Дамыған немесе даму үстіндегі тыныш жатқан бір елді тоқырауға жіберудің бір әдісі діни ағымдар арқылы қоғам ішінде іріткі тудыру. Сондықтан да сыртқы күш түрлі діни ағымдардың ықпалымен қоғамға бүлік салып, отбасын ойрандатып, экстремистік, террорлық іс-әрекет жасап, мемлекеттің қауіпсіздігіне зиян тигізуге барын салады.

Қазір жер бетінде  2 миллиардқа жуық мұсылман бар. Бұлардың бәрі де өздерін «Мұхаммед пайғамбардың үмметіміз» деп түсінеді. Мұхаммед пайғамбардың өсиеті мен аманатын  «Ислам өркениеті», «Ислам мәдениеті»  деген  ұғымдармен тығыз қарастырады.  Ежелден өзге өркениетке, өзге мәдениетке сыйластықпен, түсіністікпен қарау да үлкен мәдениеттілік. Бүгінгі тілмен айтқанда, толеранттылық. Толеранттылық деген терминді алғаш енгізген және жиі айтатын Батыс әлемі. Батыста «Ислам өркениеті мен Батыс өркениеті  түбінде бір қақтығысады» осыған дайын болу керек,  Батыс өркениеті Ислам өркениетін жеңуі керек деген түсінік бар. Бұл Самуил Хантикгтонның «Өркениеттер қақтығысы» деген кітабында, сондай-ақ Фрексис Фукмяманың еңбегінде де айтылады. Қазіргі таңдағы діннің саясат құралына айналып, дінді жік-жікке бөліп, діннің қадірін кетіру де жоғарыда атап өткен жазушылардың еңбегіндегі сөздеріне дәлел бола алады.

Бұл ретте, халықтың діни сауатын арттыру негізгі мәселе. «Бізге не жетпейді? Білім жетпейді. Оның ішінде, діни сауаттылығымыз өте төмен десек артық болмас.  Діни білімнің жетілуі дегеніміз біздің ауызбіршілікті күшейту деген сөз. Дін бірлікке шақырады. Діні күшті халықтың ынтымағы да мықты болады, жүз-жүзге, жік-жікке бөлінбейді. Бізге зайырлы да, зиялы діни кадрлар, дінтанушы ғалымдар қажет»-деп филология ғалымдарының докторы профессор  Тұрсынбек Кәкішұлының сөзін тілге тиек ете кеткен жөн. Қарапайым халықты ылаң салушы, жат дін ағымның өкілдеріне қарсы діни сауаттандырудан кейінгі мәселе жат діни  идеологияларына қарсы ЖОО-да, мектептерде, мемлекеттік мекемелерде лекция, семинар, кездесулермен қатар насихат жұмыстарын жүргізу керек. Осы орайда,  жастарды ескертіп отыратын мәселе  діни білім алып, діни сауатын арттыру барысында әлеуметтік желілер мен интернет  ресурстарын пайдалану барысында  дұрыс ақпарат көздерін іріктей білу қажет.

Дәстүрлі емес діни ағым өкілдері интернет ресурстарын өте тиімді пайдаланатындығын ескермеуге болмайды. Жат діни ағым өкілдерінің діни сайттары мен әлеуметтік желілерде көптеген топтары бар. Осыған байланысты Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті, фил.ғ.к. Мухитдинов Рашид Сражұлының «Жастардың дәстүрлі емес ағымдарға кіру себептері» атты мақаласындағы мына бір тұсына назар аударғым келеді. Атап айтқанда:

- Дін мәселесі көтерілген кез келген мақалаға ресми мекемелердің ұстанымын білдіретін арнайы топ құру. Олар Қазақстан сайттары мен қатар Қазақстан азаматтары жиі қолданатын шетелдік сайттарға бақылау орнатып, сараптама жүргізіп отыру керек. Себебі мемлекеттік мекемелер көп жағдайда ақпарат тарату жағынан басқаларға қарағанда кеш қалып жататыны байқалады.

