"Дат"...иә, ол - "СолДат"...тастан өнген "Тасжарған". "Дат" жобасымен жарық көріп жатқан өзге де газеттер және Ермұрат Бапи. "Ермұрат Бапи" деген есім-сойдың өзі қазір қоғамның саяси санасы мен рух болмысында сакральді құбылысқа айналып кеткен сияқты. Билік пен байлыққа қолы жеткеннің әркімге әлі жеткен бүгінгі заманда Ермұрат Бапи ұжымымен, газеттерімен "Соқыр Фемиданың" сотына талай барды. Талай жығылды. Бірақ, сынған жоқ. Арада жылдар өтіп, қазақ баспасөзінің тарихына үңілетін кезең туғанда ең күрескер газеттерге Бапи бабаның тұяғы қол қойғанын көріп, кейінгі ұрпақ бас шайқайтын шығар.

Біздің білуімізде, Ермұрат Бапи - баспасөзді басқарып арзанқол бедел жиған, бизнес жасаған адам емес. Саржағал газет-жорналды сауынды сиырға айналдырғандардың сапынан табылу - оған сатқындықпен тең болса керек. Сондықтан да,  Ерекеңді пайым парасатқа кемел жұрт Тұлға деп таниды. Төмендегі сұхбатында  айтқандай, 20 жылдың ширегінде «Дат» гәзеті де, оның өзі де Қазақстан қоғамында саяси субьект болып қалыптасты. Біз "Дат" пен Ермұратты, Ермұраттың жолындағы газет ұжымын жирма жылдықтарымен құттықтаймыз. Киелі кітаптардың кәуілік етуіне жүгінсек, "Әуелі сөз болған..." Демек, сөз болады, сөз қалады қашанда. Соның ішінде "Даттың" сөзі қаларына бек сенеміз! 

Дәурен Қуат 

-Ермұрат аға, "Дат" жобасымен жарыққа шыққан газеттерге 20 жыл болды. Бұл аз уақыт емес. Көп деп те айта алмаймыз. Осыдан жиырма жыл бұрын жоғары билікке «Дат» айтқан басылым бүгін де ұлтқа, мемлекетке, ел болашағына қатысты басты мәселелердің бел ішінде жүр. Ол кезден бері не өзгерді?

-Білесің ғой, Нұргелді: осы 20 жылдың ішінде біздің қоғам да, мемлекет те өзгерген жоқ. Алдыға қарай ұмтылыстан жұрдаймыз. Біздің елде өрескел бұзылып жатқан адам құқығы мәселелері, есеңгіреген экономика, саяси процесстер, әлеуметтік-тұрмыстық жағдай, қымбатшылық, кедейшілік. Осы позициялардың барлығы бойынша бізде кері динамика өсіп барады.

Мен кейде отырып ойлаймын... 20 жыл бойы қашып-пысып, қудалауда жүріп шығарып жатқан гәзеттер, саяси партиялар мен қозғалыстар ел-жұрттың санасын өзгертуге тіптен де ықпал етпеген бе деп...

-Бәлкім, қоғамның санасы өзгерген болар. Рас, жоғарыдағы экономикалық, әлеуметтік немесе адам құқықтарын қорғау позицияларынан кері динамика басым. Дегенмен, қоғам санасы өзгергені анық қой?

-Рас, қоғамдық санада ұмтылыс бар. Бірақ ол ұмтылыстың материалдану процессі батпаққа батып жатыр. Иә, қазір жұрт елдегі тұралаған жағдайды жақсы біліп отыр. Бірақ қалыптасқан саяси жағдайды өзгертуге батылсыз. Ел ішін үрей билеген. Дегенмен әлі де үлкен үміт бар. Жағдай тағы да 20 жылға созылмасы анық. Ары кетсе, 5 жылдың ішінде елде саяси өзгерістер болады деп білем.

