Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا "شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىنە قاتىستى دەرەكتەردى قىتاي مەن رەسەي قالاي بۇرمالادى؟" اتتى بەكجان ادەنۇلىنىڭ ماقالاسى جاريالانعان ەدى. سول ماتەريالعا قاتىستى وقىرمان تاراپىنان ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. ءبىز بۇگىن اۆتوردىڭ وسى جايتقا قاتىستى ەكىنشى ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

شىڭعىسحانعا دەيىنگى قازاقستان مەن ورتا ازيا جانە ماڭعوليا ايماقتارى

شىڭعىسحاننىڭ كىم ەكەنىن، قاي ايماقتان شىققانىن جانە قاي حالىقتان تۋعانىن ءبىلۋ ءۇشىن اۋەلى وعان دەيىن قازىرگى ماڭعوليادا (ىشكى ماڭعوليادا), قازاقستاندا جانە ورتا ازيادا قانداي حالىقتار مەن مەملەكەتتەر بولعانىن ءتۇسىنىپ العان ءجون. ويتكەنى، شىڭعىسحان اسپاننان سالبىراپ تۇسە سالعان جوق، ول – ءوز ايماعىنداعى حالىقتىڭ ۇرپاعى. بۇل تۋرالى شىنايى دەرەكتەر ەۋروپا عالىمدارى تاۋىپ جارىققا شىعارعان اراب جازبالارىندا عانا بار. ويتكەنى، ول جازبالار رەسەي يمپەرياسى مەن سوۆەت وداعى نەمەسە قىتاي يمپەرياسى تاراپىنان وزگەرىسكە ۇشىراماعان. رەسەي عالىمدارى تاپقان پارسىلىق جانە ورتاازيالىق جازبالاردىڭ ەشقايسىسىنا تولىق سەنۋگە بولمايدى، ولار ارنايى تسەنزۋرادان ءوتىپ، يمپەريا ساياساتىنا ساي بۇرمالانعانى اقيقات. سوۆەت وداعىنىڭ تاريحي كاتالوگتارىنا سول اراب جازبالارىنىڭ ەنگىزىلمەۋى دە ءبىر شيكىلىكتىڭ بار ەكەنىن ايعاقتايدى. شاماسى، اقيقاتتىڭ كوپشىلىك تاريحشىلارعا، اسىرەسە ۇلتتىق تاريحشىلارعا كورىنىپ قالۋىنان قورىققان.

ارينە، رەسەي بيلەۋشىلەرىندە يمپەريا جويىلادى دەگەن وي بولعان جوق. سوندىقتان وزدەرى دايىنداعان جالعان تاريحتىڭ اشكەرە بولمايتىنىنا سەنىمدى بولدى. دەگەنمەن، ادامنىڭ ەمەس، اللانىڭ دەگەنى بولادى. يمپەريا جويىلىپ جوعالدى، ۇلتتىق عالىمدار كوپتەگەن تاريحي قايشىلىقتاردىڭ سەبەبىن ەركىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك الدى. يمپەريا قاساقانا ۇمىتتىرعان اراب جازبالارىن وقىپ بىلەتىن، تۇسىنەتىن عالىمدار كوبەيدى. ال ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەرى – اراب جازبالارىنىڭ از دا بولسا، ورىسشاعا اۋدارىلعاندارىن زەرتتەپ، ونداعى ماڭىزدى دەرەكتەردى وقىرمانعا جەتكىزۋ.

