Тарихы ала-құла жазылғаннан кейін бе, әлде оның кей тұстары тіпті хатқа түспегеннен соң ба, қаймана жұртымыз шет жұрттық әуесқой кітап жазғыштардың туындыларына имандай сенеді. Мәселен, арғы тегі құмық, бірақ тек-тамырынан көп ажыраған Мұрад Аджиге! Дәл қазір тарихқа қызығып жүрген біраз сабазға Мұрекең өзіміздің Ермұхан Бекмахановтан да қадірлі. Неге? Себебі ол кісі «шет жұрттар олжалап алған мол мұрамызды түркі халықтарына қайтарып беріп отыр». Тіпті православ шіркеулерінің төбесіндегі жылтыраған кіреске (крест, кіреш) дейін! Кирилл мен Мифодий да Қазақ пен Созақ секілді туғандарымыз екен. Ойбай-ау, біз мұнда «Мәдени мұра» бағдарламасы деп улап-шулап жатқанда, сыртта жүріп-ақ түркі (түрік) жұртын христиандық мираспен өлшеусіз «байытқан» Мұрад Аджиге рақмет айтпаймыз ба!

Тарихы ала-құла жазылғаннан кейін бе, әлде оның кей тұстары тіпті хатқа түспегеннен соң ба, қаймана жұртымыз шет жұрттық әуесқой кітап жазғыштардың туындыларына имандай сенеді. Мәселен, арғы тегі құмық, бірақ тек-тамырынан көп ажыраған Мұрад Аджиге! Дәл қазір тарихқа қызығып жүрген біраз сабазға Мұрекең өзіміздің Ермұхан Бекмахановтан да қадірлі. Неге? Себебі ол кісі «шет жұрттар олжалап алған мол мұрамызды түркі халықтарына қайтарып беріп отыр». Тіпті православ шіркеулерінің төбесіндегі жылтыраған кіреске (крест, кіреш) дейін! Кирилл мен Мифодий да Қазақ пен Созақ секілді туғандарымыз екен. Ойбай-ау, біз мұнда «Мәдени мұра» бағдарламасы деп улап-шулап жатқанда, сыртта жүріп-ақ түркі (түрік) жұртын христиандық мираспен өлшеусіз «байытқан» Мұрад Аджиге рақмет айтпаймыз ба!

Осыдан он жылдай бұрын Астанаға сол атышулы Мұрекең келе қалды. ЖОО-ларда кездесулер болды. Сондай бір сәтте: «Ресейде құмықтардың жағдайы қалай?» деп сұрағанымызда, ол іліп алғандай: «Өте жақсы!» деп жауап қайырды. Біз де осындай жауаптың болатынын сезіп: «Жақсы дейсіз, онда неге 300 мыңдай құмықтың бірде-бір ана тілінде мектебі жоқ?» дедік. Қонағымыз күмілжіп қалды... Сонда дейміз-ау, бүтін құмықтың мүддесін көздемей, жоғын түгендемей тұрып, түркінің қиялдағы христиандық негізін қазбалағаннан Мұрекең не ұтады?.. Бүгінгі оқығандар ақымақ емес қой, ендеше маймыл мен адамның арасындағы «аралық түрді» қолдан жасаған Чарльз Дарвин атасындай, христиандық пұт тасынан, икондардан түркінің келбетін «тауып жүрген» Мұрад Аджи тірлігінің астары жоқ па екен? Әйтеуір өзінің суыртпақтаған сырынан білгеніміз, арғы аталарынан бері патшаға адал қызмет етіпті, тақ иесінің оққағары болыпты. Бұл мықтыңыз баяғы ғалым-миссионер, тегі хақас Н.Ф.Катановтың ізін басқан солтүстік синодының рухани оққағары боп жүрмесін...