-Ермұрат аға, екеуіміздің өткен жолғы сұхбатымызда қазіргі Қазақстандағы БАҚ-тың жай-күйі жайлы сөз еттік. Сонда сіз, «қазіргі БАҚ Ақорданың ауласында байлаулы тұрған ит секілді айтағымен ғана үреді» деген едіңіз. Жұрттың тамақ сатып алуға қаншалықты құқы болса, ақпарат алуға да соншалықты құқы бар. Алайда, билік диалогтан гөрі диктовканы құп көретені белгілі. Ертең транзиттік кезең келіп кіреді. Ол кезде баспасөз қалай болады? Ол кезде «Дат» не жазады?

-Баспасөз деген құдірет қоғамның айнасы ғой. Егер елде қазіргідей автократиялық жүйе сақталып қалатын болса, баспасөз де еркін самғай алмайды. Билік салған тар тұсаумен баспасөздің өзгеріп сала беруі мүмкін емес. Қоғамның саяси қондырғысы белгілеп қойған планкадан баспасөз биікке секіріп кете алмайды.

Иә, рас транзиттік кезең сөзсіз болады.

Орыстар "басыңнан биік секіре алмайсың» дейді.  Одан биікке секіру үшін, саяси реформа, түбегейлі өзгерістер қажет. Ал сіресіп, сіңіп алған автократиялық билік өзінің жылы орынынан тұрғысы жоқ.

Бірақ біздің газет билік белгілеген планкадан жоғары тұрған тақырыптарды еркін қозғайды. Өйткені, бұл гәзетте қоғамдағы тиым салынған тақырыптардың бәрі бар. Президенттік биліктен бастап, ауылдағы әкімдердің жұмысына дейін тегіс жазылады.

Бірақ, бізде де жазылмайтын тақырыптар бар. Жасыратыны жоқ, мәселен, Қазақстанның бірінші Президенті туралы заңға байланысты, оның отбасының, денсаулығының, бала-шағасының құпиясын бұрынғыдай ашық жаза алмаймыз. Заңмен кісендеп, тиым салып тастаған жағдайлар көп. Тізеге салып, жариялай беруге де келмейді. Себебі, елде жалғыз қалған оппозициялық басылымды жабылып қалу қатеріне тап қылуға болмайды. Екіншіден, бұл гәзетті мен жалғыз шығарып жүрген жоқпын: осында жұмыс жасап, отбасын асырап отырған журналисттер мен қызметшілер бар: олар жұмыссыз қалса, олардың жағдайын оқырман шешіп бермейді. Одан кейін, осы гәзетті сату арқылы табыс тауып отырған адамдар бар, жиыстыра келсек, құрып кеткенде 50 шақты адам осы гәзетпен отбасын асырап отыр.

Ең бастысы, солақай заңның негізінде белгіленген жауапкершілік және жаза бар. Көзсіз барып, отқа түсу - біздің мүддеміздегі тәуекел емес. Бұны мен сотты болудан қаймығып айтып отырған жоқпын: Құдайға шүкір, үш рет қылмыстық баппен, сегіз рет азаматтық-құқықтық баппен, 16 рет Әкімшілік тәртіп бұзу кодексімен жазаға тартылған жайымыз бар. Бірақ, даңғойлықпен сотты болып, дақпырт шығарудан жасым да асып кетті, қоғамдағы азаматтық орыным да далақтап, отқа жүгіруге дес бермес кезге келдік. Бір менің "батыр" болғанымнан бұл қоғам өзгеріп кете қоймас... Оған көз жетті. Сондықтан газетті тәуекелге тігуге болмайды.

-БАҚ-та қоғаммен бірге дамиди дейсіз ғой?..

-Әрине, елдегі саяси жағдай өзгеретін болса, Қазақстанның баспасөзі де дамиды. Ол сөзсіз. Бізде соңғы ширек ғасыр шегінде журналистикада қалыптасып қалған жалтақтық, үрей мен қорқыныш бар. Билік өзгерді екен деп, іле-шала, 1-2 жылда БАҚ-та біріңғай Тәуелсіз болып кетпейді. Журналистер де халықтың бір бөлігі. Қазіргі автократиялық жүйе – журналистикаға ғана емес, халықтың, қоғамның санасына үлкен тоқырау әкелгенін көріп отырмыз.