الەم عالىمدارى مويىنداعان تاريحي جازبالاردىڭ بىرەگەيى – ءحىىى عاسىرداعى اراب تاريحشىسى يبن ءال ءاسيردىڭ «كيتاب ءال-كاميل في-ت-تا'ريح» اتتى ەڭبەگى. ەندى اتالعان جازبا دەرەكتەرىنە زەر سالساق: «ۆ ەتوم گودۋ (1018 گ) ۆىشلي تيۋركي يز سينا ۆ بولشوم چيسلە، سۆىشە 300 تىسياچ كيبيتوك يز تيۋركسكيح رودوۆ، سرەدي نيح حيتاي, كوتورىە وۆلادەلي ماۆەرانناحروم، راسسكاز پوتوم دويدەت دو نيح، ەسلي حوچەت اللاح ۆسەۆىشني... ۆ ەتوم گودۋ (1043 گ) پرينيالي يسلام 10 تىسياچ كيبيتوك يز نەۆەرنىح تيۋركوۆ, كوتورىە، بىۆالو، دەلالي نوچنىە نابەگي نا مۋسۋلمانسكيە گورودا ۆ كراياح بالاساگۋنا ي كاشگارا، گرابيلي يح ي ۋچينيالي بەسپوريادكي. ي پرينەسلي ۆ جەرتۆۋ ۆ دەن پرازدنيكا جەرتۆى 20 تىسياچ گولوۆ وۆەتس، ي اللاح يزباۆيل مۋسۋلمان وت يح ۆراجدى. وني پروۆوديلي لەتو ۆ كراياح بۋلگارا, ا زيموۆالي ۆ كراياح بالاساگۋنا. نە پرينياۆشيمي يسلام سرەدي تيۋركوۆ وستاليس تاتارى ي حيتاي، وني ۆ وبلاستياح سينا... گوۆوريات، چتو سترانا تۋركەستان, ا ەتو كاشگار ي گورودا بالاساگۋن، حوتان، تاراز، ا تاكجە درۋگيە سرەدي تەح، كوتورىە گرانيچات س نيمي، ۆ سترانە ماۆەرانناحر، بىلا ۆ رۋكاح تسارەي – حانوۆ، تيۋركوۆ. يح پرادەد، شابۋك كارا-حاكان, ۆو سنە سۆوەم پرينيال يسلام ي پوۋترۋ وبنارۋجيل، چتو ون مۋسۋلمانين. ي ۆ ەتوم كرايۋ تسارسكي سان نە پرەكراششالسيا سرەدي ەگو پوتومكوۆ ۆپلوت دو ارسلان-حانا... ۆلادەتەلەم بالاساگۋنا ي سترانى تيۋركوۆ بىل شاراف اد-داۋلا (1030-1056 گ). ون بىل رەليگيوزەن ي ۋدوۆلەتۆوريلسيا پوۆينوۆەنيەم ەمۋ ەگو براتەۆ ي رودستۆەننيكوۆ ي رازدەليل سترانۋ مەجدۋ نيمي. سۆوەمۋ براتۋ ارسلان-تەگينۋ وتدال منوگوە يز سترانى تيۋركوۆ، تاراز ي يسبيدجاب وتدال سۆوەمۋ براتۋ بوگرا-حانۋ، فەرگانۋ ۆسيۋ تسەليكوم وتدال ديادە پو وتتسۋ تۋگا-حانۋ، ا بۋحارۋ ي ساماركاند ي درۋگيە وتدال يبن الي-تەگينۋ. ا سام ون ۋدوۆولستۆوۆالسيا بالاساگۋنوم ي كاشگاروم... ارسلان ۆزبۋنتوۆالسيا پروتيۆ كادير-حانا ۆ 1101 گ, ي توت وتنيال ۋ نەگو تسارستۆو، نو ساندجار ۋبيل كاديرحانا ي ۆەرنۋل تسارستۆو ارسلان- حانۋ. سرەدي ەگو ۆويسكا بىل ودين ۆيد تيۋركوۆ, كوتورىح نازىۆايۋت كارلۋكي ي تيۋركي گۋزيسكيە».

