭ ماڭىزى زور بولدى. سوپىلىق ارقىلى يسلامنىڭ مورالدىق پرينتسيپتەرى بۇقارا حالىق ساناسىنا ءسىڭىرىلدى. ال قوعامدىق ءومىردىڭ رەسمي دەڭگەيىندە ءابۋ حانيفا ءمازھابى قولدانىس تاپتى. وتىرىقشى تۇركى حالىقتارى اراسىندا بۇل ءمازھابتىڭ قولدانىس اياسى، كوشپەندىلەرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كەڭ بولدى. كوشپەندىلەر قوعامدىق ءومىردى رەتتەۋدە ادەتتىك زاڭ نورمالارىنا كوبىرەك جۇگىنگەنىمەن، يسلام شارتتارىن ورىنداۋ مەن عيبادات ماسەلەلەرىندە وسى ءمازھابتىڭ ۇستانىمدارىن باسشىلىققا الدى. بالا تۋعاندا ازان شاقىرىپ ات قويۋ، نەكە قيۋ، جەرلەۋ راسىمدەرى، ورازا تۇتۋ، ناماز وقۋ تارتىپتەرى وسى ءمازھاب شارتتارىنا سايكەس اتقارىلدى. باسقا دا مۇسىلمان حالىقتارى سياقتى كوشپەندىلەر دە ورازا ايت، قۇربان ايت سياقتى مەيرامداردى اتاپ ءوتىپ وتىردى.

بۇگىنگى الەم مۇسىلماندارىنىڭ 90 پايىزىن سۋننيتتەر، ال قالعان 10 پايىزىن شيتتەر قۇرايدى. سوڭعى ستاتيستيكالىق ەسەپكە سۇيەنسەك، سول توقسان پايىز ءسۋننيتتىڭ 87,2 پايىزىن «ماتۋريديلىك» پەن «اشعاريلىك» مەكتەبىن ۇستاناتىن «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» جاماعاتى قۇرايدى ەكەن. ال قالعان 2,8 پايىزى يسلامنىڭ ىشىندەگى «قاديانيلىك-احماديلىك»، «ۋاھابيلىك»، «حيزبۋت-تاحرير» ت.ب. اعىمدارعا تارماقتالادى. ءاھلي سۇننەت فيقھتا حانافي، شافي'ي، حانبالي، ماليكي بولىپ بولىنسە، سەنىم ماسەلەسىن ماتۋريدي جانە اشعاري مەكتەپتەرىنىڭ قاعيدالارى ارقىلى تانيدى. بۇل ەكى مەكتەپتى دە ۇستاناتىنداردىڭ قاعيدالارى مەن جولدارى - ءبىر. الدىمەن ناقىلعا (ايات پەن حاديسكە) سۇيەنىپ، ودان كەيىن اقىلعا دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءمان بەرەدى. ياعني، قۇران كارىم مەن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) سۇننەتىنە امال ەتۋدەگى باعىتتارى، پىكىرلەرى ءبىر جەردەن شىعادى.

قازىرگى كەزدە الەمدەگى ءسۇننيت مۇسىلمانداردىڭ جارتىسىنان كوبى (شامامەن 53%) حانافي مازھابىن ۇستانادى. ال حانافيلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى يمام ءماتۋريديدىڭ ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن سەنىم نەگىزدەرىن باسشىلىققا الادى. ماتۋريديلىك مەكتەپتىڭ عۇلامالارى ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن يمان نەگىزدەرى - ورتا ازيا، تۇركيا، بالقان تۇبەگى، قىتاي، ءۇندىستان، پاكىستان ايماعىنداعى مۇسىلماندار اراسىندا كەڭىنەن جايىلعان. اسىرەسە، بۇل جۇيە تۇركى حالىقتارى اراسىندا كوبىرەك تارالعان. ارينە، ونىڭ ىشىندە قازاقستان مۇسىلماندارى دا بار.

وسى ورايدا «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنا توقتالا كەتكەن ءجون. قۇران كارىم مەن حازرەتى پايعامباردىڭ (س.ع.س.) ساحيح حاديستەرىن ۇستانىپ، جول  باستار ەتۋشى، اللانىڭ ەلشىسى حازرەتى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) جانە ونىڭ ساحابالارىنىڭ سەنىم (اقيدا) ماسەلەسىندە ۇستانعان جولىمەن جۇرۋشىلەردى «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» دەپ اتايدى. ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعاتتىڭ قازاقشاسى - «سۇننەت جۇرتشىلىعى جانە جاماعات» دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني، سۇننەتتى ۇستانۋ - حازرەتى مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) جۇرگەن جولىن ۇستانۋدى بىلدىرەدى.

ال مۇنىڭ «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» دەپ اتالۋ سەبەبى حازرەتى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ۇممەتى جايلى ايتقان مىنا حاديسىنەن تۋىندايدى:

«ياحۋديلەر 71 توپقا، حريستياندار 72 توپقا، ۇممەتىم دە 73 توپقا بولىنەدى. وسى 73 توپتىڭ ىشىندەگى بىرەۋى عانا جانناتقا بارادى، قالعان 72-ءسى توزاقتىق بولادى»،- دەيدى. سوندا قاسىندا تۇرعان ساحابالاردىڭ بىرەۋى تۇرىپ: «يا راسۋلۋللاھ! جانناتقا باراتىن توپ قايسىسى؟»- دەپ سۇراعاندا پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «مەنىڭ جانە اسحابىمنىڭ ء(ىزباسارلارىمنىڭ) جۇرگەن جولىمەن جۇرگەندەر»،- دەپ جاۋاپ بەرەدى ء(ابۋ ءداۋىت).

اناس يبن ماليكتەن جەتكەن  باسقا ءبىر حاديستە: «شىن مانىندە، ۇمبەتىم اداسۋشىلىققا باس قوسپايدى (بىرىكپەيدى), ەگەر قاراما-قايشىلىقتاردى كورسەڭىزدەر (دۋشار بورلساڭىزدار), مىندەتتى تۇردە ۇلكەن قارا توپقا (كوپشىلىككە) قوسىلىڭدار!» (يبن ابۋ اسىم «ءاس-ءسۋننا») دەگەن وسيەتى بۇگىنگى كۇندە سۋننيتتەردىڭ 87,2 پايىزىن قۇرايتىن «ماتۋريديلىك» پەن «اشعاريلىك» مەكتەبىن ۇستاناتىن «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» جۇرتشىلىعىن مەڭزەيدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاق قوعامىندا «ماتۋريديلىك» پەن «اشعاريلىك» مەكتەپتەرىن ۇستانۋ دۇرىس ەمەس دەپ، ونى اداسۋشىلىق دەپ ساناپ، ءتىپتى، ونى «ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعات» قاتارىنا جاتپايدى دەپ سانايتىن قاتە پىكىردەگى توپتار بار. ولاردىڭ مۇنداي پىكىرلەرى، كوزقاراستارى جوعارداعى حاديستەگى «مىندەتتى تۇردە ۇلكەن قارا توپقا (كوپشىلىككە) قوسىلىڭدار!» دەگەن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) وسيەتىنە قارسى كەلەدى. ويتكەنى، قازىرگى تاڭداعى ۇلكەن قارا توپ - سۋننيتتەردىڭ 87,2 پايىزىن قۇرايتىن ماتۋريديلىك پەن اشعاريلىك (اشعاريلىك مەكتەپتىڭ قۇرۋشىسى ءابۋل حاسان ءالي يبن ءابي بيشر يسحاق ءال-اشعاري ح.260/م.873 جىلى باسرا قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. يمام اشعاري ايگىلى ساحابا ءابۋ مۇسا ءال-اشعاريدىڭ ء(ول.44/665) ۇرپاعىنان تارايدى) مەكتەبىن ۇستاناتىندار. مىنە، وسى توپقا قوسىلماي، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ جۇرگەن بولىنۋشىلەر بار. بۇگىندە قوعامىمىزداعى مۇسىلمان قاۋىمى جىك-جىككە ءبولىنىپ، مەشىتتەگى جاماعات تۇگىلى ءبىر وتباسىنداعى ەكى اعايىن ءبىرىن ءبىرى كاپىر، پاسىق ساناپ، ءبىر-بىرىنە الاكوز بولۋلارى دا وسىلاي بولىنگەندەردىڭ كەسىرىنەن تۋىنداپ وتىر.

ابايدان اسىپ ايتپاسپىز-اۋ...

قازاقتىڭ كەمەڭگەرى اباي قۇنانباەۆ اقىن عانا ەمەس، ول  يسلامدى تەرەڭ تۇسىنگەن تەولوگ بولعان دەسەك، ارتىق ايتقان بولماس ەدى.

اباي قۇنانبايۇلى - ادامزاتتىڭ التىن قورىنا قازاق اتىنان ءوز ۇلەسىن قوسقان عۇلاما، «قازاقتىڭ باس اقىنى»، «وتاندى ءسۇيۋ - يماننان» دەپ، ەلىن-جەرىن شىن سۇيگەن وتانشىل كەمەڭگەر. ول حالقىنىڭ ءونىپ-ءوسۋىن ارمانداپ، قايتسەم كەمشىلىگىن تۇزەيمىن دەپ ەل-جۇرتىن ادال ەڭبەككە، عىلىم-ءبىلىم ۇيرەنۋگە ۇندەدى.