-  Дәстүрлі емес діни ағым өкілдері ресми тараптан ақпарат алуға құлықсыз. Олар дереккөз ретінде интернет ресурстарын басшылыққа алады. Осы интернет ресурстарында мемлекеттің ресми ұстанымын баяндайтын мәліметтердің санын арттыру жұмысы қолға алынуы тиіс. Себебі интернеттен гугл не басқа да іздеу сайттары арқылы мәлімет іздегенде бірінші болып сол ағым сайттары шығады. Іздеуші адам көп жағдайда уақыт үнемдеу үшін іздеу сайттарының бірінші парақшасында келген сайттардағы мәліметтерді көрумен шектеледі.

- Дәстүрлі емес діни ағым мүшелерінің басым көпшілігі жастар. Олар ондай ағымдарға рухани азық іздеп кіріп жатқаны да қаперден шықпауы керек. Ұлттық құндылықтарды насихаттау, ата-баба дәстүрін ұлықтау арқылы да, елдің рухани байлығын мемлекеттік брендтерге айналдыру арқылы да жастарды дұрыс жолдан жыра кеткен ағымдардан құтқарып қалудағы бір тәсіл болып табылады.

Осыған байланысты дінтану пәнін оқыту процесінде  дұрыс ақпарат көздерін іріктей білу және психологиялық тұрғыдан әлеуметтік желідегі жат ағым өкілдерінен қорғану тәсілі ретінде Қазақстан аумағындағы діни сайттардың ақпараттарының мазмұнына мән беріп, мешіттердегі атқарылған іс-шараларды ғана насихаттаумен шектелмей нақты өмірлік тәжрибеде кездесетін мәселелерге жауап беруге тиіс. Жат діни ағым өкілдерінің сайттарында ресми сайттарға қарағанда жастардың үлесі басымырақ, өйткені  психологиялық тұрғыдан қазіргі таңда  жастардың дені «клиптік ойлау» бейімделген, яғни адамдардың ұзақ ақпараттарды қабылдауға ынтасы жоқ, қызығушылық танытпайды және ресми жаңалықтарға ден қоймайды. Осыған орай, Жамбыл облысы әкімдігі «Дін проблемаларын зерттеу орталығының» дінтанушы, теолог мамандары әлеуметтік желілерді қысқа метражды сұхабаттарын жариялауда. Осы тұрғындан жұмыс жасау тиімді деп санаймын.

