(Жалғасы)

Құрылғанына біраз уақыт болған Мемлекеттік тілді дамыту президенттік қорының миссиясы не? Осы уақыт аралығында қандай жұмыстар атқарылды?

Берік Әбдіғалиев: Біздің қордың миссиясы – қоғамдық жобаларды қолдау. Азаматтарды мемлекеттік тілді үйренуге ынталандыру. Қоғамның назарын қазақ тіліне аудару. Осы бағытта бірнеше байқау жарияладық. Қоғамның қолына көптеген жобалар келіп түсті. Ретіне қарай енді оларға қаржы бөлуді қарастырып жатырмыз. Жалпы бұл сауалға басқа да БАҚ-тар арқылы жауап беріп жүрмін. Сондықтан қайталамай-ақ қояйын.

Жылдың басында аталған қор әлеуметтік маңызы бар – соның ішінде қазақ ұлтын дамытуға қатысты жобаларға конкурс жариялаған еді. Жоспар бойынша, оның қорытындысы алғашқы маусымда шығуы тиіс-тұғын. Бірақ, әзірге еш жерден ешқандай мәлімет көре алмадық. Сонда қалай, Мемлекеттік тілді қолдаудың президенттік қоры да мемлекеттік қолдауға ие бола алмай отыр ма?

(Жалғасы)

Құрылғанына біраз уақыт болған Мемлекеттік тілді дамыту президенттік қорының миссиясы не? Осы уақыт аралығында қандай жұмыстар атқарылды?

Берік Әбдіғалиев: Біздің қордың миссиясы – қоғамдық жобаларды қолдау. Азаматтарды мемлекеттік тілді үйренуге ынталандыру. Қоғамның назарын қазақ тіліне аудару. Осы бағытта бірнеше байқау жарияладық. Қоғамның қолына көптеген жобалар келіп түсті. Ретіне қарай енді оларға қаржы бөлуді қарастырып жатырмыз. Жалпы бұл сауалға басқа да БАҚ-тар арқылы жауап беріп жүрмін. Сондықтан қайталамай-ақ қояйын.

Жылдың басында аталған қор әлеуметтік маңызы бар – соның ішінде қазақ ұлтын дамытуға қатысты жобаларға конкурс жариялаған еді. Жоспар бойынша, оның қорытындысы алғашқы маусымда шығуы тиіс-тұғын. Бірақ, әзірге еш жерден ешқандай мәлімет көре алмадық. Сонда қалай, Мемлекеттік тілді қолдаудың президенттік қоры да мемлекеттік қолдауға ие бола алмай отыр ма?

Берік Әбдіғалиев: Қор құрылған кезде Елбасы өз аузымен «500 млн. теңге бөлеміз» деген. Бірақ жылға жуық уақыт болса да аталған қаражат қорға келіп түскен жоқ. Бізге қордың бастапқы жұмыстары үшін 24 млн. теңге берілген. Бұл ақшаға жиһаз, компьютер, көлік сатып алдық және штаттағы 7-8 адамға жалақы беруге жұмсалып жатыр. Өзге де ұсақ-түйек жобаларды атқарудамыз. «Қазақстан» ұлттық арнасындағы «Сөз-Мерген» бағдарламасына, «Қазақ» радиосындағы «Мен қазақпын» бағдарламасына демеушілік көрсетудеміз. Сонымен бірге «Айқын» газетімен «Қоғамдық тіл инспекциясы» фото-байқауын өткізіп жатырмыз. Кітаптар шығардық. Ал жобаларға қажетті қаржы түскен жоқ. Оның қашан түсетінін де білмейміз. Бұл сұрақты маған емес, Елбасыға қою керек деп ойлаймын. Егер бүгін қаражат келіп түссе, ертең ол қаржыны ашық түрде сарапшылардың сүзгісінен өткен жобаларға таратып беретін боламыз. Өзіміз де қарап отырмай демеуші іздеп лайықты жобаларға аз болса да қаражат беруді көздеп отырмыз. Грантқа лайықты деп іріктелген 15 жобаға өзіміз тапқан 16 млн. теңгені бөліп береміз. Егер 1-2 айдың ішінде қаражат бөлінбесе, екінші жарты жылдықтағы жобаларға гранттар беруді тоқтататын боламыз.
Жалпы жобалардың аздығынан оларға беретін грантты тоқсанында емес, жарты жылда бір рет беру туралы шешім қабылдағанбыз.