مۇندا ءحى عاسىردىڭ باسىندا قازىرگى ماڭعوليا مەن ىشكى ماڭعوليا ايماعىنان 300 مىڭ تۇركى وتباسى (كيىز ءۇي) قازىرگى قازاقستان ايماعىنا كوشىپ كەلگەنى ايتىلعان. ولاردى «حيتاي» دەپ كورسەتەدى، «حيتاي» مەن «حازاق» اتاۋلارى ارابشادا وتە ۇقساس جازىلادى (حظاق – حازاق، حطاى – حىتاي). سوندىقتان ولاردى قازاق دەگەن دۇرىس (ورىسشا اۋدارمادا ادەيى «حيتاي» دەپ جازعان). وسى وقيعادان 25 جىلدان كەيىن قازىرگى قازاقستان ايماعىنداعى تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن تولىق قابىلداعانىن ايتادى. سوڭعى قابىلداعان تۇركىلەردىڭ جايلاۋعا قازىرگى ۆولگوگراد وبلىسىنا (بۇلعار ەلىنە) دەيىن باراتىنىن، قىستاۋعا تالاس پەن شۋ وزەندەرى بويىنا (بالاساعىن-تالاساعىن) كەلەتىنىن كورسەتەدى. تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداماعاندارى قازىرگى ماڭعوليا مەن ىشكى ماڭعوليا ايماعىنداعىلار ەكەنىن (سين-شىڭ ايماعى), ولاردىڭ تاتار مەن حازاق (حاتاي) دەگەن ەكى ۇلتقا بولىنەتىنىن بايانداعان.

قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، شىڭجان ايماقتارىن «تۇركىستان مەملەكەتى» دەپ، ال قازاقستاننىڭ قالعان ايماعىن «تۇركى ەلى» دەپ جازادى. تۇركى ەلى ءحى عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان تولىق يسلام قابىلداپ، تۇركىستان مەملەكەتى قۇرامىنا ەنگەنىن ايتادى. دەرەككە قاراعاندا، ول مەملەكەتتى مۇسىلمان ءدىندى تۇركى حاندارى بيلەپ وتىرعان، ەڭ العاش يسلام ءدىنىن قابىلداعان – ارعى اتالارى شابۋك قاراحاكان جانە ول اۋلەتتىڭ ەڭ سوڭعى بيلەۋشىسى – ءحىى عاسىرداعى ارسلان حان. رەسەي عالىمدارى وسى تۇركىستان مەملەكەتىن حوجالار بيلەگەن قاراحانيدى مەملەكەتى دەپ تاريحقا ەنگىزدى. ولار «قاراحانيدى» اتاۋىن وسى «شابۋك قاراحاكان» ەسىمىنەن الدى. انىقتاپ زەر سالساق، «قاراحاكان» مەن كازاحكان» ارابشادا وتە ۇقساس جازىلادى (كزحكن – قازاحكان، كرحكن – قاراحاكان). سوندىقتان قاراحانيدى دەگەن مەملەكەتتى «تۇركىستان مەملەكەتى» دەۋىمىز جانە ونى بيلەگەن قازاق حاندارى ەكەنىن مويىنداۋىمىز قاجەت. دەرەكتە ولاردىڭ اسكەرىندەگى  تۇركىلەردىڭ ءبىر توبى قارلۋق جانە تۇركى گۋزي دەپ ەكى ءتۇرلى اتالاتىنىن كورسەتكەن. ياعني، كارلۋك پەن تۇركى گۋزي – ءبىر حالىق ەكەنىن ايتادى، ول قازاق ەكەنى داۋسىز. ويتكەنى، قارلۋق پەن گۋزي اتاۋلارى ارابشا جازىلۋىندا قازاق اتاۋىمەن وتە ۇقساس جازىلادى (كزاق – قازاق, كرلق – كارلۋق, غزق – عازاق، غزى – عۋزي). سوندا قۇرامىنا قازاقستان جانە وزبەكستان، قىرعىزستان، شىڭجان ايماقتارى تولىق كىرگەن الىپ تۇركىستان حاندىعىن بيلەگەن قازاق حاندارى جانە ولاردىڭ اسكەرى نەگىزىنەن قازاقتاردان جاساقتالعانى انىق (رەسەيلىك اۋدارماشىلار ارابشا تۇپنۇسقاداعى «قازاق» اتاۋىن جاسىرۋ ءۇشىن، ولاردى قاراحاكان، قارلۋق، عۋزي دەپ بۇرمالاپ ورىسشالاعان).

