Abai.kz ақпараттық порталында "Шыңғысханның қазақ екеніне қатысты деректерді Қытай мен Ресей қалай бұрмалады?" атты Бекжан Әденұлының мақаласы жарияланған еді. Сол материалға қатысты оқырман тарапынан түрлі пікірлер айтылып жатыр. Біз бүгін автордың осы жайтқа қатысты екінші мақаласын оқырман назарына ұсынып отырмыз.

Abai.kz ақпараттық порталы

Шыңғысханға дейінгі Қазақстан мен Орта Азия және Маңғолия аймақтары

Шыңғысханның кім екенін, қай аймақтан шыққанын және қай халықтан туғанын білу үшін әуелі оған дейін қазіргі Маңғолияда (ішкі Маңғолияда), Қазақстанда және Орта Азияда қандай халықтар мен мемлекеттер болғанын түсініп алған жөн. Өйткені, Шыңғысхан аспаннан салбырап түсе салған жоқ, ол – өз аймағындағы халықтың ұрпағы. Бұл туралы шынайы деректер Еуропа ғалымдары тауып жарыққа шығарған араб жазбаларында ғана бар. Өйткені, ол жазбалар Ресей империясы мен Совет одағы немесе Қытай империясы тарапынан өзгеріске ұшырамаған. Ресей ғалымдары тапқан парсылық және ортаазиялық жазбалардың ешқайсысына толық сенуге болмайды, олар арнайы цензурадан өтіп, империя саясатына сай бұрмаланғаны ақиқат. Совет одағының тарихи каталогтарына сол араб жазбаларының енгізілмеуі де бір шикіліктің бар екенін айғақтайды. Шамасы, ақиқаттың көпшілік тарихшыларға, әсіресе ұлттық тарихшыларға көрініп қалуынан қорыққан.

Әрине, Ресей билеушілерінде империя жойылады деген ой болған жоқ. Сондықтан өздері дайындаған жалған тарихтың әшкере болмайтынына сенімді болды. Дегенмен, адамның емес, Алланың дегені болады. Империя жойылып жоғалды, ұлттық ғалымдар көптеген тарихи қайшылықтардың себебін еркін зерттеуге мүмкіндік алды. Империя қасақана ұмыттырған араб жазбаларын оқып білетін, түсінетін ғалымдар көбейді. Ал біздің қолымыздан келері – араб жазбаларының аз да болса, орысшаға аударылғандарын зерттеп, ондағы маңызды деректерді оқырманға жеткізу.

Әлем ғалымдары мойындаған тарихи жазбалардың бірегейі – ХІІІ ғасырдағы араб тарихшысы Ибн әл Асирдің «Китаб әл-камил фи-т-та'рих» атты еңбегі. Енді аталған жазба деректеріне зер салсақ: «В этом году (1018 г) вышли тюрки из Сина в большом числе, свыше 300 тысяч кибиток из тюркских родов, среди них хитаи, которые овладели Мавераннахром, рассказ потом дойдет до них, если хочет Аллах всевышний... В этом году (1043 г) приняли ислам 10 тысяч кибиток из неверных тюрков, которые, бывало, делали ночные набеги на мусульманские города в краях Баласагуна и Кашгара, грабили их и учиняли беспорядки. И принесли в жертву в день праздника Жертвы 20 тысяч голов овец, и Аллах избавил мусульман от их вражды. Они проводили лето в краях Булгара, а зимовали в краях Баласагуна. Не принявшими ислам среди тюрков остались татары и хитаи, они в областях Сина... Говорят, что страна Туркестан, а это Кашгар и города Баласагун, Хотан, Тараз, а также другие среди тех, которые граничат с ними, в стране Мавераннахр, была в руках царей – ханов, тюрков. Их прадед, Шабук Кара-хакан, во сне своем принял ислам и поутру обнаружил, что он мусульманин. И в этом краю царский сан не прекращался среди его потомков вплоть до Арслан-хана... Владетелем Баласагуна и Страны тюрков был Шараф ад-Даула (1030-1056 г). Он был религиозен и удовлетворился повиновением ему его братьев и родственников и разделил страну между ними. Своему брату Арслан-тегину отдал многое из Страны тюрков, Тараз и Исбиджаб отдал своему брату Богра-хану, Фергану всю целиком отдал дяде по отцу Туга-хану, а Бухару и Самарканд и другие отдал Ибн Али-тегину. А сам он удовольствовался Баласагуном и Кашгаром... Арслан взбунтовался против Кадир-хана в 1101 г, и тот отнял у него царство, но Санджар убил Кадирхана и вернул царство Арслан- хану. Среди его войска был один вид тюрков, которых называют карлуки и тюрки гузийские».