-Аға, «Дат» гәзеті 20 жылда неше мәрте қудалауға түсіп, сот трибунасының алдында тұрды. Алғаш ашылғаннан кейін 4-айдан бастап-ақ, сотқа сүйреліп келеді. Бір кездері, Қазақстандағы баспалар гәзетті басып шығарудан бас тартып, Ресейде, одан Қырғызстанда басылып шықтыңыздар. Күні бүгінге дейін «Дат» сан рет өзгерді. «Дат» газеті әр жылдары «Дат», «СолДАТ», «Жұма-Таймс», «Айна-плюс», «Сегодня-Бүгін», «ДАТ-Ақбота», «ДАТ-Колесо», «ДАТ-Иртыш», «Тасжарған», «Общественная позиция» сияқты түрлі атаулармен шығып тұруға мәжбүр болды. 100-ге тарта сотқа берген екен сіздерді...

-Нұргелді, біз осыдан бір-екі жыл бұрын статистикалық есеп жүргізуге тырыстық. Мәселен, Годунов деген "данышпан" біздің газеттен 300 квадриллион теңге талап еткен соттан да өттік. Ондай санның атауын естіп көріп пе едің? Маған 5 жылға журналистиік қызметпен айналысуға шектеу қойылған кез де болды.

Ал енді гәзет пен жекелеген қызметкерлердің сотты болу жағдайларына келсек, алғаш Шәріп Құрақбаевтан бастап, жауапқа тартылған жағдайларды есептегенде, 20 шақты рет сот алдынан өткен екенбіз. Енді әкімшілік жазаға кесілген жағдайларды есептеу мүмкін емес. Оның бәрі Есебі есімде де жоқ. Тіпті, біздің редакцияның жігіттері РНПК партиясымен бірге митинг, пикеттерге шығып, жеке көзқарасы үшін сотталған жағдайлар да бар. Оның ішінде азаматтық көзқарасын көрсетемін деп жүріп жауапқа тартылып, шетелге қашқандар бар. Оның ішінде журналистік позициясын көрсетемін деп жүріп, қудалауға түсіп, ақыры қаза болған азаматтар бар.

Мысалы, бір азаматымызды «Алматы 1» вокзалы маңында түнгі уақытта, белгісіз жағдайда өлтіріп кетті. Бұл «Даттың» алғашқы шығып жатқан кезі, 1998 жылдың күз айында болған оқиға еді.

Одан кейін Асхат Шәріпжанов деген жігітіміз жұмбақ жағдайда қаза болды. Мәшине қағып кетті-мыс. Асхатты "жедел жәрдем" әкетті деген хабарды ести салып, дереу ауруханаға бардым. Мәшине соққан адамның үстінде сынған, сызат түскен, жарақат алған бір белгілері болады ғой. Асхаттың денесінде ондай бір белгі болмады. Мен Асхатты "МРТ» аппаратына түсіруге өз қолыммен апардым. Сонда көрдім. Тек қана маңдайында алақандай қызыл дақ бар екен. Асхатты бейсбол битасы секілді бір ауыр затпен басынан бір ұрып, миын аузына түсірген де, кейін әкеліп, көлік қаққан секілді көрсетпек болған ғой.

Сол секілді, бізде Нұри Муфтах деген елге танымал журналист ағамыз қызмет еткен. Ол кісінің де қазасы жұмбақ жағдайда болды. Оны да "абайсызда" автобус қағып кеткен сияқты сценарий қойылды. Ал Қазақстанның құқықтық-заңдық жағдайында әділетке жету, ақиқатты айқындау мүмкін еместігі бесіктегі балаға мәлім.

-Қазір ше? Қазір «Датқа» қудалау азайды ма? Әлде, керісінше ме?