اراپ جازبالارى قازىرگى قازاقستان، ماڭعوليا مەن ىشكى ماڭعوليا ايماقتارى حالىقتارىن عانا تۇركى دەپ كورسەتەدى. وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان، قاراقالپاقستان ايماقتارىن مەكەندەگەن حالىقتاردى تۇركى دەمەيدى، ولاردى قالالارىنىڭ اتاۋىمەن بۇحارالىق، فەرعانالىق، حودجەنتتىك دەپ جازادى. الايدا، سول قالالارداعى اسكەرلەر دالا تۇركىلەرى ەكەنىن ايتۋدى ۇمىتپايدى. تۇركىلەردى حيتاي، قارلۋق، تاتار، گۋزي، قاراحاكان دەپ دەرەكتەيدى، ال بۇلاردىڭ تاتاردان باسقاسى، ارابشا جازىلۋىندا قازاق اتاۋىمەن بىردەي جازىلادى. ەندەشە شىڭعىسحانعا دەيىن دە قازاقستان اۋماعىن قازاق حالقى مەكەندەپ كەلگەن. ال شىڭعىسحاننىڭ اتا-جۇرتى قازىرگى ماڭعوليادا تەك تۇركىلەر مەكەندەگەن جانە ولار قازاق پەن تاتار دەپ اتالاتىن ەكى دەربەس ۇلتتان قۇرالعان.

يبن ءال اسير دەرەگىنە ارى قاراي زەر سالساق: «ۆ 1128 گ, كريۆوي، ا ەتو كۋر-حان اس-سيني, دوستيگ گرانيتس كاشگارا س بولشيم چيسلوم، كاكوە زناەت تولكو اللاح... «كۋر» — نا حيتايسكوم يازىكە — پروزۆيششە ۆەليچايشەگو يز يح تسارەي، ا «حان» — پروزۆيششە تيۋركسكيح تسارەي، تاك چتو ەتو زناچيت: «ۆەليچايشي يز تسارەي». كوگدا ون ۆىشەل يز سينا ۆ تۋركەستان، ك نەمۋ پريسوەدينيليس تيۋركي- حيتاي. وني پرەجدە نەگو ۆىشلي يز سينا ي ناحوديليس نا سلۋجبە حانستۆا ۆلادەتەلەي تۋركەستانا. تاك ۋ نيح دولگو پرودولجالوس، ي، كوگدا ۆىشەل گۋرحان، وني تاكجە پريسوەدينيليس ك نەمۋ، يح پولوجەنيە ۆوزۆەليچيلوس، ا پولچيششە ۋدۆويلوس. وني زاۆلادەلي سترانوي تۋركەستان. كاجدىي يز تسارەي، كتو پودچينيلسيا يم، پريكرەپليال نا سۆوەي گرۋدي پودوبيە سەرەبريانوي دوششەچكي: تاكوۆ زناك توگو، كتو يم پودچينياەتسيا. زاتەم وني وتپراۆيليس ك سترانە ماۆەرانناحر. ماحمۋد يبن مۋحامماد-حان پوجالوۆالسيا ەمۋ نا تيۋركوۆ-كارلۋكوۆ, ي ساندجار ناپال نا نيح. تە پريبەگلي پود زاششيتۋ گۋرحانا ي تەح يز نەۆەرنىح، كتو س نيم. ساندجار وستانوۆيلسيا ۆ ساماركاندە. گۋرحان ناپيسال ەمۋ پيسمو، كوتوروە زاكليۋچالو حوداتايستۆو زا تيۋركوۆ- كارلۋكوۆ ي ترەبوۆانيە پروستيت يح. گوسۋدارستۆو حيتاەۆ ي تيۋركوۆ-نەۆەرنىح ۋتۆەرديلوس ۆ ماۆەرانناحرە. گۋرحان پروجيل دو رادجابا 1143 گ, ۆ كوتوروم ون ۋمەر. ماۆەرانناحر وستاۆالسيا ۆ رۋكاح حيتاەۆ، پوكا نە وتنيال ەگو ۋ نيح حورەزمشاح الا اد-دين مۋحامماد ۆ 1215-1216 گ. كوگدا حورەزمشاح سدەلال س حيتايامي تو، و چەم مى راسسكازالي، ۋتسەلەۆشيە يز نيح ۋشلي ك سۆوەمۋ تساريۋ, كوتورىي ۆ ۆوينە نە ۋچاستۆوۆال, ي سوبراليس ۋ نەگو. بولشوە پلەميا تاتار ۆ درەۆنوستي ۆىشلو يز سۆوەي سترانى ۋ گرانيتس سينا ي پوسەليلوس ۆ تىلۋ سترانى تۋركەستان. مەجدۋ نيمي ي حيتايامي بىلا ۆراجدا ي ۆوينى. كوگدا وني ۋسلىحالي و توم، چتو سدەلال حورەزمشاح س حيتايامي، وني ناپالي نا نيح سو سۆويم تسارەم كۋشلۋ-حانوم. حيتايسكي تسار، ۋۆيدەۆ ەتو، پوسلال ك حورەزمشاحۋ، گوۆوريا ەمۋ: «چتو كاساەتسيا توگو، چتو تى زاحۆاتىۆال ناشۋ سترانۋ ي يزبيۆال ناشيح ليۋدەي، تو ەتومۋ — پروششەنيە. نو ك نام پريشەل ۆراگ، كوتورومۋ مى نە موجەم پروتيۆوستويات. ۆەد ەسلي وني پوبەديات ناس ي زاۆلادەيۋت نامي، نيكتو نە وترازيت يح وت تەبيا. پولەزنو، ەسلي تى وتپراۆيشسيا ك نام سو سۆويمي ۆويسكامي ي پوموجەش نام ۆوەۆات س نيمي. ا مى كليانەمسيا تەبە، چتو، كوگدا پوبەديم يح، نە ستانەم وسپاريۆات توگو، چتو تى زاحۆاتيل ۆ سترانە، ي ۋدوۆلەتۆوريمسيا تەم، چتو ۆ ناشيح رۋكاح». ي كۋشلۋ- حان، تسار تاتار، پوسلال ك نەمۋ، گوۆوريا: «تە حيتاي تۆوي ۆراگي، ۆراگي تۆويح وتتسوۆ ي ناشي ۆراگي. پوموگي نام پروتيۆ نيح، ي مى كليانەمسيا، چتو، كوگدا ودولەەم يح، نە پريبليزيمسيا ك تۆوەي سترانە ي ۋدوۆلەتۆوريمسيا تەمي مەستامي، ۆ كوتورىح سەليليس وني».

