"دات"...ءيا، ول - "سولدات"...تاستان ونگەن "تاسجارعان". "دات" جوباسىمەن جارىق كورىپ جاتقان وزگە دە گازەتتەر جانە ەرمۇرات باپي. "ەرمۇرات باپي" دەگەن ەسىم-سويدىڭ ءوزى قازىر قوعامنىڭ ساياسي ساناسى مەن رۋح بولمىسىندا ساكرالدى قۇبىلىسقا اينالىپ كەتكەن سياقتى. بيلىك پەن بايلىققا قولى جەتكەننىڭ اركىمگە ءالى جەتكەن بۇگىنگى زاماندا ەرمۇرات باپي ۇجىمىمەن، گازەتتەرىمەن "سوقىر فەميدانىڭ" سوتىنا تالاي باردى. تالاي جىعىلدى. بىراق، سىنعان جوق. ارادا جىلدار ءوتىپ، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنا ۇڭىلەتىن كەزەڭ تۋعاندا ەڭ كۇرەسكەر گازەتتەرگە باپي بابانىڭ تۇياعى قول قويعانىن كورىپ، كەيىنگى ۇرپاق باس شايقايتىن شىعار.

ءبىزدىڭ بىلۋىمىزدە، ەرمۇرات باپي - ءباسپاسوزدى باسقارىپ ارزانقول بەدەل جيعان، بيزنەس جاساعان ادام ەمەس. سارجاعال گازەت-جورنالدى ساۋىندى سيىرعا اينالدىرعانداردىڭ ساپىنان تابىلۋ - وعان ساتقىندىقپەن تەڭ بولسا كەرەك. سوندىقتان دا،  ەرەكەڭدى پايىم پاراساتقا كەمەل جۇرت تۇلعا دەپ تانيدى. تومەندەگى سۇحباتىندا  ايتقانداي، 20 جىلدىڭ شيرەگىندە «دات» گازەتى دە، ونىڭ ءوزى دە قازاقستان قوعامىندا ساياسي سۋبەكت بولىپ قالىپتاستى. ءبىز "دات" پەن ەرمۇراتتى، ەرمۇراتتىڭ جولىنداعى گازەت ۇجىمىن جيرما جىلدىقتارىمەن قۇتتىقتايمىز. كيەلى كىتاپتاردىڭ كاۋىلىك ەتۋىنە جۇگىنسەك، "اۋەلى ءسوز بولعان..." دەمەك، ءسوز بولادى، ءسوز قالادى قاشاندا. سونىڭ ىشىندە "داتتىڭ" ءسوزى قالارىنا بەك سەنەمىز! 

داۋرەن قۋات 

-ەرمۇرات اعا، "دات" جوباسىمەن جارىققا شىققان گازەتتەرگە 20 جىل بولدى. بۇل از ۋاقىت ەمەس. كوپ دەپ تە ايتا المايمىز. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن جوعارى بيلىككە «دات» ايتقان باسىلىم بۇگىن دە ۇلتقا، مەملەكەتكە، ەل بولاشاعىنا قاتىستى باستى ماسەلەلەردىڭ بەل ىشىندە ءجۇر. ول كەزدەن بەرى نە وزگەردى؟

-بىلەسىڭ عوي، نۇرگەلدى: وسى 20 جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قوعام دا، مەملەكەت تە وزگەرگەن جوق. الدىعا قاراي ۇمتىلىستان جۇردايمىز. ءبىزدىڭ ەلدە ورەسكەل بۇزىلىپ جاتقان ادام قۇقىعى ماسەلەلەرى، ەسەڭگىرەگەن ەكونوميكا، ساياسي پروتسەسستەر، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعداي، قىمباتشىلىق، كەدەيشىلىك. وسى پوزيتسيالاردىڭ بارلىعى بويىنشا بىزدە كەرى ديناميكا ءوسىپ بارادى.

مەن كەيدە وتىرىپ ويلايمىن... 20 جىل بويى قاشىپ-پىسىپ، قۋدالاۋدا ءجۇرىپ شىعارىپ جاتقان گازەتتەر، ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستار ەل-جۇرتتىڭ ساناسىن وزگەرتۋگە تىپتەن دە ىقپال ەتپەگەن بە دەپ...

-بالكىم، قوعامنىڭ ساناسى وزگەرگەن بولار. راس، جوعارىداعى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك نەمەسە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ پوزيتسيالارىنان كەرى ديناميكا باسىم. دەگەنمەن، قوعام ساناسى وزگەرگەنى انىق قوي؟

-راس، قوعامدىق سانادا ۇمتىلىس بار. بىراق ول ۇمتىلىستىڭ ماتەريالدانۋ پروتسەسسى باتپاققا باتىپ جاتىر. ءيا، قازىر جۇرت ەلدەگى تۇرالاعان جاعدايدى جاقسى ءبىلىپ وتىر. بىراق قالىپتاسقان ساياسي جاعدايدى وزگەرتۋگە باتىلسىز. ەل ءىشىن ۇرەي بيلەگەن. دەگەنمەن ءالى دە ۇلكەن ءۇمىت بار. جاعداي تاعى دا 20 جىلعا سوزىلماسى انىق. ارى كەتسە، 5 جىلدىڭ ىشىندە ەلدە ساياسي وزگەرىستەر بولادى دەپ بىلەم.