- Соңғы 5-6 жылдың ішінде біздің гәзетке сондай бір қудалау жоқ. Оның себебі не? Әлеуметтік желіде кей жұрт жазып жатыр ғой, «Ермұрат билікпен ауызжаласып кеткен» деген сыңайлы пікірлерді. Газетке шығып жатқан билік туралы, билікті билеп төстеп келе жатқандар туралы  жарияланымдарды оқып отырып, бұл қазақтар сондай былжырақты қалай жазады екен деп ойлаймын.

Оларға жауабым мынау - осы 20 жылда «Дат» гәзеті де, мен де Қазақстан қоғамында саяси субьект болып қалыптастық деп ойлаймын. Мәселен, қазір мені қылмыстық жауапкершілкке тарту, жазалау бұрынғыдай оңай дүние емес. Айғай-шу жерді жарады, ал ондай скандал билікке қажет пе?

Екіншіден, гәзет те қазақ баспасөзінде тұлғалық басылым дәрежесіне жетті деп ойламын. 20 жыл болған гәзетті жетектеп апарып, жаба салса немесе соттай салса, қоғамдағы әңгіменің қызуы сонау АҚШ конгрессіне дейін жетеді. Ел ішінде де, сыртында да бұл бекер қалмайды.

-Тәуелсіз Қазақстанның ақпарат алаңында ресейлік БАҚ емін-еркін ақпараттық-идеологиялық саясат жүргізіп отырғаны бесенеден белгілі. Бұл өте қауіпті үрдіс.
«Айта, айта Алтайды, Жамал апам қартайды» демекші, Кремльдің төңірегіне топтасқан орыс ақпаратына тыйым салу керектігін біз айтып та, жазып та келеміз. Өткенде ғана Ресейдің федералды арнасынан Соловьев деген «Қазақстан неге Ресейді қолдамайды?», «Қазақта өзі жазу болған ба?», немесе «Украина секілді майданның таяғы енді Қазақстанға бағытталатын шығар?» деген секілді сөздерді айтты. Оны біздің елде, емін-еркін тайраңдатып қойған тағы билік. Біздегі Тәуелсіз баспасөзді ашып-жабуға әлі жеткен құзырлы органның арандатушы арнаны жабуға құлықсыздығын қалай түсінеміз?

-Бұл сұрақ өте ауқымды. Біріншіден, біз Ресейдің ықпалынан шығу жағдайын кезінде қолдан шығарып алдық. 90-жылдардың ортасында Қазақстан әлемдік қауымдастыққа қосылып жатқан кезде, біздің мемлекеттік билік өзінің дербес бағытын ұстай білуі керек еді.

Екіншіден, Украинадағы жағдайдан кейін, Ресейдің үміт артатын жалғыз мемлекеті ол – Қазақстан ғана. Қазақстаннан айырылып қалса, Ресей әлемде жападан жалғыз қалады. Сондықтан, Ресей өл-тіріл бізден айырылмауға тырысады. Сондықтан олардың ақпараттық интервенсиясында шектеу жоқ.

Неге орыс телеарналарын, олардың ақпаратын еркін таратып отырмыз деген сұрақ, біріншіден, билікке қарата айтылуы керек. Ал Ақорда болса, айдахардың алдында арбалған торғайдың балапаны сияқты - Кремльге қарсы бір ауыз сөз айта алмайды.

Билік түк істемеді деуге келмейді. Бірнеше рет әрекеттер жасап көрді. Ресей арналарын шектеу, оларды лицензиялау туралы бастамалар болғанымен бәрі аяқсыз қалды. Одан кейін, жарнамаларды шектеу, сол арқылы Ресей арналарының зарарын шектеу туралы бастамалар көтеріліп еді, ол да аяқсыз қалды.