دەرەكتە ءحىى عاسىردىڭ 30 جىلدارى قازىرگى ىشكى ماڭعوليادان (سين-شىڭ ايماعىنان) شىققان كۋر حان اس سين دەگەن بيلەۋشىنىڭ تۇركىستان حاندىعىن جاۋلاپ العانى، ولار حيتاي دەگەن حالىق ەكەنى جانە «كۋرحان» حيتاي تىلىندە «ەڭ بيىك ۇلى حان» دەگەن ماعىنا بەرەتىنى باياندالعان. ارابشادا «كۋر» مەن «قۇز» سوزدەرى بىردەي جازىلادى (قوز – قۇز، قور – قۋر), قازاق ەڭ بيىك شىڭدى «قۇز» دەپ اتايدى. (سوناۋ حۋن يمپەرياسى زامانىنان دالا حالقىن اسىلۇيا ديناستياسىنان شىققان شىڭ پاتشالار بيلەگەنىن، ول ديناستيانى قىسقاشا «اس» دەپ اتاعانىن الدىڭعى ماقالالاردا ايتقانبىز). سوندىقتان ورىسشا اۋدارمادا كۋر حان اس سين دەپ كورسەتىلگەن پاتشانى قۇز حان اس شىڭ دەپ تانىعان دۇرىس. ال ورىسشا اۋدارماداعى حيتاي – قازاق حالقى ەكەنىن جوعارىدا جازدىق. وسىلايشا مۇسىلمان قازاق حالقى مەكەندەگەن قازىرگى قازاقستاندى جانە مۇسىلمان قازاق حاندارى بيلەگەن تۇركىستان حاندىعىن (كاراحانيدى-قازاق حاندىعى) قازىرگى ماڭعوليا ايماعىنان كەلگەن كاپىر قازاقتار جاۋلاپ العان. ولارعا ورتا ازيا قالالارىندا اسكەر بولعان مۇسىلمان قازاقتار دا (قارلۋق، دۇرىسىندا – قازاق) قوسىلىپ كەتكەن. وسى دەرەكتەر ورىسشا اۋدارمادا «كارلۋك» جانە «حيتاي» دەپ جازىلعانداردىڭ انىعىندا قازاق حالقى ەكەنىن ايعاقتايدى.