بۇكىل حالقىمىزدى تولعاندىرعان ابايدىڭ تەڭىزدەي تەرەڭ تالانتى كۇن وتكەن سايىن بيىكتەپ، اقىندار ءۇشىن - ارمانعا، ويشىلدار ءۇشىن - مارجانعا اينالدى. ونىڭ ءاربىر ءسوزى جىبەككە تىزگەن مەرۋەتتەي مولدىرەپ، كوز جاۋىن السا، سالماقتى دا ساليقالى ويلارى جانىڭدى تەربەپ، جىگەرىڭدى جانىپ، قيالىڭدى قىرىمعا، كوڭىلىڭدى بيىككە كوتەرەرى ءسوزسىز. بۇل تۇرعىدا قازاقتىڭ ءبىرتۋار فيلوسوفى عاريفوللا ەسىم «اباي دۇنيەتانىمىنداعى اللا مەن ادام بولمىسىن بيىك عىلىمي پاراساتتىق زەردەدەن وتكىزۋى ۇرپاق تاربيەسىندەگى ورنىقتى ءرولدىڭ بەكەم قازىعى، اتالى سوزدەن ۇلگى ىزدەۋى دەپ بىلەمىز. اباي دۇنيەتانىمىنداعى ەتيكا ماسەلەلەرى رەتىندە ادالدىقتى، پاراساتتىلىقتى، وتانسۇيگىشتىكتى، يماندىلىقتى، ادامگەرشىلىكتى، عىلىم مەن ەڭبەككە قۇشتارلىقتى، سەنىم مەن ادەپ ماسەلەلەرىن العا تارتۋعا بولادى» دەيدى.

ءبىر ولەڭىندە اللانىڭ بولمىسىنان ءسوز قوزعاپ، شاريعات بويىنشا اللانى تانۋداعى بۇكىل يسلام الەمىندەگى عالىمداردىڭ ءبىر اۋىزدان قابىل ەتكەن نەگىزگى دوكتريناسىنىڭ (ماتۋري مەن اشاعاريدان تۇراتىن «ءاھلى سۇننەت ۋال-جاماعات») سەنىمى بويىنشا اللانىڭ مەكەنسىز بولمىسىن مەڭزەپ بىلاي دەگەن:

«مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول - ءلا ماكان،

ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟

جانە وعان قايتپاقسىڭ ونى ويلاماي،

باسقا ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟!».

اباي اتامىزدىڭ وسى سوزىنە مادەني انتروپولوگيالىق تالداۋ جاسار بولساق، ابايدىڭ «لا ماكان» مەكەنى جوق، مەكەنسىز، - دەگەن ءسوزدى قولدانۋ يمام ماترۋدي اقيداسىن جاقسى مەڭگەرگەندىگىن كورسەتەدى. قازىرگى كەزدە الەمدەگى ءسۇننيت مۇسىلمانداردىڭ جارتىسىنان كوبى (شامامەن 53%) حانافي مازھابىن ۇستانادى.

اباي ولەڭنىڭ ەكىنشى جولىندا اللانى كوكسەۋ تۋرالى ايتادى. كوكسەۋدىڭ ماعىناسى ماحاببات، عاشىقتىق، ءسۇيۋ. وزىڭە مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان، ياعني، جاراتقان يەڭدى ءسۇيىپ، بارشا ارەكەتىڭدى سول ءۇشىن اتقارماي، «جانە وعان قايتپاقسىڭ ونى ويلاماي»، - دەيدى. ويلاۋ - اللانى ەسكە الىپ، زىكىر ەتۋ. مۇنىسىز «وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن»، - دەپ، اباي اتامىز وزىنە دەيىڭگى ءومىر سۇرگەن يسلام عالىمدارىنىڭ جولىن ۇستانعانىن بىزگە بايقاتادى. يسلام عىلىمدارىنىڭ ەڭ ءبىر قيىن دا، كۇردەلى سالاسى كالام، اقيداعا جاتاتىن ماسەلەنى حاكىم ابايدىڭ ولەڭگە قوسىپ جىرلاۋى، سول كەزەڭدەگى قازاق حالقىنىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىنىڭ ەداۋىر جوعارى دارەجەدە بولعانىنا دالەل ەتەدى. مۇنىڭ قازاق حالقى يسلام دىنىندەگى تۇرمىستىق قاعيداتتاردى ۇستانۋ عانا ەمەس، اقيداداعى كۇردەلى ماسەلەلەردى دۇرىس ءتۇسىنۋ تالابىنان تۋىنداعانى انىقتالادى. اباي ادام بالاسىنىڭ بۇل فانيدەگى ورنى، تىرشىلىك ءمانى مەن ماقساتى تۋرالى پالساپالىق تۇسىنىكتەرىن، ويلارىن «عاكليادا» جان-جاقتى دامىتتى. ءومىر، دۇنيە-تىرشىلىك، قوعام مەن ادام، ادام مەن بيلىك، ادام مەن اللا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار، جاراتۋشى زاڭدارى تۋرالى عۇلامانىڭ پىكىرى، تۇجىرىمدارى اقيقاتقا نەگىزدەلگەندىكتەن، ءار كەز قاجەت تۇجىرىمدار بولىپ قالا بەرمەك دەگەن ويدامىز.

وسىنداي فيلوسوفيالىق ءمانى تەرەڭگە بويلاعان قاريالاردىڭ باتا ماتىنە ۇڭىلسەك:

«اۋەلى قۇداي جارىلقاسىن، پايعامباردىڭ بەرەكەتىن بەرسىن.

ابۋباكىر سىدىقتىڭ سالاۋاتىن بەرسىن. ءادىل وماردىڭ ايباتىن بەرسىن،

ازىرەتى وسپاننىڭ ۇياتىن بەرسىن، ازىرەتى ءالىنىڭ قۋاتىن بەرسىن،

يبراحيم پايعامباردىڭ مالىن بەرسىن، اكىم ۇلىقماننىڭ جاسىن بەرسىن،

اكىم سۇلەيمەننىڭ تاقىتىن بەرسىن، ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ باقىتىن بەرسىن، اتىمتاي جومارتتىڭ داڭقىن بەرسىن، ءداۋىت پايعامبارداي وتىز ۇل بەرسىن»، - دەەگەن حالىق دۇنيەتانىمىنىڭ ماعىنالى ءسوز ورنەگى، تىلەگىنىڭ كورىنىسى ىسپەتتى. وسى باتادا اتى اتالعان ادامدار يسلام تاريحىنان وتە ماڭىزدى ورىن الادى. مۇحامەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) ساحابالارى ابۋباكىردىڭ (ر.ا.) وتە شىنشىل بولعاندىعىنان قاۋىمى ونى «سىددىق» ياعني، اسا شىنشىل، وماردىڭ (ر.ا.) تايسالماي اقيقاتتان زالىمدىكتى اجىراتقاندىعى ءۇشىن «ايباتى» دەپ اتاعانىن، وسپاننان (ر.ا.)  پەرىشتەلەردىڭ وزدەرى ۇيالاتىن بولعاندىعىن، الىگە (ر.ا.) اللا ەرەكشە كۇش-قۋات بەرگەنى يسلام تاريحىنان ءمالىم. ال، ۇلىقماننىڭ پايعامبار ەمەس، كوپ جاساعان حاكىم بولعانىن يسلام تاريحىن كوپ زەرتەگەن ادام عانا بىلەتىنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. دەمەك، قازاق حالقى يسلام مادەنيەتىنەن قۇندى ورىن الاتىن مالىمەتتەردى باتا ارقىلى اۋىز ەكى ناسيحاتتاپ وتىرعانى بايقالادى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ، يسلامدانعان مادەنيەتتىڭ كورنەكتى وكىلى - بۇحار جىراۋ شىعارماشىلىعىنا كەلەر بولساق:

«ەي، ايتشى، اللانى ايت، اتى جاقسى قۇدايدى ايت. ءتورت شاريار مۇستافا

مۇسقاپ اشقان عالامدى ايت. ءتاڭىرىم ءسوزى بۇرقاندى ايت.

كالىم اللا قۇراندى ايت، ءتاڭىرىم سالسا اۋزىڭا،  جان جولداسىڭ يماندى ايت نەمەسە  «ءبىرىنشى تىلەك تىلەڭىز، ءبىر اللاعا جازباسقا...

بەسىنشى تىلەك تىلەڭىز، بەس ۋاقىتتا بەس ناماز، بىرەۋى قازا بولماسقا» دەي كەلە،

«قۇدايدى بىلمەس بيناماز»، «سابانى اكەل ورداعا، قۇران وقىت مولداعا»، «تاڭەرتەڭ ازان شاقىرعان داۋىسى سۇلۋ موللانى ايت»، «قارسى بولما اللاعا» دەگەن تولعاۋلارىنداعى ءسوز تىركەستەرى جىراۋدىڭ يماندىلىعىن، كەمەل عالىمدىعىن، سونىمەن قاتار، قازاق اقىن-جىراۋلار شىعارماشىلىعىنىڭ شاريعاتقا دەگەن ەرەكشە قۇرمەتىن تانىتادى.