Мұнда ХІ ғасырдың басында қазіргі Маңғолия мен ішкі Маңғолия аймағынан 300 мың түркі отбасы (киіз үй) қазіргі Қазақстан аймағына көшіп келгені айтылған. Оларды «хитаи» деп көрсетеді, «хитаи» мен «хазақ» атаулары арабшада өте ұқсас жазылады (حظاق – хазақ, حطاى – хытаи). Сондықтан оларды қазақ деген дұрыс (орысша аудармада әдейі «хитаи» деп жазған). Осы оқиғадан 25 жылдан кейін қазіргі Қазақстан аймағындағы түркілердің Ислам дінін толық қабылдағанын айтады. Соңғы қабылдаған түркілердің жайлауға қазіргі Волгоград облысына (Бұлғар еліне) дейін баратынын, қыстауға Талас пен Шу өзендері бойына (Баласағын-Таласағын) келетінін көрсетеді. Түркілердің Ислам дінін қабылдамағандары қазіргі Маңғолия мен ішкі Маңғолия аймағындағылар екенін (Син-Шың аймағы), олардың татар мен хазақ (хатаи) деген екі ұлтқа бөлінетінін баяндаған.

Қазіргі Оңтүстік Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Шыңжан аймақтарын «Түркістан мемлекеті» деп, ал Қазақстанның қалған аймағын «Түркі елі» деп жазады. Түркі елі ХІ ғасырдың ортасына таман толық Ислам қабылдап, Түркістан мемлекеті құрамына енгенін айтады. Дерекке қарағанда, ол мемлекетті мұсылман дінді түркі хандары билеп отырған, ең алғаш Ислам дінін қабылдаған – арғы аталары Шабук Қарахакан және ол әулеттің ең соңғы билеушісі – ХІІ ғасырдағы Арслан хан. Ресей ғалымдары осы Түркістан мемлекетін хожалар билеген Қараханиды мемлекеті деп тарихқа енгізді. Олар «Қараханиды» атауын осы «Шабук Қарахакан» есімінен алды. Анықтап зер салсақ, «Қарахакан» мен Казахкан» арабшада өте ұқсас жазылады (كزحكن – Қазахкан, كرحكن – Қарахакан). Сондықтан Қараханиды деген мемлекетті «Түркістан мемлекеті» деуіміз және оны билеген қазақ хандары екенін мойындауымыз қажет. Деректе олардың әскеріндегі  түркілердің бір тобы қарлуқ және түркі гузи деп екі түрлі аталатынын көрсеткен. Яғни, карлук пен түркі гузи – бір халық екенін айтады, ол қазақ екені даусыз. Өйткені, қарлуқ пен гузи атаулары арабша жазылуында қазақ атауымен өте ұқсас жазылады (كزاق – қазақ, كرلق – карлуқ, غزق – ғазақ, غزى – ғузи). Сонда құрамына Қазақстан және Өзбекстан, Қырғызстан, Шыңжан аймақтары толық кірген алып Түркістан хандығын билеген Қазақ хандары және олардың әскері негізінен қазақтардан жасақталғаны анық (ресейлік аудармашылар арабша түпнұсқадағы «қазақ» атауын жасыру үшін, оларды Қарахакан, қарлуқ, ғузи деп бұрмалап орысшалаған).

Арап жазбалары қазіргі Қазақстан, Маңғолия мен ішкі Маңғолия аймақтары халықтарын ғана түркі деп көрсетеді. Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Қарақалпақстан аймақтарын мекендеген халықтарды түркі демейді, оларды қалаларының атауымен бұхаралық, ферғаналық, ходженттік деп жазады. Алайда, сол қалалардағы әскерлер дала түркілері екенін айтуды ұмытпайды. Түркілерді хитай, қарлуқ, татар, гузи, қарахакан деп деректейді, ал бұлардың татардан басқасы, арабша жазылуында қазақ атауымен бірдей жазылады. Ендеше Шыңғысханға дейін де Қазақстан аумағын қазақ халқы мекендеп келген. Ал Шыңғысханның ата-жұрты қазіргі Маңғолияда тек түркілер мекендеген және олар қазақ пен татар деп аталатын екі дербес ұлттан құралған.