-ەرمۇرات اعا، ەكەۋىمىزدىڭ وتكەن جولعى سۇحباتىمىزدا قازىرگى قازاقستانداعى باق-تىڭ جاي-كۇيى جايلى ءسوز ەتتىك. سوندا ءسىز، «قازىرگى باق اقوردانىڭ اۋلاسىندا بايلاۋلى تۇرعان يت سەكىلدى ايتاعىمەن عانا ۇرەدى» دەگەن ەدىڭىز. جۇرتتىڭ تاماق ساتىپ الۋعا قانشالىقتى قۇقى بولسا، اقپارات الۋعا دا سونشالىقتى قۇقى بار. الايدا، بيلىك ديالوگتان گورى ديكتوۆكانى قۇپ كورەتەنى بەلگىلى. ەرتەڭ ترانزيتتىك كەزەڭ كەلىپ كىرەدى. ول كەزدە ءباسپاسوز قالاي بولادى؟ ول كەزدە «دات» نە جازادى؟

-ءباسپاسوز دەگەن قۇدىرەت قوعامنىڭ ايناسى عوي. ەگەر ەلدە قازىرگىدەي اۆتوكراتيالىق جۇيە ساقتالىپ قالاتىن بولسا، ءباسپاسوز دە ەركىن سامعاي المايدى. بيلىك سالعان تار تۇساۋمەن ءباسپاسوزدىڭ وزگەرىپ سالا بەرۋى مۇمكىن ەمەس. قوعامنىڭ ساياسي قوندىرعىسى بەلگىلەپ قويعان پلانكادان ءباسپاسوز بيىككە سەكىرىپ كەتە المايدى.

ءيا، راس ترانزيتتىك كەزەڭ ءسوزسىز بولادى.

ورىستار "باسىڭنان بيىك سەكىرە المايسىڭ» دەيدى.  ودان بيىككە سەكىرۋ ءۇشىن، ساياسي رەفورما، تۇبەگەيلى وزگەرىستەر قاجەت. ال سىرەسىپ، ءسىڭىپ العان اۆتوكراتيالىق بيلىك ءوزىنىڭ جىلى ورىنىنان تۇرعىسى جوق.

بىراق ءبىزدىڭ گازەت بيلىك بەلگىلەگەن پلانكادان جوعارى تۇرعان تاقىرىپتاردى ەركىن قوزعايدى. ويتكەنى، بۇل گازەتتە قوعامداعى تيىم سالىنعان تاقىرىپتاردىڭ ءبارى بار. پرەزيدەنتتىك بيلىكتەن باستاپ، اۋىلداعى اكىمدەردىڭ جۇمىسىنا دەيىن تەگىس جازىلادى.

بىراق، بىزدە دە جازىلمايتىن تاقىرىپتار بار. جاسىراتىنى جوق، ماسەلەن، قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى تۋرالى زاڭعا بايلانىستى، ونىڭ وتباسىنىڭ، دەنساۋلىعىنىڭ، بالا-شاعاسىنىڭ قۇپياسىن بۇرىنعىداي اشىق جازا المايمىز. زاڭمەن كىسەندەپ، تيىم سالىپ تاستاعان جاعدايلار كوپ. تىزەگە سالىپ، جاريالاي بەرۋگە دە كەلمەيدى. سەبەبى، ەلدە جالعىز قالعان وپپوزيتسيالىق باسىلىمدى جابىلىپ قالۋ قاتەرىنە تاپ قىلۋعا بولمايدى. ەكىنشىدەن، بۇل گازەتتى مەن جالعىز شىعارىپ جۇرگەن جوقپىن: وسىندا جۇمىس جاساپ، وتباسىن اسىراپ وتىرعان جۋرناليستتەر مەن قىزمەتشىلەر بار: ولار جۇمىسسىز قالسا، ولاردىڭ جاعدايىن وقىرمان شەشىپ بەرمەيدى. ودان كەيىن، وسى گازەتتى ساتۋ ارقىلى تابىس تاۋىپ وتىرعان ادامدار بار، جيىستىرا كەلسەك، قۇرىپ كەتكەندە 50 شاقتى ادام وسى گازەتپەن وتباسىن اسىراپ وتىر.

ەڭ باستىسى، سولاقاي زاڭنىڭ نەگىزىندە بەلگىلەنگەن جاۋاپكەرشىلىك جانە جازا بار. كوزسىز بارىپ، وتقا ءتۇسۋ - ءبىزدىڭ مۇددەمىزدەگى تاۋەكەل ەمەس. بۇنى مەن سوتتى بولۋدان قايمىعىپ ايتىپ وتىرعان جوقپىن: قۇدايعا شۇكىر، ءۇش رەت قىلمىستىق باپپەن، سەگىز رەت ازاماتتىق-قۇقىقتىق باپپەن، 16 رەت اكىمشىلىك ءتارتىپ بۇزۋ كودەكسىمەن جازاعا تارتىلعان جايىمىز بار. بىراق، داڭعويلىقپەن سوتتى بولىپ، داقپىرت شىعارۋدان جاسىم دا اسىپ كەتتى، قوعامداعى ازاماتتىق ورىنىم دا دالاقتاپ، وتقا جۇگىرۋگە دەس بەرمەس كەزگە كەلدىك. ءبىر مەنىڭ "باتىر" بولعانىمنان بۇل قوعام وزگەرىپ كەتە قويماس... وعان كوز جەتتى. سوندىقتان گازەتتى تاۋەكەلگە تىگۋگە بولمايدى.

-باق-تا قوعاممەن بىرگە داميدي دەيسىز عوي؟..

-ارينە، ەلدەگى ساياسي جاعداي وزگەرەتىن بولسا، قازاقستاننىڭ ءباسپاسوزى دە داميدى. ول ءسوزسىز. بىزدە سوڭعى شيرەك عاسىر شەگىندە جۋرناليستيكادا قالىپتاسىپ قالعان جالتاقتىق، ۇرەي مەن قورقىنىش بار. بيلىك وزگەردى ەكەن دەپ، ىلە-شالا، 1-2 جىلدا باق-تا بىرىڭعاي تاۋەلسىز بولىپ كەتپەيدى. جۋرناليستەر دە حالىقتىڭ ءبىر بولىگى. قازىرگى اۆتوكراتيالىق جۇيە – جۋرناليستيكاعا عانا ەمەس، حالىقتىڭ، قوعامنىڭ ساناسىنا ۇلكەن توقىراۋ اكەلگەنىن كورىپ وتىرمىز.