كەڭەستىك داۋىردە قازاق حالقىنىڭ اعارتۋشىسى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىنداعى سەنىمگە نەگىزدەلگەن، مىقتى رۋحتى جىرلاعان تاماشا جىر شۋماقتارىندا قازاق بالاسىن ءبىلىم-عىلىمعا شاقىرعان ناسيحاتى بۇرمالانىپ، باسقاشا ايتىلىپ كەلگەنى دە راس.

ءبىر قۇدايعا سىيىنىپ، كەل، بالالار، وقىلىق،

وقىعاندى كوڭىلگە ىقىلاسپەن توقىلىق!

ءىستىڭ بولار قايىرى، باستاساڭىز اللالاپ،

وقىماعان جۇرەدى، قاراڭعىنى قارمالاپ.

1858-1931 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن تالانتتى اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلى دا اللانى تانۋعا شاقىرادى. «مال جيماق» ولەڭىندە اللانىڭ الدىندا تازا نيەتتى ادامداردىڭ ورنى تۋرالى ءسوز تولعايدى. مىسالى:

ماقتان ءۇشىن مال جيما، جان ءۇشىن جي،

قازاققا كوز سۇزبەستىڭ قامى ءۇشىن جي.

ارىڭ ساتپا، تەرىڭ سات، ادالدى ىزدە،

عيبادات پەن ادالدىق، ار ءۇشىن جي.

ەرىنبەستەڭ ەڭبەككە، داۋلەت دايىن،

جاراتقان جوق جاتسىن دەپ ءبىر قۇدايىڭ، - دەگەن ولەڭى ارقىلى ماقتانشاقتىق سياقتى يسلامعا جات قاسيتەتتەردەن قازاق بولمىسىنىڭ اۋلاق بولۋىن كوكسەگەن.

اعىمداردىڭ ماقساتى - يسلام اتىنا قارا كۇيە جاعۋ

يسلام ءدىنى جانە مۇسىلماندار باسىنان باستاپ ءار ءتۇرلى زياندى ءىس-شارالار مەن اعىمدارعا كەز بولدى. بۇلاردىڭ ءبىر بولىگى تىكەلەي يسلامعا باعىتتالسا، ءبىر بولىگى مۇسىلمان قاۋىمدى كوزدەدى. سونداي-اق، يسلام دىنىنە، مۇسىلماندارعا قارسى شابۋىلدار جۇرگىزىلدى جانە سولاردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان اعىمدار كەيدە جەكە ادامدارعا باعىتتتالىپ، وتپەلى بولسا، كەيدە ۇيىمدىق قوعامدىق سيپاتتا بولدى. الايدا بارلىعىنىڭ ورتاق ماقساتى -  يسلام نۇرىنا كەدەرگى جاساۋ،  يسلام جارىعىنىڭ ادامزاتقا تۇسۋىنە قارسى بولۋ، مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن ويسىراتىپ، دامىپ جەتىلۋىنە كەدەرگى جاساۋ بولدى.

يسلامعا جانە مۇسىلماندارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزگەندەر كوپتەگەن ادىستەر قولداندى جانە ءار ءتۇرلى ماسەلەلەردى قاراستىردى. الدىمەن قۇران ءۋاحيىن جوققا شىعاردى جانە ونىڭ اللانىڭ ءسوزى ەمەستىگىن، مۇحاممەد تاراپىنان ويدان شىعارىلعاندىعىن ايتتى. سوندىقتان، يسلام  پايعامبارىنىڭ وتىرىكشى، سيقىرشى، كورىپكەل، اقىن بولۋى مۇمكىن ەمەستىگىن ايتتى. سونداي-اق، ونى اتا دىنىنە، پۇتقا تابىنۋشىلىققا، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە باسشىلىق جۇيەگە قارسى شىققان كوتەرىلىسشى نەمەسە بايبالامشى رەتىندە كورۋگە جانە كورسەتۋگە تىرىستى. قۇران كارىم بىزگە ءبىر جاعىنان بۇل وتىرىك سوزدەر مەن جالالار تۋرالى ماسەلەلەردىڭ باسىن اشىپ بەرسە، ءبىر جاعىنان ارانداتۋلار مەن تەرىس سوزدەرگە جاۋاپ بەردى. قۇراننىڭ اللا كىتابى، مۇحاممەدكە دە ۋاحي ەتكەندىگىن، شىندىقتى ۇيرەتكەندىگىن ايتتى .

مۇحامەد پايعامبار (س.ع.س.) كەزەڭىندە جانە راشيد ء(ادىل) حاليفالار ءداۋىرىنىڭ باسىندا ەلدەگى ايماقتار اراسى ۇستەمدىك، ساياسي-اكىمشىلىك ۇستەمدىك كۇرەستەرى، حيجاز، سيريا، يراك، يەمەن جانە سول سياقتى ايماقتاردا بايقالعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردىڭ، يسلامعا قارسى كۇشتەردىڭ ۇيىمداستىرعان اشىق جانە جاسىرىن ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە مۇسىلماندىق قوعامدا حاريجيدتەر، شيتتەر، مۋتاليزيتتەر دەپ اتالاتىن ساياسي، مادەني انتروپولوگيالىق توپتار نەمەسە «مازھابتار» پايدا بولدى. بۇل مازھابتار وسى كۇنگە دەيىن ءوز ءىس-ارەكەتتەرىن جۇرگىزىپ كەلگەن، بىراق ءاردايىم ءبولىنۋدىڭ، فاناتيزم مەن ەكسترەميستىك ارەكەتتەردىڭ جەمى بولىپ كەلدى. سوڭعى ءجۇز جىلدىقتاردا ءار ءتۇرلى مۇسىلمان ەلدەردە نەمەسە مەملەكەتتەردە پايدا بولعان ساياسي، الەۋمەتتىك، مادەني جانە فيلوسوفيالىق توپتار، ۇيىمدار مەن مەكتەپتەردىڭ، تەرروريستىك جانە انارحيستىك وقيعالاردىڭ، راديكال جانە ەكسترەميستىك كاۋىمداردىڭ قاينار كوزى دە مىنە وسىلار بولدى. باتىني-شي كارماتيلىك، كەرراميلىك، سابباحيلىك، نۋساۋريەلىك، يسمايليلىك، بابيزم-باحايزم، ۆاحابيلىك، حيزبۋتتاحرير سياقتى ساياسي، ءدىني جانە فيلوسوفيالىق توپتار، ششي-بۋحيۆي جانە فاتيمي مەملەكەتتەرى كورسەتىلگەن سيپاتتاعى فورماتسيالارعا مىسال بولا الادى.

يسلامدى، قۇراندى جانە سۇننەتتى قورعاپ، بۇلاردى ءارى قاراي جالعاستىرۋدى نەگىزگى مىندەتى دەپ بىلەتىن ءاھلي سۇننەت ءۋال-جاماعاتتىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن بۇزۋدى، ديناميكالارىن السىرەتۋدى كوزدەگەن بۇل ساياسي، يدەولوگيالىق، مادەني انتروپولوگيالىق اعىمدارعا، ميسسيونەر ورتالارعا قارسى كەشەگى كۇنگىدەي بۇگىنگى تاڭدا دا قارسى تۇرماۋ مۇمكىن ەمەس.

ەگەمەندى ەلدىڭ دەموكراتيالىق باعىتتا دامۋى رەسپۋبليكا حالقىن ەمىن-ەركىن ءوز انا تىلىندە سويلەپ، اتا-بابا ۇستانعان دىندە جاراتۋشىسىنا قۇلشىلىق ەتۋگە، ءسويتىپ ۇلتتىق، حالىقتىق ەرەكشەلىكتەرىنە بەت بۇرۋىنا مول مۇمكىنشىلىكتەر بەردى.