Ибн әл Асир дерегіне ары қарай зер салсақ: «в 1128 г, Кривой, а это Кур-хан ас-Сини, достиг границ Кашгара с большим числом, какое знает только Аллах... «Кур» — на хитайском языке — прозвище величайшего из их царей, а «хан» — прозвище тюркских царей, так что это значит: «величайший из царей». Когда он вышел из Сина в Туркестан, к нему присоединились тюрки- хитаи. Они прежде него вышли из Сина и находились на службе ханства владетелей Туркестана. Так у них долго продолжалось, и, когда вышел Гурхан, они также присоединились к нему, их положение возвеличилось, а полчище удвоилось. Они завладели страной Туркестан. Каждый из царей, кто подчинился им, прикреплял на своей груди подобие серебряной дощечки: таков знак того, кто им подчиняется. Затем они отправились к стране Мавераннахр. Махмуд ибн Мухаммад-хан пожаловался ему на тюрков-карлуков, и Санджар напал на них. Те прибегли под защиту Гурхана и тех из неверных, кто с ним. Санджар остановился в Самарканде. Гурхан написал ему письмо, которое заключало ходатайство за тюрков- карлуков и требование простить их. Государство хитаев и тюрков-неверных утвердилось в Мавераннахре. Гурхан прожил до раджаба 1143 г, в котором он умер. Мавераннахр оставался в руках хитаев, пока не отнял его у них хорезмшах Ала ад-Дин Мухаммад в 1215-1216 г. Когда хорезмшах сделал с хитаями то, о чем мы рассказали, уцелевшие из них ушли к своему царю, который в войне не участвовал, и собрались у него. Большое племя татар в древности вышло из своей страны у границ Сина и поселилось в тылу страны Туркестан. Между ними и хитаями была вражда и войны. Когда они услыхали о том, что сделал хорезмшах с хитаями, они напали на них со своим царем Кушлу-ханом. Хитайский царь, увидев это, послал к хорезмшаху, говоря ему: «Что касается того, что ты захватывал нашу страну и избивал наших людей, то этому — прощение. Но к нам пришел враг, которому мы не можем противостоять. Ведь если они победят нас и завладеют нами, никто не отразит их от тебя. Полезно, если ты отправишься к нам со своими войсками и поможешь нам воевать с ними. А мы клянемся тебе, что, когда победим их, не станем оспаривать того, что ты захватил в стране, и удовлетворимся тем, что в наших руках». И Кушлу- хан, царь татар, послал к нему, говоря: «Те хитаи твои враги, враги твоих отцов и наши враги. Помоги нам против них, и мы клянемся, что, когда одолеем их, не приблизимся к твоей стране и удовлетворимся теми местами, в которых селились они».

Деректе ХІІ ғасырдың 30 жылдары қазіргі ішкі Маңғолиядан (Син-Шың аймағынан) шыққан Кур хан Ас Син деген билеушінің Түркістан хандығын жаулап алғаны, олар хитаи деген халық екені және «Курхан» хитаи тілінде «ең биік ұлы хан» деген мағына беретіні баяндалған. Арабшада «кур» мен «құз» сөздері бірдей жазылады (قوز – құз, قور – қур), қазақ ең биік шыңды «құз» деп атайды. (Сонау Хунь империясы заманынан дала халқын Асылұя династиясынан шыққан Шың патшалар билегенін, ол династияны қысқаша «Ас» деп атағанын алдыңғы мақалаларда айтқанбыз). Сондықтан орысша аудармада Кур хан Ас Син деп көрсетілген патшаны Құз хан Ас Шың деп таныған дұрыс. Ал орысша аудармадағы хитаи – қазақ халқы екенін жоғарыда жаздық. Осылайша мұсылман қазақ халқы мекендеген қазіргі Қазақстанды және мұсылман қазақ хандары билеген Түркістан хандығын (Караханиды-Қазақ хандығы) қазіргі Маңғолия аймағынан келген кәпір қазақтар жаулап алған. Оларға Орта Азия қалаларында әскер болған мұсылман қазақтар да (қарлуқ, дұрысында – қазақ) қосылып кеткен. Осы деректер орысша аудармада «карлук» және «хитаи» деп жазылғандардың анығында қазақ халқы екенін айғақтайды.

Шындығында, Манжурия, ішкі Маңғолия мен Маңғолия, Солтүстік Қытай, Қазақстан, Орта Азия аумақтарын біріктіріп, алып империя орнатқан – Құз хан Ас Шың. Бұл – Шыңғысханға дейін 100 жыл бұрын өмір сүрген. Сондықтан Шыңғысхан осы Құз хан Ас Шың билеушінің ісін жалғап, дамытушы десек, қателеспейміз. Шыңғысхан есімі дұрысында Шың Ас хан болады. Бұл есім Құз хан Ас Шың есімімен мағыналас екенін алдыңғы мақаламызда айтып өттік. Ресейліктер Құз хан Ас Шың орнатқан мемлекетті Цзинь империясы деп атайды, оны орнатқан манжур журжандар (журжэн) деп таниды. Цзинь қытайша бұрмаланған Шың атауы екенін, манжур журжандар ежелгі Жужан қағанатын орнатқан династиядан тарайтынын және Ибн әл Асир империя астанасы қазіргі ішкі Маңғолияда орналасқанын байқататынын ескерсек, барлығы өз орнын табады. Дұрысы, Цзинь империясы деп аталып жүрген мемлекетті қазақ Құз хан Ас шың орнатқан. Оның құрамына Орта Азия мен Қазақстан аумағыда кірген. Аталған империя 100 жылдан аса өмір сүрген, ол Шыңғысхан жорығы басталардан сәл бұрын ғана жойылған. Ол Хорезмшах әскері мен Тарбағатай тауынан шыққан Татар ханы шабуылынан талқандалғанын Ибн әл Асир анық жазады.