-اعا، «دات» گازەتى 20 جىلدا نەشە مارتە قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، سوت تريبۋناسىنىڭ الدىندا تۇردى. العاش اشىلعاننان كەيىن 4-ايدان باستاپ-اق، سوتقا سۇيرەلىپ كەلەدى. ءبىر كەزدەرى، قازاقستانداعى باسپالار گازەتتى باسىپ شىعارۋدان باس تارتىپ، رەسەيدە، ودان قىرعىزستاندا باسىلىپ شىقتىڭىزدار. كۇنى بۇگىنگە دەيىن «دات» سان رەت وزگەردى. «دات» گازەتى ءار جىلدارى «دات»، «سولدات»، «جۇما-تايمس»، «اينا-پليۋس»، «سەگودنيا-بۇگىن»، «دات-اقبوتا»، «دات-كولەسو»، «دات-يرتىش»، «تاسجارعان»، «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» سياقتى ءتۇرلى اتاۋلارمەن شىعىپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. 100-گە تارتا سوتقا بەرگەن ەكەن سىزدەردى...

-نۇرگەلدى، ءبىز وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن ستاتيستيكالىق ەسەپ جۇرگىزۋگە تىرىستىق. ماسەلەن، گودۋنوۆ دەگەن "دانىشپان" ءبىزدىڭ گازەتتەن 300 كۆادريلليون تەڭگە تالاپ ەتكەن سوتتان دا وتتىك. ونداي ساننىڭ اتاۋىن ەستىپ كورىپ پە ەدىڭ؟ ماعان 5 جىلعا جۋرناليستيىك قىزمەتپەن اينالىسۋعا شەكتەۋ قويىلعان كەز دە بولدى.

ال ەندى گازەت پەن جەكەلەگەن قىزمەتكەرلەردىڭ سوتتى بولۋ جاعدايلارىنا كەلسەك، العاش ءشارىپ قۇراقباەۆتان باستاپ، جاۋاپقا تارتىلعان جاعدايلاردى ەسەپتەگەندە، 20 شاقتى رەت سوت الدىنان وتكەن ەكەنبىز. ەندى اكىمشىلىك جازاعا كەسىلگەن جاعدايلاردى ەسەپتەۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ءبارى ەسەبى ەسىمدە دە جوق. ءتىپتى، ءبىزدىڭ رەداكتسيانىڭ جىگىتتەرى رنپك پارتياسىمەن بىرگە ميتينگ، پيكەتتەرگە شىعىپ، جەكە كوزقاراسى ءۇشىن سوتتالعان جاعدايلار دا بار. ونىڭ ىشىندە ازاماتتىق كوزقاراسىن كورسەتەمىن دەپ ءجۇرىپ جاۋاپقا تارتىلىپ، شەتەلگە قاشقاندار بار. ونىڭ ىشىندە جۋرناليستىك پوزيتسياسىن كورسەتەمىن دەپ ءجۇرىپ، قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، اقىرى قازا بولعان ازاماتتار بار.

مىسالى، ءبىر ازاماتىمىزدى «الماتى 1» ۆوكزالى ماڭىندا تۇنگى ۋاقىتتا، بەلگىسىز جاعدايدا ءولتىرىپ كەتتى. بۇل «داتتىڭ» العاشقى شىعىپ جاتقان كەزى، 1998 جىلدىڭ كۇز ايىندا بولعان وقيعا ەدى.

ودان كەيىن اسحات ءشارىپجانوۆ دەگەن جىگىتىمىز جۇمباق جاعدايدا قازا بولدى. ماشينە قاعىپ كەتتى-مىس. اسحاتتى "جەدەل جاردەم" اكەتتى دەگەن حاباردى ەستي سالىپ، دەرەۋ اۋرۋحاناعا باردىم. ماشينە سوققان ادامنىڭ ۇستىندە سىنعان، سىزات تۇسكەن، جاراقات العان ءبىر بەلگىلەرى بولادى عوي. اسحاتتىڭ دەنەسىندە ونداي ءبىر بەلگى بولمادى. مەن اسحاتتى "مرت» اپپاراتىنا تۇسىرۋگە ءوز قولىممەن اپاردىم. سوندا كوردىم. تەك قانا ماڭدايىندا الاقانداي قىزىل داق بار ەكەن. اسحاتتى بەيسبول بيتاسى سەكىلدى ءبىر اۋىر زاتپەن باسىنان ءبىر ۇرىپ، ميىن اۋزىنا تۇسىرگەن دە، كەيىن اكەلىپ، كولىك قاققان سەكىلدى كورسەتپەك بولعان عوي.

سول سەكىلدى، بىزدە نۇري مۋفتاح دەگەن ەلگە تانىمال جۋرناليست اعامىز قىزمەت ەتكەن. ول كىسىنىڭ دە قازاسى جۇمباق جاعدايدا بولدى. ونى دا "ابايسىزدا" اۆتوبۋس قاعىپ كەتكەن سياقتى ستسەناري قويىلدى. ال قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق-زاڭدىق جاعدايىندا ادىلەتكە جەتۋ، اقيقاتتى ايقىنداۋ مۇمكىن ەمەستىگى بەسىكتەگى بالاعا ءمالىم.