Біз, айтқан жерден аулақ, кіресті һәм Аджи мен Катановты неге сөз еттік? Бұған негіз болған - құлағымызға да, сүйегімізге де сіңісті мектеп қоңырауы еді. Кеше ғана кезекті оқу жылы аяқталып, барлық орта мектепте «соңғы қоңырау» соғылды. Нешінші рет екенін тап басып айту қиын. Жәңгір хан тұсынан есептесек, бұл - 170-ші қоңырау! Енді тоқтай қалыңыз. Бұл жез қоңырау қайдан шықты? Түр-тұрпаты, сыңғырлауы шіркеу колоколын елестетпей ме? Қоңырау қашан колокол болды немесе колокол қашан қоңырау болды? «Мемлекет діннен бөлек» дегенде, даусымыз жер жарады, ал сонда христиандықтың элементі ретінде колокол-қоңырау қалайша мектепке кіріп кеткен? Осыны ойланған адам болды ма?..

Бірінші қазақтың «қоңырау» сөзіне келейік. Рас, бұл - халқымыздың төл сөзі (мұны М.Аджи естісе, «әне, қазақтардың христиандығын дәлелдейтін қоңырау ежелден бар» деуші еді). Бірақ ол сөз ешқашан да колоколдың баламасы болған емес. Себебі түсінікті: қазақ христиан емес. Рухани мұрамызға үңілсек, мынандай жолдарды ұшырастырамыз: «Дауысы құстай түрленіп, Қоңыраудай алтын күңіреніп» (Батырлар жыры), «Қоңыраулы найза қолға алып, Қоңыр салқын төске алып, Қол төңкерер ме екеміз» (Ақтамберді), «Ақсүйектің баласын, Қара ұлына теңгеріп, Қоңыраулы найза өңгердім» (Махамбет), «Біреу-міреу, кім біледі, газетке де жазып жіберуі мүмкін. Сонсоң біржолата күміс қоңыраулы Сейілбек атанғаным ғой» (С.Садуақасұлы), «Күлдірлеп қоңыраудай күй сыңқылдап, Бота күй маймаң қақты үн былқылдап» (І.Жансүгірұлы), «Күміс қоңыраудай күлкісі де күн күйінен, көңіл кірбіңінен аулақ» (М.Әуезов), «Су ала сол өзенге барды Ләззат, Шолпысы қоңыраудай сылдыр қағып» (Қ.Аманжолов).

Байыптай қарасақ, бұл мысалдардағы «қоңыраудың» бірде-бірі «колокол»-ға дәл келмейді. Бірінде - жауынгер қаруының түрі (оның өзінде бұл найзадан шығатын дыбысқа қатысты болса керек), екіншісінде - әуен, келісім, наз. Смағұлдың тұсында «күміс қоңырау» (осы аттас повесі бар) кісі бойындағы жылтырақ мінездің сипатын да аңғартса керек. Сөйте тұра отаршылдықтың салалануы шіркеуді де күшейткен ХХ ғасыр қаламгерлері шығармаларынан еріксіз шіркеу сыңғырына ұқсас дыбыс та еміс-еміс естіліп қалады... Ұлт руханиятының тарихы «қоңырау» сөзіне, міне, осындай анықтама береді.

Ал, мұны қазақтың сөзін әлемге және кейінгі ұрпаққа танытатын «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» қалай тәпсірлейді екен?

Тіл-әдебиет марғасқаларының көзі тірісінде шыққан екі томдық түсіндірме сөздік бүй дейді: «ҚОҢЫРАУ зат. Төбесі доғалдану конус тәрізді, ішінде тербеліп тұратын тілі бар, дыбыстық белгі беретін металдан жасалған құрал» (2-том, 64-бет). Бұл сөздікте С.Мұқановтың анық шіркеу қоңырауын сипаттаған екі сөйлемі мысалға алынған.

Тіл білімі институты 1999 жылы жариялаған «Қазақ тілінің сөздігінде»: «ҚОҢЫРАУ. 1. Ішіндегі тербеліп тұратын білеу арқылы дыбыс шығаратын құрал. Құлынға қоңырау тақты ... 2. Шырылдап дыбыс беру үшін жасалған техникалық құрал. Сағаттың қоңырауы шырылдап қоя берді (Қанахин)» делінген. Осы сөздікте мынандай да сөздің түсіндірмесі бар: «ҚОҢЫРАУБАС. бот. Гүлі қоңырау пішіндес көп жылдық шөптесін өсімдік»(407-бет).