Цзинь-Шың империясы әскері мен Татар ханы әскері арасындағы соғыс шамамен қазіргі ішкі Маңғолия аумағында болғанын, ол соғысқа Хорезмшах әскері де атсалысқанын Ибн әл Асирдің деректері айғақтайды. Осы соғыстан кейін Татар ханы қазақ даласы мен Орта Азия қалаларын өзара бөлісіп алу жайлы Хорезмшахқа ұсыныс жасаған. Ал Хорезмшах оған келісім бермеген, сол себептен Татар ханы әскері мен Хорезмшах әскері арасында жиі қақтығыстар орын алған. Артынша Татар ханы Кушлук Шыңғысхан шабуылына ұшыраған:

«Потом на Кушлу-хана, [царя] первых татар, обрушилось нашествие других татар, которые опустошили мир и царь которых – Чингисхан Темучин. Они отвлекли Кушлу-хана от хорезмшаха, тот получил передышку и переправился за реку в Хорасан. В этом, 1221 году в страны ислама явились Татары, большое тюркское племя, места обитания которого горы Тамгаджския, около Китая; между ними и странами мусульманскими более 6 месяцев (пути)».

Міне, Шыңғысхан мен Татар ханның қақтығысы Хорезмшахқа оңтайлы болған екен. Алайда, ол ұзаққа бармағаны мәлім. Шыңғысхан қонысы Тамгаджи тауы дейді. Ол арабша түпнұсқада Алтай тауы немесе Тарбағатай болуы мүмкін. Арақашықтығы 6 айлық жол дегені Шыңғысханның отаны қазіргі Маңғолия екенін айғақтайды. Бұл – кейінгі кезде «Шыңғысхан қазіргі Алматы облысы аумағынан шыққан» деп жүргендерге нақты жауап. Олар сілтеме жасайтын жазбалар сенімділік тұрғысынан Ибн әл Асирдің жазбасынан көп әлсіз.

Осылайша Шыңғысхан заманына дейінгі ғасырларда қазіргі Маңғолия мен ішкі Маңғолияда тек түркітілді қазақтар мен татарлар мекендегеніне көз жеткіземіз (яғни, ол жерлерде ешқандай халха-маңғол, сяньби немесе хидандар болмаған). Тіпті, ұйғыр мен қырғыз жайлы еш дерек берілмейді, есесіне татар ұлтының бар екенін және Еуразияның кең даласын негізінен қазақ деп аталатын түркілер мекендегенін көрсетеді. Сонымен қатар Ибн әл Асир Орта Азия қалаларында әскер болған қазақтардың бір бөлігін «ушик» деп деректеген. Осы атау «узбек» атауымен арабшада ұқсас жазылуы сол заманда үзбек (өзбек) халқы да болғанын айғақтайды.

Өзгелерге өз ұлттарының тарихы көнеден екенін дәріптеуге осындай деректер де жеткілікті еді. Ал біздің тарихшыларға не болғаны түсініксіз..., кешегі билеуші ел қолдарына ұстатқан жалған тарихтан еш айрылғысы жоқ. Қазақ тарихын қайта зерттеп жазуға Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев бір емес, екі рет нұсқау берді. Алғашқысынан Ресей билеушілері қатты шошығанын көзіміз көрді. Сенатор Матвиенко бастап: «Қазақ пен орыс тарихшылары бірге зерттеу жасасын» деген ұсыныстарын тықпалады. Ақыры үлкен істің арты құрдымға кетіп, «баяғы жартас сол жартас» күйінде қалды. Елбасының кешегі екінші нұсқауына Ресей билігі бейжайлық танытты. Өйткені, «Қазақ тарихшылары бәрібір шындықты таба алмайды» деген пікірде немесе біздің тарихшыларды солардың өкілдері басқарып отырғандықтан, қамсыз...

Бекжан Әденұлы

(Жалғасы бар)

Abai.kz