-قازىر شە؟ قازىر «داتقا» قۋدالاۋ ازايدى ما؟ الدە، كەرىسىنشە مە؟

- سوڭعى 5-6 جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ گازەتكە سونداي ءبىر قۋدالاۋ جوق. ونىڭ سەبەبى نە؟ الەۋمەتتىك جەلىدە كەي جۇرت جازىپ جاتىر عوي، «ەرمۇرات بيلىكپەن اۋىزجالاسىپ كەتكەن» دەگەن سىڭايلى پىكىرلەردى. گازەتكە شىعىپ جاتقان بيلىك تۋرالى، بيلىكتى بيلەپ توستەپ كەلە جاتقاندار تۋرالى  جاريالانىمداردى وقىپ وتىرىپ، بۇل قازاقتار سونداي بىلجىراقتى قالاي جازادى ەكەن دەپ ويلايمىن.

ولارعا جاۋابىم مىناۋ - وسى 20 جىلدا «دات» گازەتى دە، مەن دە قازاقستان قوعامىندا ساياسي سۋبەكت بولىپ قالىپتاستىق دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، قازىر مەنى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلككە تارتۋ، جازالاۋ بۇرىنعىداي وڭاي دۇنيە ەمەس. ايعاي-شۋ جەردى جارادى، ال ونداي سكاندال بيلىككە قاجەت پە؟

ەكىنشىدەن، گازەت تە قازاق باسپاسوزىندە تۇلعالىق باسىلىم دارەجەسىنە جەتتى دەپ ويلامىن. 20 جىل بولعان گازەتتى جەتەكتەپ اپارىپ، جابا سالسا نەمەسە سوتتاي سالسا، قوعامداعى اڭگىمەنىڭ قىزۋى سوناۋ اقش كونگرەسسىنە دەيىن جەتەدى. ەل ىشىندە دە، سىرتىندا دا بۇل بەكەر قالمايدى.

-تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ اقپارات الاڭىندا رەسەيلىك باق ەمىن-ەركىن اقپاراتتىق-يدەولوگيالىق ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. بۇل وتە قاۋىپتى ءۇردىس.
«ايتا، ايتا التايدى، جامال اپام قارتايدى» دەمەكشى، كرەملدىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان ورىس اقپاراتىنا تىيىم سالۋ كەرەكتىگىن ءبىز ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەمىز. وتكەندە عانا رەسەيدىڭ فەدەرالدى ارناسىنان سولوۆەۆ دەگەن «قازاقستان نەگە رەسەيدى قولدامايدى؟»، «قازاقتا ءوزى جازۋ بولعان با؟»، نەمەسە «ۋكراينا سەكىلدى مايداننىڭ تاياعى ەندى قازاقستانعا باعىتتالاتىن شىعار؟» دەگەن سەكىلدى سوزدەردى ايتتى. ونى ءبىزدىڭ ەلدە، ەمىن-ەركىن تايراڭداتىپ قويعان تاعى بيلىك. بىزدەگى تاۋەلسىز ءباسپاسوزدى اشىپ-جابۋعا ءالى جەتكەن قۇزىرلى ورگاننىڭ ارانداتۋشى ارنانى جابۋعا قۇلىقسىزدىعىن قالاي تۇسىنەمىز؟

-بۇل سۇراق وتە اۋقىمدى. بىرىنشىدەن، ءبىز رەسەيدىڭ ىقپالىنان شىعۋ جاعدايىن كەزىندە قولدان شىعارىپ الدىق. 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاقستان الەمدىك قاۋىمداستىققا قوسىلىپ جاتقان كەزدە، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك بيلىك ءوزىنىڭ دەربەس باعىتىن ۇستاي ءبىلۋى كەرەك ەدى.

ەكىنشىدەن، ۋكرايناداعى جاعدايدان كەيىن، رەسەيدىڭ ءۇمىت ارتاتىن جالعىز مەملەكەتى ول – قازاقستان عانا. قازاقستاننان ايىرىلىپ قالسا، رەسەي الەمدە جاپادان جالعىز قالادى. سوندىقتان، رەسەي ءول-ءتىرىل بىزدەن ايىرىلماۋعا تىرىسادى. سوندىقتان ولاردىڭ اقپاراتتىق ينتەرۆەنسياسىندا شەكتەۋ جوق.

نەگە ورىس تەلەارنالارىن، ولاردىڭ اقپاراتىن ەركىن تاراتىپ وتىرمىز دەگەن سۇراق، بىرىنشىدەن، بيلىككە قاراتا ايتىلۋى كەرەك. ال اقوردا بولسا، ايداحاردىڭ الدىندا اربالعان تورعايدىڭ بالاپانى سياقتى - كرەملگە قارسى ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المايدى.

بيلىك تۇك ىستەمەدى دەۋگە كەلمەيدى. بىرنەشە رەت ارەكەتتەر جاساپ كوردى. رەسەي ارنالارىن شەكتەۋ، ولاردى ليتسەنزيالاۋ تۋرالى باستامالار بولعانىمەن ءبارى اياقسىز قالدى. ودان كەيىن، جارنامالاردى شەكتەۋ، سول ارقىلى رەسەي ارنالارىنىڭ زارارىن شەكتەۋ تۋرالى باستامالار كوتەرىلىپ ەدى، ول دا اياقسىز قالدى.

ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك بيلىك رەسەيدىڭ – قالپاعىنىڭ استىندا وتىر. ەسىڭدە بولسا، وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن لۋكەشەنكو رەسەيدەن ىرگەسىن اۋلاق سالماققا تالپىندى. سونداي ءبىر ۇمتىلىس كورسەتتى. سوندا رەسەيدىڭ 5-6 فەدەرالدىق ارناسى لۋكاشەنكو تۋرالى كومپروماتتى توگىپ تاستادى. سول كەزدە بەلورۋسسيا حالقى الاڭعا شىعاتىن جاعدايعا، لۋكاشەنكونى تاعىنان تايدىراتىن جاعدايعا جەتتى. سوندا عانا ول رەسەيدىڭ تەلەناسيحاتىمەن كۇرەسۋگە قاۋقارسىز ەكەنىن ءتۇسىنىپ، رەسەيگە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتىپ، ارتقا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. سول سياقتى رەسەيدىڭ فسب-سى نەمەسە يدەولوگيالىق كۇشتەرى قازاقستان بيلىگىنە قاتىستى كومپروماتتى جيىپ-تەرىپ وتىر. ءپۋتيننىڭ ءوزى فسب-نىڭ ادامى. ماسەلەن، ونىڭ جۇمىس بولمەسىندەگى سەيفتە ءبىزدىڭ بيلىكتەگى كەز كەلگەن "تۇلعاعا" قاتىستى كومپرومات توم-تومىمەن تۇر دەپ ويلايمىن. ەگەر دە سونىڭ تىم قۇرىعاندا 10 پايىزى رەسەيدىڭ فەدەرالدى ارنالارىنا جاريا بولاتىن بولسا، بۇل قازاقستان قوعامىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتۋى مۇمكىن. ول كومپروماتتار ءتىپتى تىم ارىدەن باستالۋى مۇمكىن. سەبەبى، سول كگب، قازىرگى فسب كونە دەرەك، الىستا قالعان اقپاراتتاردىڭ ءوزىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي جيناپ-تەرىپ، ساقتاپ وتىر. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ماڭگىلىك بيلىككە مۇددەلى ادام رەسەيدەن ىرگەسىن اۋلاق سالۋ جونىندەگى تاۋەكەلگە بارا المايدى.

ال ەندى كەشەگى سولوۆەۆكە كەلەتىن بولساق، ول جاڭاعى ءوزىڭ ايتپاقشى، كرەملدىڭ نۇسقاۋىمەن ارا-تۇرا ءاۋپ-ءاۋپ ەتىپ تۇراتىن، ءبىزدىڭ قوعام مەن بيلىككە، سوسىن، ەلدىڭ سولتۇستىگىندەگى از ۇلتتارعا سەس كورسەتەتىن توبەت سياقتى. وسى سياقتى توبەتتەردىڭ ءۇرۋى - قازاقستاندىق قوعامدى ۇركىتۋدىڭ بەلگىسى. "ابايلا، بالا!" دەپ، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ەسىنە مۇمكىن قاتەردى سالىپ قويۋدىڭ وسىنداي وراشولاق امالدارى.

-سولتۇستىك قازاقستان دەمەكشى، قازىر ول جاققا وڭتۇستىكتىڭ قازاقتارىن كوشىرۋ پروتسەسسى ءجۇرىپ جاتىر عوي؟

-مىنە، وسى باستامانى مەن قولدايمىن جانە مۇنداي ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىندا مەن بيلىكپەن شىنىندا دا "اۋىز جالاسا الامىن". بۇل - حالىقتىڭ، بولاشاقتىڭ مۇلدەسىندەگى ارەكەت.

بىراق، بۇل سونداي ءبىر باياۋ، مارعاۋ ءجۇرىپ جاتقان، تەگەۋرىنسىز پروتسەسس بولىپ تۇر. بۇل - مەملەكەتتىك دەڭگەيدە، استىرتىن جانە ۇلت پاتريتوتتارىنىڭ كومەگىمەن جىمىسقى ءجۇرۋى ءتيىس ساياسات ەدى. وعان جالپى قوعامدىق ۇلتتىق كۇشتەردى جىمىسقىلىقپەن (جاقسى ماعانادا) جۇمىلدىرىپ، ەل ىشىندە ىنتىماقتى ىمىرامەن، ءيىرىمى تەرەڭ يشارامەن جاسالاتىن دۇنيە. "سولتۇستىككە كوشەيىك" دەگەندە، بەيقام جاتقان شىمكەنتتىك اعايىنداردى كولىككە تيەپ، اپارىپ تاستاي سالۋ ەمەس، بۇل كوشتىڭ ۇلتتىق-يدەولوگيالىق ماڭىزىن ۇلت پاتريوتتارىنىڭ اۋزىمەن ءتۇسىندىرىپ، ول جاقتا الدىن الا جۇمىس ورىندارىن اشىپ العان سوڭ استىرتىن جاعدايدا كوشۋدى ۇيىمداستىرۋ كەرەك ەدى. رەسەيدى ەلەڭدەتپەي، ەرەگەستىرمەي، بۇل كوشتى مايدان قىلشىق سۋىرعانداي ەتىپ، مايپازداپ جۇرگىزۋ قاجەت. اناۋ لاتيفۋنديستەردەن الىنعان جەرلەردى وڭتۇستىكتىڭ ەڭبەكقور قازاعىنا تاراتىپ بەرۋدىڭ استىرتىن اۋكتسيوندارى ءوتۋى ءتيىس. وڭتۇستىكتىڭ جەر ەمىپ وسكەن جۇرتىنا: كەلىڭدەر، وسى جەردى يگەرىڭدەر دەگەن سياقتى دابىراسىز ناسيحات جاسالۋى كەرەك.

-ەرمۇرات اعا، دەگەنمەن، بىزدەگى ورىس اقپاراتى از دا بولسا، باسەڭدەگەنى بايقالادى. بۇرىنعىداي ەمەس، قازىر قازاقتىلدى اقپارات العا وزدى. ونىڭ ۇستىنە بيلىكتىڭ ءوزى شىعارىپ بەرەن ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، ەل ازاماتتارىنىڭ 83 پايىزى قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەنگە ۇقسايدى.