Қазіргі таңда ғаламтор және жастар қауіпсіздігі мәселесі өте өзекті мәселе болып табылады. Елбасымыз «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты жолдауында интернет пен әлеуметтік желіде діни экстремизмнің жолын кесуді, діни радикалды көзқарасқа мүлдем төзбеушілікті тапсырған. Экстремистер өздерінің теріс пиғылдарын психологиялық тұрғыдан сауатты түрде ғаламтор арқылы насихаттауды жетік меңгерген. Жат діни ағым өкілдерінің жазба дыбыс арқылы келетін жолдауларды, түрлі бейнедегі суреттерді, түсірген видеороликтерді көрген жастар түрлі психологиялық ойларға барып, қауіптерге бел буады. Психологиялық тұрғыдан сауатты жасақталған материалдармен жат діни ағым өкілдері жастардың психологиялық әлсіз тұстарын біліп, олардың мінездемелеріне сай түрлі айла тәсілді қолданары хақ. Мысалы нейро- лингвистика ғылымын алатын болсақ,  бұл ғылымның негізін салушы Американдық Джон Гриндер. Физиологиялық тұрғыдан және сөйлеуі арқылы тұлғаны анықтау НЛБ-ның алғашқы қалыптасуы моделдеу- деп аталады. Адамдар қалай ойлайды, олар қалай қимылға келеді, оларға  көмектесетін аймақтарын түсінуді қарастырды НЛБ- ның түсініктері көп, соның бірі манипулияция[1]  тәсілдер жиынтығы психокорекциялық [2] техникалар айла-амалдар арқылы қысқа мерзімді мән беретін жағдайлар. Егер қарым-қатынасқа түскен тұлға жас ерекшелігіне сай нақты дәлелдермен білімге сүйенер болса, онда жат діни ағым өкілдері логикалық аргументтерге айғақтарға сүйене отырып сөйлем құрастырады, жас жеткіншек эмоцианалды [3] адам болса, арбаушы  қимыл-қозғалысты жылдам етіп, ашық жесттерді жиі пайдаланады, сыншыл тұлғалармен әңгімесін  де сыннан бастап, өздерін жоғары  көзқараста ұстанады. Осы орайда,  Репрензентативті[4]  жүйе жетекші түрінде болады, ол жүйелер визуалды, аудиалды, кинестетикалық[5] түрде бірігу деп аталады.  Визуалды[6]  адамдардың ерекшелігі көру арқылы қабылдауында, оларды кез-келген жүйенің жетекшісі етіп алып, мақсаттарына пайдалана алады, өйткені олар жеңіл түрде суреттермен бейнелерді, түстер туралы ақпаратты жақсы қабылдап, сипаттау барысында сөздерді әсерлеп сөйлейді. Визуалды тұлғаның ерекшелігі көру, қарау, көзқарас арқылы олар барлық болған нәрсенің бейнесін береді. Жат ағым өкіліне қажетті ақпарат жеке тұлғаның  визуалды, аудиалды немесе кинестетикалық қай топқа жататындығы жайындағы мінездеме.  Жеткіншектің негізгі тілі визуалды ма? демек арбап, алдауды  сол тілде жалғастыру. Аудиалды тұлғаның  жетекші мінездемесі есту. Олар сөз ырғағына сезімтал, есту, айту, айқай-шулы дыбыстарға ерекше мән береді. Жат діни ағым өкілдері мұндай тұлғамен сөйлескенде, оның сөзін өзіне қолдана отырып жұмыс жүргізеді.

Кинестетик тұлғаның  жетекші мінездемесі дене, тән жүйесі, тері арқылы сезінеді, яғни жағымды. Мұндай тұлғалар үшін жылы, тез әрі ыңғайлы еркін сөздерді қолдану арқылы сөйлеу  қажет деп санайды. Аудиалды адамдар үшін сөзіңіз ашық анық ырғақты, кинестетиктер үшін сөзіңде мағына мазмұн болу керек болса,  визуалды тұлғалар үшін әдемі киініп сіздің сөйлеп тұрғаныңызды толық көрсету керек болады. Осындай ақпараттармен психология ғылымының қыр-сырын білген түрлі радикалды топ мүшелері әлеуметтік желі арқылы осы тәсілдерді пайдаланады. Өзіңді және жақындарыңды  қорғау үшін , алдымен психологиялық қорғаныстың әдістерін дұрыстап тұрып меңгеруіміз керек. Адамның өмірінде қауіп төндіретін ситуациялар болғанда, адам басынан күйзелісті, қорқынышты, мазасыздықты басынан өткереді. Көңіліне кез келген нәрсені алғыш, көңілі жараланғыш болып қалады.  Абыржуды азайту үшін, психологиялық қорғаныстың әдістері қосыла бастайды.

Психологиялық қорғаныс тәсілдері: Қорғаныстың негізгі және бірінші түрі бұл - терістеу, теріске шығару. Өзіңді жағымсыз ситуациялардан қорғау үшін, адам шын мәнінлегі болған нәрсені теріске шығара бастайды. "Бұл қате",  " Бұлай болуы мүмкін емес", "бұл мен емеспін" деген сықылды сөз тіркестері адамның теріске шығару арқылы қорғаныс әдісінде тұрғанын көрсетеді.  Бұндай сәттерде, өзіңді және жақындарыңды қорғау үшін дауласып, әртүрлі дәлелдер келтіру керек емес.  Одан да адамның жанында болып, оның ойлануына мұрсат берген жөн.