سولاردىڭ قاتارىندا جوعالتقانىمەن قايتا قاۋىشقان مۇسىلماندار ەندىگى جەردە يسلام ءدىنىن ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا ەڭگىزىپ، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىن بايلانىستىرۋدى ماقسات ەتىپ، مەشىتتەرگە كەلە باستادى. العاشقى ءدىني بىلىمدەرىن مەشىت ۇستازدارى مەن يمامدارىنان العاندار قۇلشىلىق-عيباداتى مەن ءدىني ۇستانىمدارىندا اۋىتقۋشىلىققا جول بەرمەدى. دەسە دە سولاردىڭ ىشىندە كەيبىرەۋلەرى تاعاتسىزدىق تانىتىپ، بىردەن تەرەڭ بىلۋگە ۇمتىلىپ، وزدىگىنەن ىزدەنۋمەن بولدى. ولار دەر كەزىندە بىلگىر ۇستازداردى تاپپاي، قولدارىنا ىلىككەن ءدىني كىتاپتاردى وقىپ، بىلىمدەرىن تولىقتىردى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ولار مەشىت جاماعاتى قۇلشىلىق-عيباداتى، ءدىني ىلىمدەرى مەن وقىعان كىتاپتارى اراسىندا الشاقتىق بارىن دا بايقادى. بىراق وندايلار وزدەرىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى دارەجەسىنەن دىندەگى ماسەلەلەردى ورنىمەن تۇسىنە المادى. سوندا دا وزدىگىنشە سالماقتاپ، جاۋابىن تابۋعا تىرىستى. ءدىندى ازدى-كوپتى بىلەتىندەرگە جۇگىندى. ينتەرنەتتەن ىزدەپ، وندا بار ماعۇلماتتى مۇمكىندىگىنشە ءسىڭىردى. ءدال سول كەزەڭدە ءجون سىلتەپ، اقىل قوساتىن ءدىندارلاردا جوقتىڭ قاسى بولدى. مەشىتتەگى يمامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى باستاۋىش ءدىني بىلىممەن جۇمىس ىستەدى. ولار نەگىزىنەن كورشى وزبەكستان ءدىني وقۋ ورىندارىنىڭ تۇلەكتەرى ەدى. 90-جىلدار ەمەس، جاڭا عاسىر باسىندا دا جاعداي وزگەرە قويمادى. ول جونىندە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ باسشىلىعىنا ەندى كەلگەن ءابساتتار قاجى دەربىسالى بىلاي دەگەن بولاتىن: «ال ەندى بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، كوپتەگەن اۋداندار مەن اۋىلداردىڭ الگى ەكى جىلدىق كۋرستى بىتىرگەن يمامدارعا دا قولى جەتپەي وتىرعان جاعدايى بار». سونىمەن قاتار ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ دامۋىنا ءتيىستى ءدىني وقۋلىق، كىتاپتاردىڭ تاپشىلىعى دا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمادى.

ءدىني توڭكەرىس پەن قانتوگىستىڭ زاردابىن قارا حالىق كورەدى

تۇرعىلىقتى مۇسىلمانداردىڭ دىنىنە بەت بۇرىپ، مەشىتتەرگە كەلە باستاۋى تىسقارى ەلدەردىڭ دە نازارىنان تىس قالمادى. ەلىمىزگە ساۋد اراۆياسى، ءۇردىڭ، بىرىككەن اراب امىرلىگى سياقتى اراب ەلدەرى مەن الىس-جاقىن پاكىستان، تۇركيا ەلدەرىنەن رەسمي، بەيرەسمي ۇستازدار مەن ءدىني ۋاعىزشىلار كەلىپ، بىلىمگە قۇشتارلار قاراپايىم حالىقتى، ونىڭ ىشىندە جاستاردى جاندارىنا تارتىپ، ۇيرەتۋدى قولعا الدى. ولار العاشىندا قوشەمەت پەن قۇرمەتكە يە بولىپ، جۇمىستارىن ەمىن-ەركىن جۇرگىزدى. ءارى ولاردىڭ نە وقىتىپ جاتقانىن تەكسەرۋ دە مۇمكىن بولمادى. وسىدان دا بولسا كەرەك ولاردىڭ اراسىندا كەيبىرى جەرگىلىكتى جەر ەرەكشەلىگى مەن ۇستانىمىن ەسكەرۋگە ءمان بەرمەدى، ءتىپتى قاجەت دەپ ويلامادى. ەندى بىرەۋلەرى وزدەرىنىڭ ماقساتتارىنا ساي وقىتۋمەن بولدى. ولاردىڭ بارلىعى قۇران مەن ءحاديستى تىلگە تيەك ەتىپ سويلەگەندىكتەن ءدىني ءبىلىم الۋشىلار ءۇشىن ۇستاز رەتىندە قابىلداندى.

ءدال وسى جاعداي كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇعاۋىنان بوساعان وزگە تاۋەلسىز ەلدەر تىرشىلىگىندە دە كورىنىس تاپتى. ولاردىڭ كەيبىرۋىندە يسلامدى حالىقتى بىرىكتىرۋدەگى باستى كۇش دەپ ءبىلىپ، جەكەلەنۋدىڭ باستى تۋىنا اينالىپ، ءدىني توزىمدىلىكتەن شىعۋعا جول بەردى. مۇنداي جاعداي 90-جىلداردىڭ باسىندا تاجىكستاندا كورىنىس بەرسە، كەيىن رەسەي مەن وزبەكستاندا ورىن الدى. اياعى قانتوگىسكە ۇلاسىپ، قانشاما جازىقسىز ادامداردى قايعى-قاسىرەتكە ۇشىراتتى. ولاردىڭ بارلىعى، تۇپتەپ كەلگەندە، ساياسي ماقساتتى كوزدەگەنى انىق. بىراق زاردابىن قارا حالىق كوردى.

ءدىني جاندانۋ پروتسەسى قازاقستاندا دا قارقىندى سيپات الىپ، كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالدى. مىنا ءبىر اعامىزدىڭ اۋزىنان ايتىلعان سوزدەر سوعان كۋا: «... ءار ءتۇرلى سەكتالار كەلىپ جاتىر. كەلەدى ەندى، كەلمە دەۋگە بىزدە شاما جوق. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس. ەندى يسلامنىڭ اتىن جامىلعان، يسلامدى وزىنە شىركەۋ ەتىپ، زونتيك رەتىندە پايدالانىپ قازاق توپىراعىندا بۇرىن-سوندى بولماعان قايسىبىر اعىمدار كەلىپ جاتىر».

وزگە دىندەردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزىندە ءتۇرلى اعىمدار كوبەيدى. ولاردىڭ پايدا بولۋىنا، الدىمەن رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىندا مۇسىلمان ەلدەرى كومەگىمەن اشىلعان وقۋ ورىندارى: شىمكەنت قالاسىندا قازاق-كۋۆەيت ۋنيۆەرسيتەتى مەن الماتى قالاسىندا «تايبا» كوللەدجى ۇلكەن اسەر ەتتى. سونداي-اق شەت مۇسىلمان ەلدەرىنەن كەلگەن ءتۇرلى پيعىلدارى ميسسيونەرلەر مەن ساۋد ارابياسى، ليۆان، سيريا، مىسىر جانە پاكستان ەلشىلىكتەرىنىڭ ءوز ەلدەرىندەگى ءدىني وقۋ ورىندارىنا تىكەلەي تۇردە شاكىرت جىبەرۋلەرى دە زور اسەر ەتتى.

وسىلاردىڭ نەگىزىندە رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني ۇستانىمى - حانافي ءمازھابىنان باسقا سالافيلەر، ۋاھھابشىلار، حيزبشىلەر، احماديا، تابليعشىلار جانە كەيىن قۇرانشىلار دەپ بولىنگەنىن بىلمەي دە قالدى. ولارعا قوسا «يسماتۋللاشىلار»، «اللا-ايات»، «اتا جولى»، «اققۋلار»، «سۇڭقارلار» توبى قوسىلىپ، ءدىن جولىن وزدەرىنشە دارىپتەپ، قۇلشىلىقتارىن وتەۋشىلەر دە پايدا بولدى. ءداستۇرلى ءدىني جولدان تايعاندار ءوز ۇستامدارىن دارىپتەپ قانا قويماي، جەرگىلىكتى حانافي مازھابىنداعىلاردى جازعىرىپ، ولاردىڭ ءدىني سەنىمى مەن ۇستانىمىنا قۇلشىلىق-عيباتانىنا كۇمان كەلتىرىپ كىنالاۋعا جول بەردى.

ولار اللا تاعالانىڭ مۇسىلمان ۇممەتىنە: «ەي، يمان كەلتىرگەندەر! اللاعا، پايعامبارعا جانە ءوز ارالارىنداعى باسشىلارىڭا بوي ۇسىنىڭدار. ەگەر ءوزارا ءبىر نارسەگە كەلىسە الماساڭدار، ونىڭ جايىن اللادان، پايعامباردان سۇراڭدار. اللاعا، قيامەت كۇنىنە سەنەتىندەرىڭ راس بولسا، بۇل سەندەر ءۇشىن قايىرلى ءارى ءتيىمدى» [11, «نيسا» سۇرەسى، 59-ايات]، دەگەن ەسكەرتۋىن قاپەرلەرىنە دە المادى.

شاريعاتتىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى قۇران مەن حاديستە قامتىلعان دەسە، ونداي اعىمداردى جاقتاۋشىلار حازىرەت مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ا.ۋ.) يسلام قاۋىمىنا: «مەن سەندەرگە ەكى نارسەنى قالدىرىپ بارامىن. ەگەر ولاردى بەكەم ۇستاپ، امال ەتسەڭدەر، ەشقاشان اداسپايسىڭدار. ولار -  اللانىڭ كىتابى (قۇران كارىم) جانە اللا ەلشىسىنىڭ سۇننەتى» دەگەن وسيەتىن ۇستانبادى.