Енді осы сөздіктердің мәліметін орыс тіліне аударсақ, М.Аджилер «е,бәсе!» деп бөркін аспанға атып қуанатын шығар. Сонда, сөздікке сенсек, қазақта «тербеліп тұратын тілі бар» құрал ежелден болғаны ғой. Мәссаған! Құлынға тағылатын қоңырауға келсек, бұл - қазақ даласына қарашекпенділермен бірге енген дәстүр (В.Даль колоколды - «божий глас», ол тек қана шіркеуге байланысты қолданылады дей келе, «колокольчик, нпр. на шею скоту» деп түсіндіреді, 2-том, 139-бет). Базаршылап барып, құлынға қоңырау сатып алуды қаймана қазақ қызық көрген. Ал, пәуескіге жеккен атқа қоңырау тағып, даланы да, қаланы да жаңғыртып жүру - православ дініндегілер үшін әжептәуір мерей әрі сән болған. ХІХ ғасырдың қазақ бай-шонжары орыс ұстасына пәуескі жасатқанда, көліктің сәні ретінде бұл «колоколчик» қазақ сахарасына да келген. Біздің аңқау мырза кәпір дінінің бөлшегін қаперіне де алмаған.

Ал «қоңыраубасқа» келсек, бұл - орыс шөп атауының калька-аудармасы. Шіркеуді де, колоколды да көрмеген дала қазағы қайдан оның «қоңырау пішіндес» екенін біледі? Алаш баласы үшін қоңырау - дыбыстың, әуеннің сипаты ғана ғой. Яғни ол заттық форма болған емес.

Міне, осыдан кейін қазақ мектебіне колоколдың қашан орныққаны жөнінде ойлануға тура келеді. Сөз жоқ, ол ХІХ ғасырда орыс-қырғыз школдарының ашылуымен бірге пайда болды. Бұл - атышулы миссионер Ильминскийлер еңбегінің жемісі. Школ звоногы - шіркеу колоколының кішкене түрі (аталымдарды түсінікті болу үшін орысша бердік). Тіпті бүгін де Қазақстанда электр қуаты болмай қалған жағдайда қаладан ауылға дейін осы «тербеліп тұратын тілі бар» шіркеу колоколының кіші түрі соғылады. Ал оқу жылы аяғындағы «соңғы қоңырау» тоқтың бар-жоғына қарамай мұны қаза қылған емес... Мұның астарын байқамаған марқұм ақын Ғ.Қайырбеков Ыбырай туралы поэмасын «Дала қоңырауы» деп атап жібергені де есімізде. Дәл осы жерде Ғафекең дала әуенін емес, «тербеліп тұратын тілі бар» мыс колоколды (мектеп колоколын) қаперіне алғаны сөзсіз...

Бір қызық жері, В.Даль сөздігі мен Қазақ сөздіктеріндегі колокол-қоңырауға берілген анықтама өте ұқсас. Орыс ғалымы - православ, ал мұсылман қазақ ғалымдарына не жорық? Сонда олар батырлар жырындағы, Ақтамберді мен Махамбеттегі «қоңырауды» шіркеу колоколы деп түсіндірмек пе?..

Бүгінгі мектепте колоколды қалыптасқан әдетпен «звонок» дейді. Қазақ тілшілері звонокты да, колоколды да - «қоңырау» деп аударады. Орыс сөздігінің атасы В.Даль колоколец, колокольчик, звонок аталымдарын қатар қояды. Орыс сөзінің этимологиясын қарастырған Н.Шанский, В.Иванов, Т.Шанская колокол-ды - жалпыславяндық сөз дей отырып, ежелгі үнді тілінде kalakalas - жүйесіз шу, айқай мағынасын бергенін, латында calo, гректе kaleo, ескі неміс тілінде hellan - шақыру, дауыстау дегенді білдіргенін жазады (205-206-бет). Қалай десек те мұның бәрінен христиандықтың, шоқыншақ Үрімнің иісі шығады.