Қорғаныстың келесі тәсілі - регрессия[7].  Мысал ретінде алатын болсақ, егер отбасында екінші бала пайда болатын болса, үлкен баласы бақырып, шақырып мінез көрсете бастайды; немесе жазғы лагерьде үйін сағынған баланың қылықтары. Егер жақын адамыңыз осындай қорғаныс тәсілін таңдаса, оған өз махаббатыңды көрсету керек.

Қорғаныстың позитвті тәсілдерінің бірі компенсация[8]  мен сублимация[9].

Н.Назарбаевтың  «Қазақстан-2050» Стратегиясы-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауындағы  «қазақстандықтардың діни санасын елдің салт-дәстүрлері мен мәдени нормаларына  сәйкес қалыптастыру» ұлттық-діни бірегейлік мәселесімен  ұштастыратын  ұстаным ретінде мемлекет басшысы талабын атап өткен жөн. Дәстүрлі құндылықтар – ішкі  тұрақтылықтың тұғыры, рухани  қауіпсіздіктің  тірегі және ең бастысы-ұрпақтар сабақтастығының негізі.

Ел боламын деу көптің тілегі. Дін ел боламын деген мемлекетті қалыптастыратын негізгі институттарының бірі. Мемлекеттің негізін қалыптастыратын ұлт бірнеше жікке бөлінсе мемлекетке зақым келеді. Әр адамның азаматтық қоғамды құрайтын жеке тұлға ретінде құқықтары толықтай сақталып, заңды, құқықтық қоғамда өмір сүргіміз келеді. Саяси мақсатты көздейтіндер дінді табыс көзіне айналдырғандар мен  қазақтың дәстүрлі құндылықтарын жойғысы келетін күштердің әрекеттері бар екендігі белгілі.  Жеке тұлға мемлекеттің азаматы ретінде,  әрі белгілі бір діннің өкілі, діндар әрі зайырлы болуы мүмкін. Діни таным мен діни сенім арасын ажырату және нақты анықтамасын беру керек. Сенім мен  танымның арасында айырмашылықтарды нақты көрсету керек. Сенім табиғаты жағынан субьективті яғни, әр адамның түйсіну, сезіну, қабылдау деңгейіне қарай әр түрлі бола береді. Себебі онда әр адамның құдайдың тану тәжірибесі, рухани психологиялық процесс ретінде нақты сүйенеді. Барлық адам баласы құдайға сенгенімен танымы әр қандай болады. Ал таным негізделуі анықталуы қайта тексерілуі  талданып үздіксіз жүріп отырады. Бұл жерде діннің сеніміне зайырлықтың танымға негізделген  түсініктер екенін көруге болады. Зайырлылық- сенімге дінге,  идеологияларға қатысы жоқ. Жеке тұлғаның үздіксіз дамып отыратын таным процесінің сонымен қатар бір жаратушыға деген сенімінң қалыптасуына жат діни ағым өкілдерінің әсерін болдырмау өзекті мәселе.

Бүгінгі күні бақ түгендейтін тақ түгендейтін уақыт емес, беліңді бекем буып, қауымның жотасы шаруасына жан пида ететін заман.

Жаңа мыңжылдыққа келіп жатқан тәуелсіз елдің қоғамдағы өз орнын дұрыс тауып, өз аяғын жөн алып түру үшін де ең әуелі дәстүрлі қазақы діни сана қалыптастыру керек. Сонда ғана расымен санамыз, психологиямыз құлдық санадан азат болады.