Біздің мемлекеттік билік Ресейдің – қалпағының астында отыр. Есіңде болса, осыдан біраз уақыт бұрын Лукешенко Ресейден іргесін аулақ салмаққа талпынды. Сондай бір ұмтылыс көрсетті. Сонда Ресейдің 5-6 федералдық арнасы Лукашенко туралы компроматты төгіп тастады. Сол кезде Белоруссия халқы алаңға шығатын жағдайға, Лукашенконы тағынан тайдыратын жағдайға жетті. Сонда ғана ол Ресейдің теленасихатымен күресуге қауқарсыз екенін түсініп, Ресейге деген көзқарасын өзгертіп, артқа шегінуге мәжбүр болды. Сол сияқты Ресейдің ФСБ-сы немесе идеологиялық күштері Қазақстан билігіне қатысты компроматты жиып-теріп отыр. Путиннің өзі ФСБ-ның адамы. Мәселен, оның жұмыс бөлмесіндегі сейфте біздің биліктегі кез келген "тұлғаға" қатысты компромат том-томымен тұр деп ойлаймын. Егер де соның тым құрығанда 10 пайызы Ресейдің федералды арналарына жария болатын болса, бұл Қазақстан қоғамына айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Ол компроматтар тіпті тым әріден басталуы мүмкін. Себебі, сол КГБ, қазіргі ФСБ көне дерек, алыста қалған ақпараттардың өзін көзінің қарашығындай жинап-теріп, сақтап отыр. Осы тұрғыдан келгенде, мәңгілік билікке мүдделі адам Ресейден іргесін аулақ салу жөніндегі тәуекелге бара алмайды.

Ал енді кешегі Соловьевке келетін болсақ, ол жаңағы өзің айтпақшы, Кремльдің нұсқауымен ара-тұра әуп-әуп етіп тұратын, біздің қоғам мен билікке, сосын, елдің солтүстігіндегі аз ұлттарға сес көрсететін төбет сияқты. Осы сияқты төбеттердің үруі - қазақстандық қоғамды үркітудің белгісі. "Абайла, бала!" деп, біздің биліктің есіне мүмкін қатерді салып қоюдың осындай орашолақ амалдары.

-Солтүстік Қазақстан демекші, қазір ол жаққа оңтүстіктің қазақтарын көшіру процессі жүріп жатыр ғой?

-Міне, осы бастаманы мен қолдаймын және мұндай ұлттық мүдде тұрғысында мен билікпен шынында да "ауыз жаласа аламын". Бұл - халықтың, болашақтың мүлдесіндегі әрекет.

Бірақ, бұл сондай бір баяу, марғау жүріп жатқан, тегеурінсіз процесс болып тұр. Бұл - мемлекеттік деңгейде, астыртын және ұлт патритоттарының көмегімен жымысқы жүруі тиіс саясат еді. Оған жалпы қоғамдық ұлттық күштерді жымысқылықпен (жақсы мағанада) жұмылдырып, ел ішінде ынтымақты ымырамен, иірімі терең ишарамен жасалатын дүние. "Солтүстікке көшейік" дегенде, бейқам жатқан шымкенттік ағайындарды көлікке тиеп, апарып тастай салу емес, бұл көштің ұлттық-идеологиялық маңызын ұлт патриоттарының аузымен түсіндіріп, ол жақта алдын ала жұмыс орындарын ашып алған соң астыртын жағдайда көшуді ұйымдастыру керек еді. Ресейді елеңдетпей, ерегестірмей, бұл көшті майдан қылшық суырғандай етіп, майпаздап жүргізу қажет. Анау латифундистерден алынған жерлерді оңтүстіктің еңбекқор қазағына таратып берудің астыртын аукциондары өтуі тиіс. Оңтүстіктің жер еміп өскен жұртына: келіңдер, осы жерді игеріңдер деген сияқты дабырасыз насихат жасалуы керек.

-Ермұрат аға, дегенмен, біздегі орыс ақпараты аз да болса, бәсеңдегені байқалады. Бұрынғыдай емес, қазір қазақтілді ақпарат алға озды. Оның үстіне биліктің өзі шығарып берен статистикаға сүйенсек, ел азаматтарының 83 пайызы қазақ тілін еркін меңгергенге ұқсайды.