Осыдан біраз уақыт бұрын министрлер кабинеті жалғыз күнде қазақша сөйлеп шыға келді. Бәріміз алақайлап бөркімізді ата тұра, бұның кезекті науқан болмауын тіледік. Бірақ, өкінішке қарай, министрлер кабинеті бұрынғы сүрлеуіне қайта түсті. Бұл не, қазақтың ұлттық сезімімен ойнау ма, жоқ тілді мазақ қылу ма? Неге салиқалы сарабдал түрде тілді нақты қолданысқа енгізбеске?

Берік Әбдіғалиев: Бұған біз қолдау көрсетуіміз керек. Қолдау ғана емес, енді тұтас қоғам болып талап етейік. Мәсімов сөзінен тайқып қайта орысша сайрап кетсе мазақ сонда болады. Енді кері кетпейік. Талапты күшейтейік. Депутаттар мен журналистердің, жалпы қоғамның талабы пәрменді екенін ескерейік. Сондықтан әр қазақ «маған қазақ тілі керек пе, жоқ па?» деген сұрақты өзіне қойсын! .

Тіл комитетінің бұрынғы төрағасы Ерден Қажыбек бүгін шетел асып кетіпті. Жымқырғаны мол көрінеді. Тілді дамытуға бөлінген қаржыны тіл жанашырларының өзі осылай талан-таражға салса, оның дамуы да екі талай шығар. Жалпы, елдегі жемқорлықпен күрес тәсілі сіздің көңіліңізден шыға ма?
Сол секілді қазір жұрт елде 1937 жылғы репрессия қайта оралды десіп жүр. Жәкішев және Әблязовтардың ісі жайында не айтасыз? Бұл қадамдар елдегі жемқорлықты тияды дегенге нанасыз ба?

Берік Әбдіғалиев: Егер жемқорлықпен күресте осылай адамдар таңдалынып ұстала берсе, оны мен науқаншылық деп атар едім. Биліктің өзіне ұнамайтын жандарды тұтқындай беруін, бір сөзбен айтқанда саяси ойын деп түсінемін. Бұл үрдіс жемқорлықты түбегейлі жоя алмайды, тек адамдар арасында үрей туғызып, сәл бәсеңсітуі мүмкін. Әрине, бұл жағдайды 1937 жылғы қуғын-сүргінмен салыстыруға негіз жоқ. Тіпті қисынсыз. 37 жылғы оқиғаны халық ұмытып қалған секілді. Бір-бірімізді аңдып, жала жабуымен жүрдік. Құдай оның бетін ары қылсын дейік. Жамандық шақырмайық! Енді қазақ сол сұмдықты көрмей-ақ қойсын. Құдай сақтасын! Бүгінгі жағдайға тек саяси науқан деп қана баға бергім келеді. Әбілязов, Жәкішевке қатысты айтылған айыптар, деректер бұдан бұрын БАҚ бетінде дәл бүгін түк білмей министр, әкім болып отырған көптеген азаматтарға да таңылған. Жемқорлықпен шынайы күресті бастадық па, онда әлгілерді де шетінен тексерсін, тұтқындасын! Өкінішке қарай билік кімге шамасы келеді, кімді ұнатпайды, соларды ғана қамап жатыр.

Соңғы кезде жағымпазданудың шексіз тәсілі жүзеге аса бастады. Мәселен, қазіргі президент Нұрсұлтан Назарбаевтың есімін мәңгілік ұлықтау мақсатында бірі – қаланың, екіншісі – тірідей ескерткіш орнату идеясын айтып бағуда. Мұның салдары қалай болады? Түркіменбашы секілді өмірден озған күні ескерткішін қиратып, жазғандарын оқуға тиым салып жүрмейміз бе?