Манипулияция

1. жалғандық, кулық жолымен фактілерді ауыстыру;
2. көпшілікке акпараттық кызметтер аркылы психологиялық әсер етудің жүйелік тәсілі

Саяси манипуляция - азаматтарды көбінесе өз мүдделеріне қарсы әрекет етуге (немесе тіпті ешқандай әрекет етпеуге) мәжбүр ететін олардың саяси санасы мен мінез-құлқын әлеуметтік баскарудың жасырын тәсілдері мен амалдары. [1]

Психокорекциялық- психологиялық көмектің бір түрі [2]

 Эмоция (фр. emotion, лат. enoveo — толғану) — адам мен жануарлардың сыртқы және ішкі тітіркендіргіштер әсеріне реакциясы; қоршаған ортамен қарым-қатынас негізінде пайда болатын көңіл-күй.[3]

Репрезентатив — нейролингвистикалық программалау

адамның сыртық дүниеден ақпарат алудағы басымды әдіс.

Адамның репрезентативті жүйесі:

• визуалды— көру бейнелеріне сүйенетін;
• аудиалды— есту ақпарат арнасына сүйенетін
• аудиалды-үндестік— бірінші кезекте дыбыстың  үндестік реттілігіне  назар салады.
• кинестетикалық— иіс сезу мен негізгі сезу ақпарат арнасына сүйенеді.
• дискретті (дигитальная)—  жоғарыда көрсетілген арналар бойынша адамның сигналдарды субъективті-логикалық ұғынуы.[4]

Кинестетикалық-  ақпаратты, әлемді дене сезуі арқылы қабылдайтын жеке тұлғаның типі. Кинестетикалық түйсіктер қимыл мүшелері кеңістіктегі қалпын өзгерткенде пайда болатын процестерге байланысты.

Түйсiктер сезiм мүшелерiмiзге байланысты көру түйсiгi, дəм түйсiгi, иiс түйсiгi, терi түйсiгi, кинестетикалық, вибрациялық жəне органикалық болып бiрнеше түрге бөлiнедi. Ежелденақ адам өзiнiң сыртқы бес сезiм мүшесiне орай көру, есту, сипау, иiс жəне дəм түйсiктерiн ажыратқан.[5]

Визуалды - қарапайым және қаруланған көзбен көру, бақылау.[6]

Регре́ссия (лат. Regressus — кері әрекет) — адамның бейсаналы түрде қақтығыс, жанжал жағдайларында бұрынғы ақыл есі толықпай тұрғандағы өзін қорғаныспен қауіпсіздікті кепілдендіретін секілді әрекеттер үлгісіне сүйенетін қорғаныс механизмі регрессия деп аталады.[7]

Компенса́ция —шынайы және ойдан құрастырылған кемшіліктерді жеңудегі бейсаналық психиканың қорғаныс механизмі. Терминді З. Фрейд енгізген. Жеке тұлғалық психология бойынша Альфред Адлердің еңбектерінде өмірлік стратегия ретінде қолданды. Мысалы: мүгедек адамның спортпен шұғылдануы компенсация болып саналады. [8].

Сублимацияның көптеген мағыналары мен мағыналары бар. «Sublimated Iquot» деген сөзде; либидиндік энергияны шығармашылыққа немесе кез келген бетке түсірілген кескінге көшірудің мағынасын қамтуы мүмкін.

Сублимация дегеніміз - бұл «мен» деп өзгерді; Бұл өз энергиясын құруға және басқаруға қабілетті адамның бөлігі. Сублимацияланған «мен» өзімді өзгерткенді білдіреді. Сублимация (психологиялық термин) адамның өмірінде оң, пайдалы, жағымды нәтижелерге қорғаныш функцияларын қосу немесе, мүмкін, қайта бөлу, жағымсыз қасиеттер мен ұмтылыстар. [9].

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
2. Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6
3. Жантану негіздері // Алматы, 2006
4. Консультирование тревожных клиентов // Основы психологического консультирования. — Москва: Академический проект, 1999. — 240 с. — (Библиотека психологии, психоанализа, психотерапии). — 5000 экз. — ISBN 5-8291-0002-9.
5. Беляев, И. А. Ограничение и компенсация способностей и потребностей целостного человеческого существа/ И. А. Беляев // Вестник Оренбургского государственного университета. — 2009. — № 2 (96), февраль. — С. 24-30

Ләззат Мырзашова

Abai.kz