Біз өзімізше қызығып «колоколды туысқан түрік халықтары не дейді екен?» деп те бағамдап көрдік. 1992 жылы Анкарада шыққан «Karsilastirmali Turk lehceleri sozlugu» еңбегінің 1-томында (114-115-бет) түрікше - can, әзірбайжанша - zang, башқұртша - san, kingirav, қазақша - konirav, қырғызша - konguro, өзбекше - kongirak, zang, татарша - can, kingirav, түркіменше - can, ұйғырша - can, орысша - kolokol деп тізбеленген (біз мұнда техникалық себеппен түріктің әріп дәйекшелерін қоймадық). Сонда шіркеу даңғырағын түрік, татар, түркімен, ұйғыр, әзірбайжан, башқұрт, өзбек негізінен - чаң, заң, саң дейді екен (біздің даң-дұң, шаң-шұң деген еліктеуіш сөздеріміздің бір сыңары сияқты және бұл «колокол»-дың арғы мағынасын дәл ашады). Жалпы түрік халықтары қатарында шіркеу колоколына байырғы өз сөзін яки әуен атауын оп-оңай қия салған - біз бен қырғыз екен. Қырғыз дәу де болса бізге еліктесе керек... Бұл «тумысымыздан музыкантпыз» деп жүрген біздің жұртқа ұят емес пе?.. Дәлірек айтсақ, қазақтың қоңыр және содан өрбіген қоңырау әуені мен шіркеу құралының даңғыр-дұңғыры, шаң-шұңы бірдей һәм үндес болғаны ма? Ана тіліміз бен ата дініміздің тек-тамырынан ажырай бастаған бүгінгі ұрпаққа тарих қойнауындағы қоңыраумен байланысты сөздерімізді қалай түсіндіреміз?

Қазір жат дін өкілдері өздерінің қызылды-жасылды діни кітаптарын Алтайдан Атырауға дейін таза қазақша «Киелі кітап» деген атаумен таратып жүр. Кие де, кітап та - бізге аса қадірлі сөздер. Қазақы қоңыраудың шіркеу қоңырауына айналып кеткенін және оның ақ парақтай мектебімізді жаулап алғанын осы үрдіспен түсіндіруге болады.

Енді мәселенің практикалық жағына келейік.

Бірінші, мектепті шіркеу «қоңырауынан» қалай құтқарамыз? Біздіңше, жыл сайын өтетін «соңғы қоңырау» салтанатында «тербеліп тұратын тілі бар» шіркеу колоколчигінің орнына сылдырмақты немесе басқа да ұлт дәстүріне қатысты аспап пішіндес құралды пайдалануға болады ғой (егер аса керек деп тапса). Әйтпесе сол сыңғырдың не керегі бар? Жалпы оқу орындарында үзілістің келген уақытын білдіретін дыбысты ұлттық құндылықтармен байланысы бар музыканың бір үзігімен алмастыру қажет. Қазақстан бойынша мектеп, колледж, университет жүйелерінің әрқайсына арнап ортақ үзіліс әуенін қабылдауға да болады (мысалы, Еуразия ұлттық университетінде біздің бастамамызбен, ректордың қолдауымен үзіліс әуені ретінде Н.Тілендиевтің «Аққу» күйінің бір үзігі алынды).

Екінші, біз жалпы қоңырау сөзін ақтап алуға тиіспіз. Отаршылдық та, онымен ере келген миссионерлік басқыншылық та ресми жойылды. Қазақтың әп-әдемі, тарихи орны бар сөзі неге шіркеу колоколының баламасы болуы керек? Бұл колоколды - А.Байтұрсынұлы анықтаған қағидатпен көлікіл деп алуға да немесе 1926 жылғы Түріктану сиезінің шешіміне сәйкес («бір түрік тілінде жоқ сөз басқа түрік тілінен алынсын») шәң (шаң-шұң, даң-дұң-ның кез келген сыңары бұған сәйкес келеді)деп алуға да мүмкіндік бар ғой.

Қалай десек те ғасырлар бойы армандап жеткен тәуелсіздік тұсында Ақтамберді мен Махамбеттің қоңыраулы найзасы қай-қайдағы жат діннің қоңырауына емес, қоңыраулы қаламға, тіпті қоңыраулы технологияға айналуы қажет-ау!