Берік Әбдіғалиев: Бұл сұраққа инернет-конференцияның басында-ақ жауап берген едім. Қажет деп тапсаңыз мұрағатты ашып оқуыңызға болады. Сонда да айтайын жағымпаздықты біз өзіміз жасап отырмыз. Телеарналарымыз уақытының көбісін осы кісіге арнайтын болды. Насихаттың тым күшеюі қоғамда кері әсерге ұласып барады. Ол кісіге қарсылығы жоқ қоғамды өзіміз бүлдіріп алатын сияқтымыз. Осы бағыттағы насихат жеке басқа табынушылықты әкеледі. Жағымпаздар жарысы күшейіп барады. Мұның ақыры неге айналатынын сіз де білесіз, біз де білеміз...
Әрине, бүгінгі таңда Елбасының ықпалы зор. Оны мойындау керек. Бірақ мадақ пен ода ол кісіге тек зиянын ғана тигізеді. Мұны өзіміз тоқтатпасақ, ешкім тоқтатып бермейді. Мемлекет басшысына деген жағымпаздықты тоқтатуды тек «Жас Алаш» газеті ғана көтеріп жүр. Енді бұған басқа басылымдар үн қосса, жөн болар еді. Мүмкін, осы кезде жағымпаздықты ауыздықтай алатын болармыз.

Қолданыстағы заңнамалық негіздерге сүйенсек, 2010 жылы Қазақстанның барлық қызмет саласы іс-қағаздарын мемлекеттік тілге көшіруі тиіс. 2010 жыл есік қағып тұр. Біз бұған қаншалықты дайынбыз?

Берік Әбдіғалиев: Дәл бүгін мемлекеттік органдар мемлекеттік тілде сөйлеп кетеді дегенге сенбеймін. Біз тек аударма жағынан ғана дайын шығармыз. Себебі жүйелі, кешенді мемлекеттік тіл саясаты әлі де қалыптасу жолында.

«Қазақстандық ұлт» идеясын қолдаушылардың бірісіз. Оның бізге берері не?

Берік Әбдіғалиев: Бұл сұраққа да алдында жауап бердім деп ойлаймын. Мен «қазақстандық ұлт» идеясын қолдамаймын. Неге екенін білмеймін, бұл тақырыптың тек қазақ газеттерінде ғана түкірігі жерге түспей тұр. Ал орыс газеттері бұл мәселені қаузап жатыр дей алмаймын. Тағы да айтайын, «қазақстандық ұлт» деген концепция да, бағдарлама да жоқ. Арнайы заңда да айтылмаған. Ешкім қолдан «қазақстандық ұлтты» жасай алмайды. Сіздер 300 жыл бодан болған, аштықтан, репрессиядан қырылып бостандыққа жеткен қазақ өз ұлттығын жояды деп насихаттамаңыздар! Ойдан, қолдан жасалған күшпен күресуге уақыттарыңызды шығындамаңыздар. Пікір-талас жүргізетін басқа тақырып жоқ емес қой...
Біздің қазақтығымыз төлқұжатымыздағы «қазақ» сөзімен шектеле ме?! Қазақстанды Қазақ республикасы деп ауыстыруға дәрмен бар ма бізде?! Осыны талап етіп референдум өткізе аламыз ба? Талап қоя аламыз ба? Мықты болсақ, Қазақ республикасы деп жаза берейік. Оған ресми органнан рұқсат сұраудың қажеті не?! Дәрмен жоқ па?!. Егер қажетті қол жинап оны парламент арқылы билікке жеткізсек, биліктің референдум өткізбеске амалы қалмайды. Осыған жұмыла аламыз ба?! Біз өз елімізді Қазақ республикасы деп атай аламыз ба?.. Демек бұған дәл қазір ұлттық рухымыз жетпейтін сияқты. Сондықтан рухымызды күшейтейік.
Егер де біздің журналистер мен зиялы қауымның қызықты тақырыбы «қазақстандық ұлт» болса, жалғастыра берсін. Бұл мәселе маған мүлдем қызықты емес.

Ресейде «Русское имя» атты акция жүргізілді. Сізге осыған орай, қазақтың пассионар тұлғасы ретінде кімді атар едіңіз деген сауал қойған екен, бір сұхбатта. Сіз «Хакім Абай» дер едім депсіз. Абайдан өзге қазақта ұлықтар тұлға жоқ па, жоқ оларды жеткілікті деңгейде ұлт санасына сіңіре алмай келеміз бе?