-قازاقستانداعى ورىس اقپاراتى باسەڭدەدى دەگەن پىكىرمەن جارتىلاي بولسىن كەلىسەمىن. ول بىرىنشىدەن، ەلدەگى دەموگرافيانىڭ وسۋىنە تىكەلەي بايلانىستى جاعداي. ءيا، قازاق تىلىندەگى ينتەرنەت-سەگمەنتتەر، اقپاراتتىق رەسۋرستار كوبەيدى. قازاق قوعامىنا ىقپال ەتەتىندەي ينتەرنەت پورتالداردىڭ بەدەلى ارتتى. قازىر ەلدە، قازاق ءتىلدى اقپاراتتىڭ ۇلەس سالماعى ارتىپ بارا جاتىر. ول راس.

دەگەنمەن، ينتەرنەت سايتتاردىڭ كوبىندە ساۋاتسىزدىق كوپ، جالپىلاما جابا توقۋ، بوس سوزدىلىك كوپ. بىزگە قازىر قازاق جۋرناليستيكاسىنا كەلىپ جاتقان بولاشاق جۋرناليستەردىڭ ساپالىق دەڭگەيىن كوتەرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. قانداي دا بولسىن قوعامدى وزگەرتۋ قۇرالىنىڭ بىرەگەيى - ناسيحات پەن يدەولوگيا عوي. ال ونىڭ ءبىرىنشى ساربازى - جۋرناليست.

ار جاعىنا بارماي-اق قويالىق، سوڭعى 10 جىلدا قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ساپىنا قوسىلعانداردىڭ 80 پايىزىنا كوڭىلىم تولمايدى. ساياسي جانە كاسىبي ساۋات تۇگىلى، ءتىل ساۋاتىنان ماقۇرىم جاس جۋرناليستەردى كورىپ ءجۇرمىن. قاراپايىم گراماتيكادان جۇرداي، جالعاۋ مەن جۇرناقتى ايىرمايتىن جازعىشتار بوراتىپ ءجۇر.

ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىپ جاتقان بولاشاق جۋرناليستەردى تەك تەوريا جانە پراكتيكامەن عانا وقىتۋ جەتكىلىكسىز. ول سونداي-اق، ينتەللەكتۋال بولىپ شىعۋى كەرەك. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىندە ۇلكەن ساياسي، ەكونوميكالىق، سوتسيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق كۋرستار بولۋى كەرەك. بولاشاق جۋرناليستكە اناۋ «دالا ءۋالاياتىنان" باستالاتىن تاريحتى توپەلەتىپ وقىتا بەرۋمەن جاقسى مامان دايارلاي المايمىز. ارينە، تاريحتى ءبىلسىن، الايدا قازىرگىدەي كيبەرنەتيكا مەن كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار دامىعان زاماندا جۋرناليستيكانىڭ جاڭا زامان تالابىنا وراي قالىپتاسىپ جاتقان فورمالارىن وقىتقان ابزال.

-اعا، وتكەن جولى سويلەسكەنىمىزدە، ءسىز: «قالعىپ جاتقان قازاقتى تەپكىلەپ ءجۇرىپ الاڭعا شىعارۋ ەسكىرگەن» دەدىڭىز. سول ءسوزىڭىزدىڭ ءمان-جايىن تارقاتا كەتىڭىزشى؟

-قازىر قازاقتى قانشا سۇيرەسەڭ دە، الاڭعا اياق باسپايدى. حالىق - قوعامدى وزگەرتۋشى كۇش ەكەنى سول حالىقتىڭ ساناسىنان سىزىلىپ قالعان. ويتكەنى،  قازاقتىڭ بويىن بيلەگەن ۇرەيدىڭ ەكپىنى كۇشتى بولىپ تۇر.

انىعىندا، ميتينگىلىك، مايداندىق ءادىس ەسكىرگەن جوق، كەرىسىنشە، ودان ارتىق كۇش تابۋ مۇمكىن ەمەس. وسى 20 جىلدا حالىقتى قانشاما رەت الاڭعا شاقىردىق. قوعامدى قارسىلىق اكتسياسىنا ۇندەيتىن كوپتەگەن شارالار، ساياسي باستامالار بولدى. بىراق، سوعان حالىق ەرمەدى. ونداي مارعاۋلىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرلى سەبەپ-سالدارى بار. دەگەنمەن، سونىڭ ىشىندە ەڭ باستىسى دەپ ويلايمىن، ول مىناۋ - قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىنىڭ ۇلكەندىگى جانە سول تەرريتوريانىڭ ىشىندە 17-18 ميلليون حالىقتىڭ شاشىراپ جاتقاندىعى. قازىر ءبىر الماتىنى كوتەرگەننەن قازاقستانداعى جاعداي وزگەرىپ كەتەدى دەپ ويلامايمىن. الماتىداعى الاڭعا شىققان قارسىلىق كۇشتەردى ەزىپ-جانشىپ تاستايتىنداي بيلىكتىڭ دۇلەي كۇشى دە، يمانسىز يدەولگياسى دا دايىن تۇر.

-ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا بيلىك ءترانزيتى تاقاپ قالدى. ونىڭ العاشقى نىشاندارى دا بايقالا باستاعان سياقتى. وسى رەتتە قۇرامىندا ءوزىڭىز بار، ءبىر توپ ازامات بريۋسسەل بارىپ كەلدىڭىزدەر.  ونداعى ەكس-پرەمەر اكەجان قاجىگەلدينمەن كەزدەستىڭىزدەر. «جاڭا قازاقستان» دەگەن فورۋم قۇرىلدى. وزدەرىڭىزدىڭ ايتۋلارىڭىزشا، ول فورۋمنىڭ ماقساتى - قازاقستاندا حالىقتىق بيلىك ورناتۋ. ورناتپاسا دا، سول باعىتتى بەتكە الا وتىرىپ ءجۇرۋ. بۇل - ءبىزدىڭ ۇققانىمىز. ايتىڭىزشى، ەرتەڭگى ترانزيت پروتسەسسىنە «جاڭا قازاقستان» قانشالىقتى قاۋقارلى؟

-"جاڭا قازاقستان" - الدەكىمدەر ويلاپ جۇرگەندەي، ساياسي كۇش ەمەس، ول قوعامدىق جيىننىڭ فورماسىنداعى فورۋم. ال ول فورۋم كەيىننەن ساياسي قوزعالىسقا اينالا ما، جوق پا - ول دا فورۋم مەن قازاق قوعامىنىڭ بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى داميتىن جاعداي. بىراق، قالاي بولعاندا دا، قوعامدى ترانزيتكە دايىنداۋ - ترەندىك تاقىرىپ بولۋى ءتيىس. ترانزيت كەزەڭىندە "جاڭا قاششاقستان" بولا ما، الدە باسقاداي اتاۋداعى ۇيىم بولا ما - بىرەگەي ساياسي كۇش بەلسەندىلىك تانىتۋى ءتيىس. ترانزيت - بيلىكتىڭ عانا ەمەس، جالپى قازاق قوعامىنىڭ مۇددەسىندەگى مۇرا. سوندىقتان ەندىگى كەزەكتە بيلىك باسىنا الاياقتار مەن جىلپوستار ەمەس، حالىقتىق قوعامنىڭ وكىلدەرى كەلەتىندەي ۇلكەن كۇرەس بولادى. قوعام سوعان دايىن بولۋى كەرەك. جق-نىڭ مۇددەسى مەن ماقساتى - قازاق قوعامىن وسى پروتسەسسكە دايىندايتىن كۇن ءتارتىبىن ءتۇزىپ، الەۋمەتتىك-قوعامدىق سەگمەنتتى سول ۇردىسكە دايىنداي ءبىلۋى ءتيىس.

-ەرمۇرات اعا، قازاقستاننىڭ قازىرگى بيلىك ەليتاسىندا اقساقالدار كوپ. ءبىر-ەكى مىسال: ماجىلىستەگى ۆلاديسلاۆ كوسارەۆ دەگەن كوممۋنيست دەپۋتات 80 جاستىڭ بەل ورتاسىن ارالاپ ءجۇر. التىنباەۆ، سۇلتانوۆ دەگەندەر ەندى از شىداسا 80-ءنىڭ ىشىنە كىرەدى. وبلىس اكىمدەرى دە ىلعي ەگدە جاستاعىلار. ەسكى كادر كوبىسى.

وتكەندە بريۋسسەلگە بارىپ كەلدىڭىزدەر.  قاراپ وتىرساق، قازاقستاننان بارعان ازاماتتاردىڭ دەنى ءوزىڭىز قاتارلى، سىزدەن 2-3 جاس كىشى ىنىلەرىڭىز. ءبىر بابامۇراتوۆتى ايتپاعاندا، ارينە. نەگە جاستار جوق؟

-"جاستار نەگە جوق؟" دەگەن ساۋالىڭا كەلىسە المايمىن. بريۋسسەل فورۋمىنىڭ قۇرامىنداعى اكەجان قاجىگەلدين عانا 60-تىڭ جۋان ورتاسىندا. دوس كوشىم ەندى عانا 60-تان استى. ودان كەيىنگى "كارى" - مەنىڭ ءوزىم 60-قا جەتەر-جەتپەس جاستامىن. قالعاندارى 40 پەن 50-گە ەندى ىلىنگەن ازاماتتار.

بۇل سۇراقتىڭ تاعى ءبىر استارىنا ۇڭىلەر بولساق، قوعامدا جاستاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى تاسىپ تۇر دەپ كىم ايتتى؟ قازىرگى جاستار مەكتەپ پەن ۋنيۆەسيتەت تۇگىلى، بالالار باقشاسىندا-اق بيلىككە تالانعان. ولاردىڭ بەلسەندىلىگى دالاقباي، دالباسا، داراقى ۇراننان اسا الماعان قاساڭ ساياسي جاعدايدىڭ قىسپاعىندا قالعان.

ال جالپى "ساياسي جاس" - "پوليتيچەسكي ۆوزراست" تۋرالى ايتقاندا، پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ قايسىسىندا جاستاردىڭ بۋى بۇرقىراپ، ساياسات جاساپ جاتىر؟ ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ۇلكەن ساياساتتى جاسايتىندار - نەگىزىنەن 50 مەن 70-ءتىڭ اراسىنداعى ازاماتتار. ويتكەنى، اقىل-ويدىڭ تولىسىپ، قوعامداعى پروتسەسستەردى بايىپپەن باعامداۋ - وسى جاستاعى ادامدارعا ءتان قۇبىلىس بولسا كەرەك. اقىلمەن ولشەيتىن، بايبىنا جەتەتىن جاس  50 مەن 70 جاستىڭ ارالىعى بولسا كەرەك.  مىسالى، اقش سەناتورلارى مەن كونگرەسسمەندەرىنىڭ اراسىندا 40-تان تومەنگى جاستار كوپ دەپ ايتا المايمىن.

-نەگە جاستاردى ەكىنشى، ءۇشىنشى ساتىعا قويامىز؟

-ساياسي بەلسەندى جاستاردىڭ جوقتىعىنا وپپوزيتسيا نەمەسە قوعامدى كىنالاۋعا بولمايدى. بۇل - مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ساياساتىنان تۋعان كىنارات.