قازاق قاشانعى ۋاھابشىلاردىڭ بۇلىگىن كوتەرەدى؟

اعىمدار ىشىندە اسىرەسە «ۋاھھابشىلار»، «حيزب-ۋت-تاحرير»، «ءات-تاكفير ءۋال-ھيجرا»، «احماديا» سياقتىلاردىڭ ىلىمدەرى ءدىني-ساياسي ەكسترەميزم مەن ءفاناتيزمدى جانداندىرىپ، ەلىمىزدىڭ تۇراقتىلىعى مەن بىرلىگىنە، قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىردى.

ءدىني كەرى اعىمداردىڭ زياندىلىعى مەن ارەكەتتەرى جايىنا قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ «سىندارلى ون جىل» دەگەن كىتابىندا ەرەكشە توقتالدى: «ءدىني قاۋىمنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى ءدىني توزىمسىزدىك يدەياسىن تۋ ەتەتىن شەتەلدەگى يسلام ورتالىقتارى ميسسيونەرلەرىنىڭ ىقپالىنا ىلىگەدى. مۇنداي احۋال ءبىزدىڭ ەلدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە ايرىقشا بايقالىپ وتىر. ماسەلەن، وڭتۇستىك قازاقستان جانە جامبىل وبلىستارىنىڭ ايماقتارىندا استىرتىن ۇيىم قۇرعان شەتەلدىك «تابليعي جاماعات» راديكالدى قوزعالىسىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ارەكەتتەرى انىقتالعان. سونداي-اق «حيزب-ۋت-تاحرير» ۇيىمى دا بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىر».

قدمب-نىڭ اپپارات باسشىسى بالتاباي مەكەجەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، ۋاھھابشىلار ءدىني عۇلامالاردى دارىپتەۋگە، ولاردىڭ جانە اتا-بابا ارۋاقتارىنىڭ باسىنا بارىپ، دۇعا باعىشتاۋدى، بال اشۋدى، تۇمار تاعۋدى جانە ت.ب. كۇنا دەپ ايىپتايدى. ولار ءۇشىن «ءدىني سەنىمگە جاڭالىق ەڭگىزگەندەر» - كاپىرلەر. سوپىلىق تا ولار ءۇشىن كاپىرلەر قاتارىنا كىرەدى. ۋاھھابشىلار ءبىر قۇدايشىلىقتان ءسال اۋىتقىعان مۇسىلماندى تاكفيرگە، ياعني كاپىرگە شىعارىلادى.

ۋاھھابي ءىلىمى كوپتەگەن عالىمداردىڭ ويىنشا، وزىنەن ءتورت عاسىر بۇرىن تاراعان احماد يبن تايميا (1263-1328ج.) ءىلىمىنىڭ جالعاسى. ول تايميانىڭ كىم دە كىم شاريعاتتى بىلمەي تەك «اللا بىرەۋ، مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى» دەپ ايتۋمەن شەكتەلسە، ول مۇسىلمان بولا المايدى دەگەن پىكىرىن قۋاتتايدى. سونداي-اق، تايميا دۇنيەدەن وتكەندەرگە زيارات سالۋعا، پايعامبارلار مەن اۋليەلەر باسىنا بارىپ دۇعا باعىشتاۋعا قارسى شىعىپ، ءوزىن ءسالافتاردىڭ جولىن جالعاستىرۋشىلار قاتارىنا جاتقىزعان. ونىڭ ءىلىمىن جالعاستىرۋشىلار سالافيلەر دەپ اتالدى.

جالپى «ءسالاف» ءسوزىنىڭ ماعاناسى «الدىڭعى وتكەندەر»، «بۇرىنعىلار» دەگەندى بىلدىرەدى. ال «ءسالافي» ۇعىمى مۇسىلمان عۇلامالار پىكىرىنشە، پاعامبارىمىز مۇحاممەدتى (س.ا.ۋ.) كوزى كورگەندەر (ساحابالار), كوزى كورگەندەردى كورگەندەر (تابيعيندەر) ءارى تابيعيندەردى كورگەندەرگە (تاباا تابيعيندەر) قولدانىلدى».

سالافيلەر مۇسىلمانداردى اللانىڭ بىرلىگىنە شاقىرۋ، يسلام دىنىنە كەيىن ەنگەن حۇرافات-بيداات امالدارىنان تازالاپ، ءدىنىمىزدى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) زامانىنىنداعى قالىپقا كەلتىرۋ، اراب الەمىن بىرىكتىرۋگە سايادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ول ءىلىمنىڭ دامۋى «ۋاھھابيلىك» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى. ونى ۇستانۋشىلار سونشالىقتى ءدىني ىلىمدەرى بولماسا دا، وزدەرى كيىم كيۋ ۇلگىسى مەن قۇلشىلىق عيباداتتاعى وزگەشەلىكتەرمەن، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرىمىزدى تولىق مويىنداماۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

ۋاھھابيلىك ءبىزدىڭ يمام اعزام ءمازھابى تالاپ-تىلەكتەرى مەن ۇستانىمىن عانا ەمەس، وزگە ءمازھابتاردى دا مويىندامايدى. سوندىقتان دا ونى قولدانعاندار تەك مۇسىلماندار اراسىندا عانا ەمەس، جالپى قوعام اراسىندا ىرىتكى سالۋ، داۋ-جانجال شىعارۋعا بەيىم. ال بۇل ەندى دامۋ باعىتىمىزدى انىقتاپ العان ءبىزدىڭ ەلىمىز، ءدىني سەنىمىمىز ءۇشىن زياندى ەكەنى انىق.

سالافيلەر يدەياسىنان باستاۋ الاتىن «ءات-تاكفير ءۋال-ھيجرا» ءىلىمى بويىنشا وزدەرىنىڭ پىكىرىن الماي، جاماعاتىنا قوسىلماعاندار - كاپىر. ولاردىڭ ويىنشا، كىم دە كىم يمامداردىڭ نەمەسە ساحابالاردىڭ ءسوزىن دالەل رەتىندە قولدانسا، قياس، ماسلاحات ءال-مۋرسالا، يستيحسان جانە باسقا دالەلدەر، قۇجاتتارمەن ماسەلە شەشىلسە، ول - مۇشرىك ءارى كاپىر. وسىلايشا مۇسىلماندار اراسىندا ىنتىماق پەن بىرلىكتى بۇزىپ، ىرىتكى سالۋشى اعىمدى زياندى دەپ بىلگەن ءجون.

«احماديا» نەمەسە «قادياني» اعىمىنا كەلەتىن بولساق، ول مۇسىلماندار اراسىندا جىك سالۋشى نەمەسە يسلامعا قارسى مۇسىلمان توبى بولىپ سانالمايدى. ولار قۇران كارىمدى ءوز قاسيەتىنە ءتان سىيلاپ قۇرمەتتەمەيدى. ءوز كوسەمدەرى مىرزا عۇلام احمادقا تۇسكەن كىتاپ بار، سونى وزدەرىنە قۇران دەپ ەسەپتەيدى.

احماديلىك يسلام الەمىندە ۇلكەن قارسىلىققا ۇشىرادى. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى دا بۇكىل مۇسىلمان ەلدەر قاۋىمىمەن بىرگە وتىرا، وسى قاۋىمنىڭ كاپىر ەكەندىگىنە بايلانىستى ءپاتۋا بەردى.

ءدىني ەكسترەميزم يدەياسىن اشىق دارىتەۋشى ۇيىمىنىڭ ءبىرى - «حيزب-ۋت-تاحرير». ولاردىڭ باستى تالابى - حاليفات قۇرۋ. بۇكىل يدەياسىن وسى ماقساتقا جۇمىلدىرىلعان. سوندىقتان ولار مەملەكەتتىك شەكارانى مويىندامايدى. ولاردىڭ ويىنشا، بارلىق مۇسىلماندار ءبىر حاليفا قۇرۋ كەرەك. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءدىندى پەردە ەتىپ العان «حيزب-ۋت-ءتاحريردى» ساياسي ۇيىمدار قاتارىنا جاتقىزعان دۇرىس.

مىسىرلىق زەرتتەۋشى مۇحاممەد ءابۋ زەحرانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ۋاھابشىلار يبن تايميانىڭ ىلىمىنە ەشقانداي دا جاڭالىق ەنگىزبەگەن. بىراق، ولار يبن تايميانىڭ ۇستانىمىن ودان ارى  قاتال  دامىتىپ، ءوز پىكىرلەرىن تاجىريبەدە ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كەيبىر جاڭا كوزقاراس پەن تاسىلدەر پايدالاندى.

قاسيەتتى مەككە كالاسىنىڭ ءمۋفتيى اس-سايد احماد بين زايني داحلان (ر.ا.) ءوزىنىن «ءال-فۋتۋحاتۋل يسلاميا» كىتابىنىڭ «فيتناتۋل ۋاھھابيا» («ۋاھھابيلەر بۇلىگى») اتتى تاراۋىندا ولاردىڭ تۇسىنىكتەرى مەن يدەيالارىنىڭ جالعاندىعىن جانە ولاردىڭ مۇسىلماندارعا كورسەتكەن زورلىق-زومبىلىقتارىن اشكەرەلەپ جازدى. ءبۇل كىتاپ 1968 جىلى كايردە، 1975 جىلى ستامبۋلدا جارىق كوردى.