Берік Әбдіғалиев: Мен қай жерде «Хакім Абай» дегенімді білмеймін. Бұл сұрақты маған ешкім қойған жоқ секілді. Мұндай акция жүретін болса, сөз жоқ, Абай жеңеді деп ойлаймын. Сонымен бірге жұрт Қонаев, Назарбаев деуі мүмкін. Басқа игі-жақсыларды біле бермейді. Сондықтан біздің халық өзінің батырлары мен ақындарын, қайраткерлерін толықтай білмей тұрып мұндай акция жүргізу әлі ерте. Керей сұлтан мен Жәнібекті, Тәуке ханды, Хақназарды, Есім ханды, Қасым хан сынды ұлтымыздың тұлғаларының қазақ мемлекетін құрудағы еңбегін елге толықтай насихаттап алмай әлгіндей акцияның жүргізілуіне қарсымын. Егер дәл бүгін мұндай акция жүріп маған сұрақ қойылса, Қасым хан деп жауап берер едім.

Сіздің ойыңызша, «отандас» деп кімді атаған жөн?

Берік Әбдіғалиев: Қаны бір қандастарды отандастар дейміз. Яғни, тағдырдың жазуымен шетелде ғұмыр кешіп жатқан барлық қазақтарды өзіміздің отандастарымыз деп атауды қолданысқа енгізуіміз керек.
Сауалдарды жолдаған «Түркістан» газетінің тілшісі Есенгүл Кәпқызы. Email: Esengul@mail.ru

Беке!
Жоғарыдағылар жүзге, руға қатты бөлінеді деп естіп жатамыз. Осы рас па? Өзіңіз осы мәселеге қалай қарайсыз?

Берік Әбдіғалиев: Тәуелсіздік алған жылдары мұндай әңгіме көп болғаны рас. Билік басындағылардың руы туралы, соған байланысты қызметке орналасу үрдісі болды. Ал бүгін бұл үрдіс ұмытыла бастағандай. Түбірімен жойылып кетті дей алмаймын. Алайда қазір рудан гөрі кімнің қандай қаржылық топтың жақыны немесе мүшесі екені маңызды болып тұр. «Кім кімнің адамы?» деген сұрақ басым. Тегі мен руына емес, адамның саяси ұстанымына көңіл бөлініп тұр. Бұл да рушылдықтан құқтылуға өз көмегін тигізіп бастағандай. Қазір рудан гөрі олиграхтық топтың мүддесі күшті.

Ұят болмаса тегіңіз туралы да айтып берсеңіз?
Қайрат Әбілғазин

Берік Әбдіғалиев: Ұяттығы жоқ, сүйегім – арғын (төртуыл), нағашым – тама.

Берік Бақытұлы,
бүгінгі күні жұртшылық “биліктің қазақ тілін дамытуға ешқандай құлқы жоқ”, “бұл билік кетпей, ұлтымыз ұлт болмайды, тіліміз дамымайды” деп кесіп айтып жүр. Осыған қалай қарайсыз?

Берік Әбдіғалиев: Билік тек күштіні мойындайды. Бүгінгі билік қазақты күшті деп санап отырған жоқ сияқты. Олар орыс пен орыстілділерді күшті деп есептейді. Сондықтан солармен ғана санасып отыр. Қазақ ұлты мен қазақ тілі әлі саяси күшке айнала алмай келеді. Билік қазаққа қарсы немесе қазақтың қамын жеп жүр деп айта алмаймын. Ол тек өзінің ғана қамын ойлап отыр. Ертең сайлау. Оған бұл науқанда дауыс жоғалтпауы қажет. Қазақ қашан күшті болады, сонда ғана билік оны саяси күш ретінде мойындайды.

Өзіңіз де биліктің ішінде жүрсіз. Биліктегілермен араласасыз. Сол биліктегілердің өзі қаншалықты деңгейде ана тілін меңгерген? Билікте ұлтшыл азаматтар бар ма? Олардың саны қанша деп ойлайсыз?
Жанар

Берік Әбдіғалиев: Билікте ана тілін аса қадыр тұтатын қазақтар көп. Ұлтшылдар да бар. Биліктің 30 пайызын осы топқа жатқызуға болады. Бірақ оларға саяси жігер жетіспейді. Қалай болғанда да билікті қазақтың жауы ретінде көрсету дұрыс емес. Керісінше бәріміз жабылып билікті қазақтың қамын жеуге бұруымыз керек. Осы жолда жұмыла қолдауымыз қажет.