-Қазақстандағы орыс ақпараты бәсеңдеді деген пікірмен жартылай болсын келісемін. Ол біріншіден, елдегі демографияның өсуіне тікелей байланысты жағдай. Иә, қазақ тіліндегі интернет-сегменттер, ақпараттық ресурстар көбейді. Қазақ қоғамына ықпал ететіндей интернет порталдардың беделі артты. Қазір елде, қазақ тілді ақпараттың үлес салмағы артып бара жатыр. Ол рас.

Дегенмен, интернет сайттардың көбінде сауатсыздық көп, жалпылама жаба тоқу, бос сөзділік көп. Бізге қазір қазақ журналистикасына келіп жатқан болашақ журналистердің сапалық деңгейін көтеру керек деп ойлаймын. Қандай да болсын қоғамды өзгерту құралының бірегейі - насихат пен идеология ғой. Ал оның бірінші сарбазы - журналист.

Ар жағына бармай-ақ қоялық, соңғы 10 жылда қазақ журналистерінің сапына қосылғандардың 80 пайызына көңілім толмайды. Саяси және кәсіби сауат түгілі, тіл сауатынан мақұрым жас журналистерді көріп жүрмін. Қарапайым граматикадан жұрдай, жалғау мен жұрнақты айырмайтын жазғыштар боратып жүр.

Университеттерде оқып жатқан болашақ журналистерді тек теория және практикамен ғана оқыту жеткіліксіз. Ол сондай-ақ, интеллектуал болып шығуы керек. Журналистика факультеттерінде үлкен саяси, экономикалық, социологиялық, психологиялық курстар болуы керек. Болашақ журналистке анау «Дала уәләятынан" басталатын тарихты төпелетіп оқыта берумен жақсы маман даярлай алмаймыз. Әрине, тарихты білсін, алайда қазіргідей кибернетика мен коммуникациялық технологиялар дамыған заманда журналистиканың жаңа заман талабына орай қалыптасып жатқан формаларын оқытқан абзал.

-Аға, өткен жолы сөйлескенімізде, сіз: «Қалғып жатқан қазақты тепкілеп жүріп алаңға шығару ескірген» дедіңіз. Сол сөзіңіздің мән-жайын тарқата кетіңізші?

-Қазір қазақты қанша сүйресең де, алаңға аяқ баспайды. Халық - қоғамды өзгертуші күш екені сол халықтың санасынан сызылып қалған. Өйткені,  қазақтың бойын билеген үрейдің екпіні күшті болып тұр.

Анығында, митингілік, майдандық әдіс ескірген жоқ, керісінше, одан артық күш табу мүмкін емес. Осы 20 жылда халықты қаншама рет алаңға шақырдық. Қоғамды қарсылық акциясына үндейтін көптеген шаралар, саяси бастамалар болды. Бірақ, соған халық ермеді. Ондай марғаулықтың бірнеше түрлі себеп-салдары бар. Дегенмен, соның ішінде ең бастысы деп ойлаймын, ол мынау - Қазақстанның территориясының үлкендігі және сол территорияның ішінде 17-18 миллион халықтың шашырап жатқандығы. Қазір бір Алматыны көтергеннен Қазақстандағы жағдай өзгеріп кетеді деп ойламаймын. Алматыдағы алаңға шыққан қарсылық күштерді езіп-жаншып тастайтындай биліктің дүлей күші де, имансыз идеолгиясы да дайын тұр.

-Біз қаласақ та, қаламасақ та билік транзиті тақап қалды. Оның алғашқы нышандары да байқала бастаған сияқты. Осы ретте құрамында өзіңіз бар, бір топ азамат Брюссель барып келдіңіздер.  Ондағы экс-премьер Әкежан Қажыгелдинмен кездестіңіздер. «Жаңа Қазақстан» деген форум құрылды. Өздеріңіздің айтуларыңызша, ол форумның мақсаты - Қазақстанда халықтық билік орнату. Орнатпаса да, сол бағытты бетке ала отырып жүру. Бұл - біздің ұққанымыз. Айтыңызшы, ертеңгі транзит процессіне «Жаңа Қазақстан» қаншалықты қауқарлы?