ۋاھابشىلاردى قالاي تانيمىز؟

ۋاھابشىلاردىڭ جاڭالىقتارىنا توقتالار بولساق:

ا) ۋاھابشىلار  قۇران مەن سۇننەتتىڭ بەلگىلەگەن جانە يبن تايميانىڭ ۇستانعان سەنىم تۇسىنىگىمەن شەكتەلىپ قالماي، وزدەرىنىڭ ۇردىستەرىن بارشا مۇسىلماندارعا مىندەت رەتىندە جۇكتەدى. ولار تەمەكى تارتۋدى حارام دەپ، ونى تارتقان وزگە مۇسىلماندارعا جاقتىرماي قارايتىن. ولار، وسى تۇرعىدا كۇنا جاساۋشىنى كاپىر دەپ بىلەتىن حاراجيتتەرگە ۇقسايتىن ەدى.

ءا) ۋاھابشىلار  اۋەلگىدە كوفە جانە وسىعان ۇقساس سۋسىنداردى ءىشۋدى  دە حارام دەپ ءبىلدى. بىراق، كەيىن بۇل ماسەلەلەردە ءبىراز جۇمساردى.

ب)  ولار  وز پىكىرلەرىن تەك بەيبىت تۇردە ناسيحاتتاعان جوق، قاجەت كەزىندە كۇش جۇمساۋعا دەيىن باردى. وزدەرىن قولداماعانداردى دۇشپان ساناپ، بەينە بيداعات (دىنگە جاڭالىق قوسۋشىلار) جاساۋشىلارمەن كۇرەسكەندەي بولاتىن. ولار وزدەرىنىڭ بۇل ارەكەتىن قۇران مەن سۇننەتتىڭ «ءامر بيل ماعرۋف، ناحي انيل-مۇنكار» (جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان تيۋ) بۇيرىعىن جۇزەگە اسىرۋ دەپ ءتۇسىندىردى. ءاسىلى، ولاردىڭ پىكىرىن قىلىشتىڭ جۇزىمەن جۇزەگە اسىرعان مۇحاممەد يبن ساۋد بولاتىن. ول مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاحابتىڭ جەزدەسى ەدى. مۇحاممەد يبن ساۋد ءوزىنىڭ قاتال ارەكەتىن «سۇننەتتى ءتىرىلتىپ، بيداعاتتى ءولتىرۋ» دەپ ۇقتىردى. كەيبىر، زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە مۇحاممەد يبن ساۋد وسمان بيلىگىنە قارسى تۇرۋ ءۇشىن ۋاھابشى پىكىرىنىڭ جاقتاۋشىسى بولعان. وسمان بيلىگى ۋاھابشىلار قوزعالىسىن باسۋ ءۇشىن بىرنەشە رەت اسكەري جورىقتار ۇيىمداستىردى. ناتيجەسىندە مەحمەت الي پاشانىڭ جازالاۋشى اسكەرى ولارعا كۇيرەتە سوققى بەردى. وسماندىقتاردان جەڭىلىسكە ۇشىراعان ۋاھابشىلار  وز پىكىرلەرىن وزگەلەرگە كۇشتەپ تاڭۋعا مۇمكىندىكتەرى ازايدى.  بۇدان سوڭ ولاردىڭ پىكىرىن تەك رياد توڭىرەگىندەگى جۇرتشىلىق عانا قولدادى.

گ)  ولار قالا مەن قىستاقتارداعى كەسەنەلەرگە مۇسىلمانداردىڭ زيارات ەتۋىن اللاعا سەرىك قوسۋشىلىق دەپ قابىلداپ، ولاردىڭ بارلىعىن قيراتادى. بۇل ارەكەتتەرىنىڭ شاريعاتقا قايشى ەمەستىگىنە پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.): «ياھۋديلەردىڭ ءوز پايعامبارلارىنىڭ قابىرلەرىنىڭ جانىنا مەشىت تۇرعىزۋىن قوش كورمەگەن»،- دەگەن سۇننەتىن دالەل رەتىندە العا تارتتى.

د) ۋاھابشىلار ءجاي كەسەنەلەردى عانا ەمەس، ءناجيت ايماعىنداعى بۇكىل ساحابالاردىڭ كەسەنەلەرىن دە قيراتتى. بۇدان كەيىن مازارلاردىڭ ورنىندا تەك بۇل جەر قابىرستان دەگەن بەلگى عانا قالدى.

ف)  ولار اللاعا سەرىك قوسۋشىلىقتى جوققا شىعارا وتىرىپ، ۇساق-تۇيەك نارسەلەرگە دەيىن قاتتى ءمان بەردى. ايتالىق، سۋرەتكە تۇسۋگە  قارسى شىعاتىن.

ە)  ۋاھابشىلار وكىلدەرىنىڭ بيداعات جاساۋشىلىققا قارسى تۇرعاندىعى سونشالىق، پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) قابىرىنىڭ ۇستىنە جاڭادان جابۋ جابۋدى دا بيداعات دەپ ءبىلدى. وسى سەبەپتەن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) قابىرىنىڭ ۇستىنە جابىلعان جابۋدىڭ ابدەن توزىعى جەتكەن بولاتىن. كەيىن، كورول ابدۋلازيز ءال-ساۋد بۇعان قارسى شىعىپ پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) قابىرىنە جاڭادان جابۋ جاپتى. وزدەرىنە «سالافيا» دەگەن ات بەرگەن ولار يبن تايميانىڭ پىكىرلەرىن بەرىك ۇستانىپ، بيداعات ۇعىمىنىڭ اياسىن تىم كەڭەيتە ءتۇستى. عيباداتقا ەش قاتىسى جوق كەيبىر ءىس-ارەكەتتەردى دە بيداعاتقا جاتقىزدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) قابىرىنىڭ ۇستىنە جابۋ جابۋدىڭ عيباداتقا ەشقانداي دا قاتىسى جوق. ول تەك اللا ەلشىسىنىڭ (س.ا.ۋ.) قابىرىنىڭ كوزگە سۇرىقسىز كورىنبەسى ءۇشىن جاسالعان. ەگەر، مۇنداي ەستەتيكانىڭ بارلىعىن بيداعات دەيتىن بولساق، مۇسىلمانداردىڭ باسقالاردان كوپ ارتتا قالاتىنىن ءسوزسىز. ولار  وز پىكىرلەرىن  عانا اقيقات ساناپ، وزگەلەردىكىن  تەرىسكە شىعاردى. كەسەنەگە زيارات ەتۋدى اللاعا سەرىك قوسۋشىلىق دەپ تۇسىنەدى. ياعني، ۋاھابشىلار ادامداردىڭ جەكە تۇلعاعا دەگەن قۇرمەت كورسەتۋى مەن اللاعا تابىنۋشىلىقتىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ جاتپايدى.

پروفەسسور سابري حيزمەتليدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مۇحاممەد  يبن ساۋد پەن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاحاب دەريدە «كيتابۋت-ءتاۋحيد» دەگەن كىتاپتارىن حالىققا تاراتىپ، مۇسىلمانداردى اللاعا سەرىك قوسپاۋعا شاقىردى. بۇل ەكەۋى ۋاھابشىلار سەنىمىن قولداماعاندارعا قىلىش جۇمساۋعا ءپاتۋا بەرەدى.

ولار اۋليەلەردىڭ (اللانىڭ دوستارىن) شاپاعات ەتەتىندىگىن قابىلدامايدى. اللاپەن ادامداردىڭ اراسىنداعى بايلانىس قۇرالى «ءتاۋاسسۋل» تۇسىنىگىن تەرىسكە شىعارىپ، اللاعا جاقىنداۋ ءۇشىن ەلشىلەردى كوپىر ەتۋدى «تاۋھيد سەنىمىنە قايشى» دەپ، بۇل سەنىمدى اللاعا سەرىك قوسۋشىلىق دەپ ۇقتى.

حيجاز ولكەسىنىڭ ءتورت مازھاب عالىمى، ولاردىڭ اراسىندا يبن ابدۋل-ۋاھھابتىڭ تۋعان ءىنىسى سۇلەيمەن، اكەسى جانە يبن ابدۋل-ۋاھھابتىڭ ۇستازدارى بار، ونىڭ كىتاپتارىن زەرتتەپ، يسلام ءدىنىن بۇزۋعا باعىتتالعان جالعان پىكىرلەرىنە قارسى جاۋاپ جازادى. سۇلەيمەن بين ابدۋل-ۋاھھاب ءوزىنىڭ اعاسىنا جاۋاپ رەتىندە «ساۋا'يقۋل-يلاھيا في راددي 'الال ۋاھھابيا» اتتى كىتاپ  جازادى. ءبۇل كىتاپ 1975 جىلى ستامبۋلدا باسىلىپ شىققان.