شىندىعىندا، مانجۋريا، ىشكى ماڭعوليا مەن ماڭعوليا، سولتۇستىك قىتاي، قازاقستان، ورتا ازيا اۋماقتارىن بىرىكتىرىپ، الىپ يمپەريا ورناتقان – قۇز حان اس شىڭ. بۇل – شىڭعىسحانعا دەيىن 100 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. سوندىقتان شىڭعىسحان وسى قۇز حان اس شىڭ بيلەۋشىنىڭ ءىسىن جالعاپ، دامىتۋشى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. شىڭعىسحان ەسىمى دۇرىسىندا شىڭ اس حان بولادى. بۇل ەسىم قۇز حان اس شىڭ ەسىمىمەن ماعىنالاس ەكەنىن الدىڭعى ماقالامىزدا ايتىپ وتتىك. رەسەيلىكتەر قۇز حان اس شىڭ ورناتقان مەملەكەتتى تسزين يمپەرياسى دەپ اتايدى، ونى ورناتقان مانجۋر جۋرجاندار (جۋرجەن) دەپ تانيدى. تسزين قىتايشا بۇرمالانعان شىڭ اتاۋى ەكەنىن، مانجۋر جۋرجاندار ەجەلگى جۋجان قاعاناتىن ورناتقان ديناستيادان تارايتىنىن جانە يبن ءال اسير يمپەريا استاناسى قازىرگى ىشكى ماڭعوليادا ورنالاسقانىن بايقاتاتىنىن ەسكەرسەك، بارلىعى ءوز ورنىن تابادى. دۇرىسى، تسزين يمپەرياسى دەپ اتالىپ جۇرگەن مەملەكەتتى قازاق قۇز حان اس شىڭ ورناتقان. ونىڭ قۇرامىنا ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىدا كىرگەن. اتالعان يمپەريا 100 جىلدان اسا ءومىر سۇرگەن، ول شىڭعىسحان جورىعى باستالاردان ءسال بۇرىن عانا جويىلعان. ول حورەزمشاح اسكەرى مەن تارباعاتاي تاۋىنان شىققان تاتار حانى شابۋىلىنان تالقاندالعانىن يبن ءال اسير انىق جازادى.

تسزين-شىڭ يمپەرياسى اسكەرى مەن تاتار حانى اسكەرى اراسىنداعى سوعىس شامامەن قازىرگى ىشكى ماڭعوليا اۋماعىندا بولعانىن، ول سوعىسقا حورەزمشاح اسكەرى دە اتسالىسقانىن يبن ءال ءاسيردىڭ دەرەكتەرى ايعاقتايدى. وسى سوعىستان كەيىن تاتار حانى قازاق دالاسى مەن ورتا ازيا قالالارىن ءوزارا ءبولىسىپ الۋ جايلى حورەزمشاحقا ۇسىنىس جاساعان. ال حورەزمشاح وعان كەلىسىم بەرمەگەن، سول سەبەپتەن تاتار حانى اسكەرى مەن حورەزمشاح اسكەرى اراسىندا ءجيى قاقتىعىستار ورىن العان. ارتىنشا تاتار حانى كۋشلۋك شىڭعىسحان شابۋىلىنا ۇشىراعان:

«پوتوم نا كۋشلۋ-حانا، [تساريا] پەرۆىح تاتار، وبرۋشيلوس ناشەستۆيە درۋگيح تاتار، كوتورىە وپۋستوشيلي مير ي تسار كوتورىح – چينگيسحان تەمۋچين. وني وتۆلەكلي كۋشلۋ-حانا وت حورەزمشاحا، توت پولۋچيل پەرەدىشكۋ ي پەرەپراۆيلسيا زا رەكۋ ۆ حوراسان. ۆ ەتوم, 1221 گودۋ ۆ سترانى يسلاما ياۆيليس تاتارى، بولشوە تيۋركسكوە پلەميا, مەستا وبيتانيا كوتوروگو گورى تامگادجسكيا، وكولو كيتايا; مەجدۋ نيمي ي سترانامي مۋسۋلمانسكيمي بولەە 6 مەسياتسەۆ (پۋتي)».