-"Жаңа Қазақстан" - әлдекімдер ойлап жүргендей, саяси күш емес, ол қоғамдық жиынның формасындағы форум. Ал ол форум кейіннен саяси қозғалысқа айнала ма, жоқ па - ол да форум мен қазақ қоғамының белсенділігіне байланысты дамитын жағдай. Бірақ, қалай болғанда да, қоғамды транзитке дайындау - трендік тақырып болуы тиіс. Транзит кезеңінде "Жаңа Қащақстан" бола ма, әлде басқадай атаудағы ұйым бола ма - бірегей саяси күш белсенділік танытуы тиіс. Транзит - биліктің ғана емес, жалпы қазақ қоғамының мүддесіндегі мұра. Сондықтан ендігі кезекте билік басына алаяқтар мен жылпостар емес, халықтық қоғамның өкілдері келетіндей үлкен күрес болады. Қоғам соған дайын болуы керек. ЖҚ-ның мүддесі мен мақсаты - қазақ қоғамын осы процесске дайындайтын күн тәртібін түзіп, әлеуметтік-қоғамдық сегментті сол үрдіске дайындай білуі тиіс.

-Ермұрат аға, Қазақстанның қазіргі билік элитасында ақсақалдар көп. Бір-екі мысал: Мәжілістегі Владислав Косарев деген коммунист депутат 80 жастың бел ортасын аралап жүр. Алтынбаев, Сұлтанов дегендер енді аз шыдаса 80-нің ішіне кіреді. Облыс әкімдері де ылғи егде жастағылар. Ескі кадр көбісі.

Өткенде Брюссельге барып келдіңіздер.  Қарап отырсақ, Қазақстаннан барған азаматтардың дені өзіңіз қатарлы, сізден 2-3 жас кіші інілеріңіз. Бір Бабамұратовты айтпағанда, әрине. Неге жастар жоқ?

-"Жастар неге жоқ?" деген сауалыңа келісе алмаймын. Брюссель Форумының құрамындағы Әкежан Қажыгелдин ғана 60-тың жуан ортасында. Дос Көшім енді ғана 60-тан асты. Одан кейінгі "кәрі" - менің өзім 60-қа жетер-жетпес жастамын. Қалғандары 40 пен 50-ге енді ілінген азаматтар.

Бұл сұрақтың тағы бір астарына үңілер болсақ, қоғамда жастардың саяси белсенділігі тасып тұр деп кім айтты? Қазіргі жастар мектеп пен унивеситет түгілі, балалар бақшасында-ақ билікке таланған. Олардың белсенділігі далақбай, далбаса, дарақы ұраннан аса алмаған қасаң саяси жағдайдың қыспағында қалған.

Ал жалпы "саяси жас" - "политический возраст" туралы айтқанда, посткеңестік елдердің қайсысында жастардың буы бұрқырап, саясат жасап жатыр? Екіншіден, мемлекеттік дәрежедегі үлкен саясатты жасайтындар - негізінен 50 мен 70-тің арасындағы азаматтар. Өйткені, ақыл-ойдың толысып, қоғамдағы процесстерді байыппен бағамдау - осы жастағы адамдарға тән құбылыс болса керек. Ақылмен өлшейтін, байбына жететін жас  50 мен 70 жастың аралығы болса керек.  Мысалы, АҚШ Сенаторлары мен Конгрессмендерінің арасында 40-тан төменгі жастар көп деп айта алмаймын.

-Неге жастарды екінші, үшінші сатыға қоямыз?

-Саяси белсенді жастардың жоқтығына оппозиция немесе қоғамды кінәлауға болмайды. Бұл - мемлекеттік биліктің саясатынан туған кінарат.

-Демек, саяси белсенді жастар жоқ қой...