بىراق ءاھلي-سۇننەت عالىمدارىنىڭ جازعان جاۋاپتارى ولاردى تەرىس جولدان قايتارا المادى. كەرىسىنشە، ولار مۇسىلماندارعا قارسى دۇشپاندىقتارىن كۇشەيتە ءتۇستى.

ول «جيھاد» پەن بۇل «جيھادتى» شاتاستىرمايىق...

«جيھاد» ءسوزىنىڭ ۇعىمى وتە اۋقىمدى، ءارى بۇل ءسوزدى اراب تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارعاندا بەلگىلى ءبىر ماقساتقا قول جەتكىزۋگە تىرىسۋ، سول جولدا كۇرەسۋ، بار قاجىر-قايراتىمەن، ىنتا-جىگەرىمەن ەڭ قىمبات سانالاتىن ۋاقىتىن، داۋلەتىن، ءتىپتى جانىن دا سول ماقساتقا جەتۋگە ارناۋ جايىندا دەپ ايتىلىپ تا جازىلىپ تا ءجۇر. نەگىزىندە مۇنداي تۇسىنىك «جيھاد» سوزىنە تىلدىك تۇرعىدان قاراعاندا قالىپتاسقان. ال ەندى بۇل ءسوزدى يسلام دىنىمەن بايلانىستىرىپ ءدىني سەنىم-نانىم تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، وندا «جيھاد» دەگەنىمىز ادامزات بالاسىنىڭ جاراتۋشى حاق تاعالانى دۇرىس تانىپ-بىلۋىنە، ونىڭ بۇيىرعاندارى مەن تىيىمدارىن ورىنداۋدا، ءدىندى ەركىن تۇردە تولىق ۇستانۋعا مۇمكىنشىلىك تۋدىرۋعا كەدەرگى بولاتىن توسقاۋىلداردى بارىنشا، ءارى مۇمكىندىگىنشە جويۋ. وسى كەدەرگىلەردى جويۋ جولىندا ءاربىر مۇسىلمان اقىل-سانامەن، دەنەمەن، مال-مۇلكىمەن ءوز ۇلەسىن قوسۋعا مىندەتتەلۋ دەگەندى بىلدىرەدى .

«جيھاد» ءسوزى مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى كىتابى قۇران كارىمدە وتىز بەس رەت ءار سۇرەدە ءار ءتۇرلى ماعىنادا ايتىلادى. وسى اياتتاردىڭ تورتەۋى عانا كوپشىلىككە ۇرەي سالاتىن قولعا قارۋ-جاراق الىپ ءدىن دۇشپاندارىنا قارسى تىكەلەي سوعىسۋ ماعىناسىندا كەلگەن. ال قالعان اياتتاردا باسقا ماعىنالاردا قولدانىلعان. عۇلامالار جيھادتى جالپى ەكى جولمەن قاراستىرادى. ءبىرىنشىسى - مايدانداعى جيھاد. ول شايقاسپەن، قولمەن، تىلمەن، جۇرەكپەن ىسكە اسادى. ەكىنشىسى - بەيبىتشىلىكتە ادام ءوز ءناپسىسى جانە شايتانىمەن كۇرەسۋ.

بىراق جەكە تۇلعا نەمەسە جەكە تۇلعالاردان قۇرالعان توپ «جيھاد» دەپ جاريالاي المايدى. ونى تەك قانا مەملەكەت جانە ونىڭ باسشىسى جاريالايدى.

سونداي-اق، ساۋاتسىزدىق، السىزدىك، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تومەندىگى، ەرىك-ويعا، ساناعا جاسالعان شەكتەۋلەر سياقتى جاراتۋشى مەن ادامنىڭ اراسىنداعى بوگەتتەردى جويۋ ءۇشىن جاسالاتىن بارلىق ءىس-شاراعا دا «جيھاد» دەلىنەدى.

مۇسىلمان ادام ءناپسىسىنىڭ، شايتاننىڭ الداۋىنا، جەتەگىندە جۇرمەيدى. ءناپسىسىنىڭ ازعىنداعان ۋاقىتىندا اللاتاعالاعا قۇلشىلىعىن ۇمىتپاي، عيباداتقا جاقىن بولادى. ءناپسىسىنىڭ ازعىرۋىنا قارسى توتەپ بەرۋ ءۇشىن اللا تاعالانى كوپ زىكىر ەتىپ، قۇران كارىمنىڭ ءمان ماعىناسىن تۇسىنەتىندەي كوپ وقىپ، ءاردايىم اللا تاعالاعا دۇعا ەتەدى. ءناپسى مەن شايتاننىڭ ازعىرۋىنان مۇلدە قۇتىلا الادى دەپ ايتا المايمىز، دەگەنمەن، بۇل شاريعي ۇكىمدەر ادام بويىنا ءسىڭىپ تۋرا جولدان اداسپايدى دەگەن ۇمىتتەمىز. ىزگى امالدار ءناپسى مەن شايتاننىڭ ادامعا دەگەن ىقپالىن جوعالتۋعا كومەكشى قۇرال بولا الادى. قۇران كارىم اياتتارىندا: «ال ولار قاشان ارسىزدىق ىستەسە نە وزدەرىنە زۇلىمدىق جاساسا، اللانى ەستەرىنە الىپ، كۇنالارىنىڭ جارىلقانۋىن تىلەيدى. كۇنالاردى اللادان باسقا كىم جارىلقايدى. سونداي-اق ولار ىستەگەن ىستەرىنە بىلە تۇرا قاسارىسپايدى»، «تاقۋالارعا شايتان تاراپىنان ءبىر سىبىس تيسە، ولار اللانى ەسكە الادى دا قىراعىلىق ىستەيدى». «الدە كىم راحماندى ەسكە الۋدان كوز جۇمسا، وعان شايتاندى ەرىكتى قىلامىز دا سوندا ول، ونىڭ جولداسى بولادى» دەپ باعالاعان. ءناپسىنىڭ ازعىرۋىنان اللا تاعالانى ەسكە الىپ، ودان كەشىرىم تىلەپ، قورعان ىزدەپ پانالايدى. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.)  بەن ساحابالاردىڭ بەكەم ۇستانعان ادىستەرى وسىلاي بولعان. بۇل ءادىس جولدار ءوز كەزەگىندە ولاردىڭ اللا تاعالا ريزالىعىنا جەتۋىنە سەبەپشى بولعان.

ال ەگەر مۇسىلماندار وزدەرىن وزدەرى تۇزەتپەگەن جاعدايدا، دۇنيەنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندەگى مۇسىلمانداردىڭ حال-احۋالى كۇن وتكەن سايىن ناشارلاپ، قازىرگىدەي ايانىشتى جاعدايعا تۇسە بەرمەك. مىنە سوندىقتان ءاربىر مۇسىلمان ەڭ الدىمەن سىرتقى ەمەس، ىشكى ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتەرىمەن كۇرەسپەسە، ىستەگەن ءىس-ارەكەتتىڭ بارلىعى دەرلىك ناتيجەسىز بولا بەرمەك.

«داۋدىڭ باسى «ءدۇبارا ءدىن»

بۇگىنگى تاڭدا ءدىنىمىزدىڭ جاۋلارى يسلامعا جانە مۇسىلماندارعا ءوز كەسىرلەرىن تيگىزىپ، مۇسىلمانداردى  يسلامنان الىستاتاتىپ، كوڭىلدەرىن سۋىتۋ ارەكەتتەرىن ۋاقىت وتكىزبەستەن جۇزەگە اسىرۋدا ءوز كۇشتەرىن سالىپ باعۋدا. مۇنىڭ ءبارى مۇسىلمانداردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ، ءدىني توپتارعا ءبولىپ ىشتەي ىرىتكى سالىپ، ەلدەگى ىشكى تاتۋلىقتى بۇزۋ، جاس ۇرپاقتى وزدەرىنە تارتۋ، ارالارىندا ۇرىس-تارتىس شىعارۋ جولدارمەن ىسكە اساتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى.

قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا مۇسىلمانداردىڭ سەنىم-نانىمىنا، ۇستانعان دىنىنە، پايعامبارىنا ءتىل تيگىزۋ، بالاعاتتاۋلار مەن جالا جابۋ باتىستىق باق بەتىندە جيىلەي تۇسكەنى جاسىرىن ەمەس. ءبىزدىڭ ايتپاق ويىمىز قاي ەلدە بولماسىن مۇسىلماندار ديپلوماتيالىق جولمەن سەنىم-نانىمىن، ءدىنىن، پايعامبارىن قورعاۋعا مىندەتتى.