مىنە، شىڭعىسحان مەن تاتار حاننىڭ قاقتىعىسى حورەزمشاحقا وڭتايلى بولعان ەكەن. الايدا، ول ۇزاققا بارماعانى ءمالىم. شىڭعىسحان قونىسى تامگادجي تاۋى دەيدى. ول ارابشا تۇپنۇسقادا التاي تاۋى نەمەسە تارباعاتاي بولۋى مۇمكىن. اراقاشىقتىعى 6 ايلىق جول دەگەنى شىڭعىسحاننىڭ وتانى قازىرگى ماڭعوليا ەكەنىن ايعاقتايدى. بۇل – كەيىنگى كەزدە «شىڭعىسحان قازىرگى الماتى وبلىسى اۋماعىنان شىققان» دەپ جۇرگەندەرگە ناقتى جاۋاپ. ولار سىلتەمە جاسايتىن جازبالار سەنىمدىلىك تۇرعىسىنان يبن ءال ءاسيردىڭ جازباسىنان كوپ ءالسىز.

وسىلايشا شىڭعىسحان زامانىنا دەيىنگى عاسىرلاردا قازىرگى ماڭعوليا مەن ىشكى ماڭعوليادا تەك تۇركىتىلدى قازاقتار مەن تاتارلار مەكەندەگەنىنە كوز جەتكىزەمىز (ياعني، ول جەرلەردە ەشقانداي حالحا-ماڭعول، سيانبي نەمەسە حيداندار بولماعان). ءتىپتى، ۇيعىر مەن قىرعىز جايلى ەش دەرەك بەرىلمەيدى، ەسەسىنە تاتار ۇلتىنىڭ بار ەكەنىن جانە ەۋرازيانىڭ كەڭ دالاسىن نەگىزىنەن قازاق دەپ اتالاتىن تۇركىلەر مەكەندەگەنىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار يبن ءال اسير ورتا ازيا قالالارىندا اسكەر بولعان قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگىن «ۋشيك» دەپ دەرەكتەگەن. وسى اتاۋ «ۋزبەك» اتاۋىمەن ارابشادا ۇقساس جازىلۋى سول زاماندا ۇزبەك (وزبەك) حالقى دا بولعانىن ايعاقتايدى.

وزگەلەرگە ءوز ۇلتتارىنىڭ تاريحى كونەدەن ەكەنىن دارىپتەۋگە وسىنداي دەرەكتەر دە جەتكىلىكتى ەدى. ال ءبىزدىڭ تاريحشىلارعا نە بولعانى تۇسىنىكسىز...، كەشەگى بيلەۋشى ەل قولدارىنا ۇستاتقان جالعان تاريحتان ەش ايرىلعىسى جوق. قازاق تاريحىن قايتا زەرتتەپ جازۋعا پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءبىر ەمەس، ەكى رەت نۇسقاۋ بەردى. العاشقىسىنان رەسەي بيلەۋشىلەرى قاتتى شوشىعانىن كوزىمىز كوردى. سەناتور ماتۆيەنكو باستاپ: «قازاق پەن ورىس تاريحشىلارى بىرگە زەرتتەۋ جاساسىن» دەگەن ۇسىنىستارىن تىقپالادى. اقىرى ۇلكەن ءىستىڭ ارتى قۇردىمعا كەتىپ، «باياعى جارتاس سول جارتاس» كۇيىندە قالدى. ەلباسىنىڭ كەشەگى ەكىنشى نۇسقاۋىنا رەسەي بيلىگى بەيجايلىق تانىتتى. ويتكەنى، «قازاق تاريحشىلارى ءبارىبىر شىندىقتى تابا المايدى» دەگەن پىكىردە نەمەسە ءبىزدىڭ تاريحشىلاردى سولاردىڭ وكىلدەرى باسقارىپ وتىرعاندىقتان، قامسىز...

بەكجان ادەنۇلى

(جالعاسى بار)

Abai.kz