-Елдегі саясаттың салдарынан туған жағдай жастардың белсенділігін әбден қағып, жаншып тастаған. Бұл университеттен, тіпті, мектеп пен балабақшадан басталғаннан кейін, жалған ақпараттың негізінде тәрбиеленіп, "гүлденіп" тұрған Қазақстанның ортасында жүргендей күн кешу сезімін санаға сіңіруді мақсат еткен авторитарлық билік жастарды саяси белсенділікке тәрбиелеуге құштар емес. Бүгінде "Жас Отанның» қорасынан басқа саяси ұйымға мүше болу - студент үшін оқудан шығуға бастайтын жол.

Сонықтан, жастардың саясатта немесе «Жаңа Қазақстан» құрамында аз болуының себебін осы негізде қарастыру керек.

-Сонда саясаттағы ең жас адам Дәурен Бабамұратов болғаны ма?

-Иә, ең жасы Дәуен Бабамұратов. Ол да біршама жұмыс жасаған азамат. Жастар саясатында болды.  Тіпті, сол Брюссель форумын құрып келген азаматтарды сондай бір уақыты өтіп кеткен азаматтар деп айтуға келіспес едім...

-Батыс сараптамасы Қазақстан сөз бостандығы шектелген елдердің тізімінде деп сөйлейді. Билікке альтернативті пікір ұнай бермейтінін де білеміз. Дегенмен, ақпарат кеңістігінде бәсеке болуы керек-ақ. Ол бір-бірін жат та кеп қаралайтын емес, бір бірін қамшылайтын бәсеке. Осы ретте, «Дат» кімдермен бәсекелеседі?

- 2000 жылдардан бері қарайтын болсақ, біздің «Даттан» басқа, «Республика» болды, «Сөз», «Апта», «Эпоха», кейінгі «Трибуналар», интернет сайттар болды.  Олардың көпшлігі сот шешімімен жабылды. Кейбіреуі экономикалық дағдарыс кезінде тоқырауға ұшырады. Басшыларының өзі бас сауғалап кетті. Кейбіреулері елден кетуге мәжбүр болған жағдайлар болды. Нәтижесінде, Қазақстанда өзі үш-төрт басылым қалды. Аймақтарда бар екі-үш гәзет. Ал енді республикалық деңгейде «Даттан» басқа гәзет жоқ.

Әу баста «Дат» ашылғанда, ол оппозциялық басылым боламын деп ашылған жоқ. Оны оппозиция еткен, қарсы жаққа ығыстырып тастаған - Қазақстанның сол кездегі һәм қазіргі билігі.

-Сол кездегі «Дат» пен бұл «Даттың» ұстанымы өзгерді ме?

-Алғашқы "Дат" пен "СолДАТ"-тың кезіндегі компроматтық ақпаратқа негізделген ұстаным қазір біршама өзгерген. Ол кезде біз биліктің қитұрқы әрекеттерін компромат деңгейінде оқырманға ұсынып отырдық. Анау Қазақгейтті қараңыз, мысалы.

Қазіргі «Дат» - қоғамның саяси сауатын ашуды мақсат тұтқан апталық. Жұрт онсызда биліктегі алпауыттардың шетелдегі жасырған дүние-мүліктерін, офшордағы ақшаларын біліп отыр. Оны тіпті ас үйде тамақ әзірлеп жүрген бәйбішелерге дейін белетін деңгейге жеттік. «Хабарда» айтылған ақпаратты керісінше қабылдаймыз. Біз енді, қазір "саяси ликбез" жасау жағын мақсат тұтамыз. Мына қоғамдағы айтар ойы бар, елдегі қалыптасып келе жатқан қарсылық күштерге ақыл беретін, ой қосатын ғалымдардың, ойшылдардың мақалаларын жиірек беруге тырысамыз. Өзгеріс осы ғана.

-Ермұрат аға, сіздерге, ұжымға шығармашылық табыс тілейміз. «Дат» ол елдің «Даты»! тағы да 20 жылдықпен құттықтаймыз!

Сұхбаттасқан Нұргелді Әбдіғаниұлы

Abai.kz