ادامنىڭ جان-دۇنيەسى اللا تاعالاعا قۇلشىلىق ەتۋ نيەتىنەن الىس تۇرسا، وندا اقىلدىڭ جالعىز ءوزى لوگيكالىق پرينتسيپتەردى مويىنداعانى جەتكىلىكسىز بولادى. سوندىقتان ەڭ الدىمەن  يسلام ءدىنى جايلى ۇگىت-ناسيحاتتى مۇسىلمانداردىڭ ءوز اراسىندا جۇرگىزۋ قاجەت. وزدەرىنىڭ ءومىرىن دۇرىس جولعا ءتۇسىرىپ، يسلامنىڭ شىنايىلىعىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونىڭ ءتالىم-تاربيەسىن بويلارىنا سىڭدىرگەن ادام عانا باسقا كىسىلەرگە ناعىز  يسلامدى تانىستىرىپ، ولاردىڭ دىنگە بەت بۇرۋىنا اسەرىن تيگىزەرى  ءسوزسىز. ءوزىن  يسلام ءدىنىنىڭ ناسيحاتتاۋشىسى رەتىندە ساناعان ءاربىر مۇسىلمان جۇرەگىن مەيىرىم مەن راحىمدىلىققا تولتىرىپ، جۇرەگىندەگى تاكاپپارلىق پەن وزىمشىلدىك قاسيەتتەردەن ارىلۋى كەرەك. ەلدىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىنە، حالىقتار دوستىعىنا، ءوزارا تۇسىنىستىگى مەن تاتۋلىعىنا سىزات تۇسىرمەۋى قاجەت. بۇل وتە ماڭىزدى، ءھام باستى ماسەلە. ەگەر دە مۇنى ورىنداۋ قيىندىق تۋدىرسا، وندا اللا تاعالاعا جاقىنداۋ جولىن، تاعات-قۇلشىلىقتى دۇرىس ۇيرەتەتىن  يسلام دىنىنە قايتا-قايتا كوز جۇگىرتىپ، ونى دۇرىس ۇيرەنۋ قاجەت.

كازىرگى قازاقستاندا يسلام ءدىنىنىڭ دامىعىپ ورنىعىپ دامۋى بىركەلكى ەمەس. اۋەلدە اسىل دىنىمىزبەن قاۋىشۋعا اسىققان مۇسىلمان جاماعاتى ەندىگى جەردە ءدىني سەنىم نەگىزىندە داۋ-دامايعا بەرىلىپ، ءبىر-بىرىنە قۇلشىلىق عيباداتىن جوققا شىعارۋعا جول بەرۋگە دەيىن بارۋدا. بۇل ءوز كەزەگىندە دىنگە ەندى بەتىن بۇرعان جاستاردى، قۇلشىلىعىن باستاعان ازاماتتاردى ەكى ۇداي، ءدۇدامال حالدە قالدىرۋدا.

وسى رەتتە ەلىمىزدەگى حالىقتاردىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن، دوستىعى مەن تاتۋلىعىن ساقتاپ، قولىمىز جەتكەن تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتىپ، ىرگەسىن قىمتاۋ ماقساتىندا مەملەكەت ءبىرشاما وڭ قادامدار جاسادى. الدىمەن ءتۇرلى دىندەر مەن ءدىني ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن نازارعا الىپ بەلسەندىلىكتەرىن زاڭمەن رەتتەدى. ەڭ باستىسى، قازاقستان ءوزىن مەكەندەگەن ەتنوستاردىڭ ءتىلى مەن ءدىني سەنىمىنە، مادەنيەتىنە قۇرمەت كورسەتۋدى ەلىمىزدىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ العىشارتى دەپ ءبىلىپ، كونفەسسيا ارالىق توزىمدىلىك پەن تۇسىنىستىكتى دامىتۋعا باسا كوڭىل ءبولدى. ايقىن ايعاق رەتىندە ەلباسىمىزدىڭ ءوزى باس بولىپ، جۇيەلى تۇردە وتكىزىلىپ كەلە جاتقان الەمدىك دىندەر باسشىلارىنىڭ سەزىن اتاۋعا ابدەن بولادى.

1. يسلام ءدىنى اقىرعى ءدىن، بارلىق دىندەردىڭ كەرەك اسىلدارىن بويىنا جيناعان ءدىن، ادام بالاسىنىڭ دامۋ جولىنداعى رۋحاني، عىلىمي، مادەني جەتىلگەن كەزىنە ارنالعان ءدىن. پايعامبارىمىز مۇحاممەد راسۋل (س.ا.ۋ) اللا ءوزىنىڭ ءبىر حاديسىندە: «كىمدە-كىم عىلىمدى سۇيسە جانە عىلىمدى سۇيسە، جانناتتا ول مەنىڭ كورشىم بولادى»،-دەگەن.
2. يسلام عىلىمىنىڭ ءۇش تىرەگى بار. ولار: قۇران اياتتارىن ۇيرەنۋ، پايعامباردىڭ حاديستەرىن ءبىلۋ، قيياس جولى، ياعني ولشەۋ، سالىستىرۋ. ول ۇشەۋى بىرىنە-ءبىرى قايشى كەلمەي، سايكەس بولسا عانا - شىندىق.
3. يسلام دىنىندە ەشقانداي كەمشىلىك جوق. بار ماسەلە ءبىزدىڭ ونى دۇرىس تۇسىنبەۋىمىزدە. يسلام الەمىنىڭ ءوز كەمەلىنە كەلمەي، كوشتەن كەنجە قالىپ، توقىراۋى دىنگە بايلانىستى ەمەس، ونىڭ سەبەبى - ازعان اقىل، زەيىنسىز جۇرەك، تۇيسىكسىز تۇسىنىكتىڭ سالدارىنان ءدىن مەن ءتۇيىندى ماسەلەلەرى كوپ قازىرگى ءومىرىمىزدىڭ ءوزارا ۇيلەسىمىن تەرەڭ تۇسىنە الماۋدا.
4. يسلام دىنىندەگى قازىرگى ءوربىپ وتىرعان سەكتالار ماسەلەسىنىڭ تاريحىنا جالپى مادەني انروپولوگيالىق سيپاتىنا جۇگىنۋ ارقىلى، كەلەشەك ۇرپاقتى ول ىندەتتەن قۇتقارۋدىڭ جولىن ىزدەدىك. سەبەبى، ناقتى عىلىمي تۇجىرىمدالعان فاكتىلەردى بىلگەن جاستار يماندىلىق جولىن تابۋدا اداسپايدى دەگەن ويدامىز.
5. قازىرگى تاڭدا، جاھاندىق پروتسەستەردىڭ ەتەك العان تۇسىندا، ادام تاعى ۇمىت قالىپ بارادى. وسىعان وراي يسلام فيلوسوفياسىنا ونىڭ امبەباپتىق قۇندىلىقتىق جۇيەسىنە دەگەن سۇرانىس پەن ۇمتىلىس بەلەڭ الىپ وتىر. يسلامنىڭ تاڭقالارلىق ومىرشەڭدىگى مەن مىڭجىلدىقتاعى رۋحاني الەمگە ىقپالىنىڭ وسە ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى يسلام پوليتسەنتريزم مەن دەموكراتيالىلىققا نەگىزدەلگەن قازىرگى ءداۋىردىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىنە ساي كەلەدى.
6. يسلام، شىعىس پەن باتىستىڭ، ءدىن مەن عىلىمنىڭ ءتيىمدى ديالوگىنا، ارىپتەستىگىنە، بىرلەسە جۇمىس ىستەۋىنە اشىق، باسقا ءدىني سەنىمدەر مەن مادەنيەت فەنومەندەرىمەن رۋحاني قارىم-قاتىناس ءارى مادەني-تاريحي ءوزارا ىقپالداستىق جاساۋعا بەيىم. يسلامعا توزىمسىزدىك پەن فاناتيزم پيعىلدارى جات. سول ءۇشىن دە ول جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى حالىقتارعا جەتىپ، ۋاقىتتىڭ قيىنشىلىعىنا قاراماستان، ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ تەولوگيالىق تۇجىرىمدامالارىنىڭ بىرەگەيلىگى مەن وزىندىك بولمىسىن ساقتاپ، ءوز تۇعىرلارىن وزگەرتكەن جوق. تازا  يسلامدى بەتپەردە ەتىپ، تۇبىندە جەكە مۇددەنى كوكسەيتىندەر جەتەگىندە كەتۋدەن ەلىمىزدى امان-ساقتاۋدا ءدىني ساۋاتتىلىقتى دامىتۋدىڭ ماڭىزى زور.
7. يسلام شىن مانىندە ادامنىڭ مۇددەسىن قورعايدى. سوندىقتان ادامزات مۇددەسىن كوزدەيتىن مادەنيەتتى قابىلداماۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىز وسىنداي سىندارلى كوزقاراس ۇستانۋ ارقىلى مادەنيەتىمىزدىڭ دۇرىس باعىتتا دامۋىنا ىقپال ەتە الامىز. ەندەشە، ءوز عاسىرىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن دە، ونىڭ وزىق مادەنيەتىنەن دە وقشاۋلانباي، مۇنىڭ ءبارى زاڭدى قۇبىلىس ەكەنىن ءتۇيسىنىپ، قوعام مۇددەسىنە ساي تۇستارىن قابىلداپ، دۇرىس ءىس-ارەكەت جاساعانىمىز ابزال.

adyrna.kz cايتى