-دەمەك، ساياسي بەلسەندى جاستار جوق قوي...

-ەلدەگى ساياساتتىڭ سالدارىنان تۋعان جاعداي جاستاردىڭ بەلسەندىلىگىن ابدەن قاعىپ، جانشىپ تاستاعان. بۇل ۋنيۆەرسيتەتتەن، ءتىپتى، مەكتەپ پەن بالاباقشادان باستالعاننان كەيىن، جالعان اقپاراتتىڭ نەگىزىندە تاربيەلەنىپ، "گۇلدەنىپ" تۇرعان قازاقستاننىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەي كۇن كەشۋ سەزىمىن ساناعا ءسىڭىرۋدى ماقسات ەتكەن اۆتوريتارلىق بيلىك جاستاردى ساياسي بەلسەندىلىككە تاربيەلەۋگە قۇشتار ەمەس. بۇگىندە "جاس وتاننىڭ» قوراسىنان باسقا ساياسي ۇيىمعا مۇشە بولۋ - ستۋدەنت ءۇشىن وقۋدان شىعۋعا باستايتىن جول.

سونىقتان، جاستاردىڭ ساياساتتا نەمەسە «جاڭا قازاقستان» قۇرامىندا از بولۋىنىڭ سەبەبىن وسى نەگىزدە قاراستىرۋ كەرەك.

-سوندا ساياساتتاعى ەڭ جاس ادام داۋرەن بابامۇراتوۆ بولعانى ما؟

-ءيا، ەڭ جاسى داۋەن بابامۇراتوۆ. ول دا ءبىرشاما جۇمىس جاساعان ازامات. جاستار ساياساتىندا بولدى.  تىپتى، سول بريۋسسەل فورۋمىن قۇرىپ كەلگەن ازاماتتاردى سونداي ءبىر ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن ازاماتتار دەپ ايتۋعا كەلىسپەس ەدىم...

-باتىس ساراپتاماسى قازاقستان ءسوز بوستاندىعى شەكتەلگەن ەلدەردىڭ تىزىمىندە دەپ سويلەيدى. بيلىككە التەرناتيۆتى پىكىر ۇناي بەرمەيتىنىن دە بىلەمىز. دەگەنمەن، اقپارات كەڭىستىگىندە باسەكە بولۋى كەرەك-اق. ول ءبىر-ءبىرىن جات تا كەپ قارالايتىن ەمەس، ءبىر ءبىرىن قامشىلايتىن باسەكە. وسى رەتتە، «دات» كىمدەرمەن باسەكەلەسەدى؟

- 2000 جىلداردان بەرى قارايتىن بولساق، ءبىزدىڭ «داتتان» باسقا، «رەسپۋبليكا» بولدى، «ءسوز»، «اپتا»، «ەپوحا»، كەيىنگى «تريبۋنالار»، ينتەرنەت سايتتار بولدى.  ولاردىڭ كوپشلىگى سوت شەشىمىمەن جابىلدى. كەيبىرەۋى ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە توقىراۋعا ۇشىرادى. باسشىلارىنىڭ ءوزى باس ساۋعالاپ كەتتى. كەيبىرەۋلەرى ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولعان جاعدايلار بولدى. ناتيجەسىندە، قازاقستاندا ءوزى ءۇش-ءتورت باسىلىم قالدى. ايماقتاردا بار ەكى-ءۇش گازەت. ال ەندى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە «داتتان» باسقا گازەت جوق.

ءاۋ باستا «دات» اشىلعاندا، ول وپپوزتسيالىق باسىلىم بولامىن دەپ اشىلعان جوق. ونى وپپوزيتسيا ەتكەن، قارسى جاققا ىعىستىرىپ تاستاعان - قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى ءھام قازىرگى بيلىگى.

-سول كەزدەگى «دات» پەن بۇل «داتتىڭ» ۇستانىمى وزگەردى مە؟

-العاشقى "دات" پەن "سولدات"-تىڭ كەزىندەگى كومپروماتتىق اقپاراتقا نەگىزدەلگەن ۇستانىم قازىر ءبىرشاما وزگەرگەن. ول كەزدە ءبىز بيلىكتىڭ قيتۇرقى ارەكەتتەرىن كومپرومات دەڭگەيىندە وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىردىق. اناۋ قازاقگەيتتى قاراڭىز، مىسالى.

قازىرگى «دات» - قوعامنىڭ ساياسي ساۋاتىن اشۋدى ماقسات تۇتقان اپتالىق. جۇرت ونسىزدا بيلىكتەگى الپاۋىتتاردىڭ شەتەلدەگى جاسىرعان دۇنيە-مۇلىكتەرىن، وفشورداعى اقشالارىن ءبىلىپ وتىر. ونى ءتىپتى اس ۇيدە تاماق ازىرلەپ جۇرگەن بايبىشەلەرگە دەيىن بەلەتىن دەڭگەيگە جەتتىك. «حاباردا» ايتىلعان اقپاراتتى كەرىسىنشە قابىلدايمىز. ءبىز ەندى، قازىر "ساياسي ليكبەز" جاساۋ جاعىن ماقسات تۇتامىز. مىنا قوعامداعى ايتار ويى بار، ەلدەگى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قارسىلىق كۇشتەرگە اقىل بەرەتىن، وي قوساتىن عالىمداردىڭ، ويشىلداردىڭ ماقالالارىن جيىرەك بەرۋگە تىرىسامىز. وزگەرىس وسى عانا.

-ەرمۇرات اعا، سىزدەرگە، ۇجىمعا شىعارماشىلىق تابىس تىلەيمىز. «دات» ول ەلدىڭ «داتى»! تاعى دا 20 جىلدىقپەن قۇتتىقتايمىز!

سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz