Кезіндегі Кеңестік одақ құлаған соң, оның орнында қалып, тәуелсіздікке ие болған елдер әу баста жеке-жеке ғұмыр кешіп, бірден экономикасы қуатты, әскері жарақты, дипломатиясы сан-салалы елге айналуға тырысқан. Бірақ баяғы одақ кезіндегі қарым-қатынас ада қалып, бір-біріне жіпсіз байланып жатқан елдердің экономикасы жеке- дара күн кешкен соң кері кетті, әскери қауқары кеміді. Тәуелсіз елдер арасында этникалық және жер дауы орын алып, оның арты қарулы қақтығыстарға ұласып жатты. Осының бәрін безбенге сала келе посткеңестіктегі елдер әр салаға байланысты, ортақ мақсатқа жұмылдырылған ұйымдар құра бастады. Онсыз жас мемлекеттер жаһандық үрдіске ере қою қиын екенін бағамдады. Осыдан келіп, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құрылды. Оған баяғы одақтас республикалардың (Балтық елдерінен өзге) барлығы кірді. Одан соң түрлі агрессиядан жерінің тұтастығын бірлесе қорғау үшін Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы дүниеге келді. Одан кейін экономикалық тетіктерді реттеу үшін Еуразиялық экономикалық қауымдастық, біріккен Кеден одағы секілді ұйымдар пайда болды. Сонымен қатар аймақтық Шанхай ынтымақтастық ұйымы өз тұсауын кесті. Бұдан тыс Ортаазиялық қауымдастық (ОАҚ) және Біртұтас экономикалық кеңістік секілді өзіндік даму тетіктерін ұсынатын ұйымдар болды. Осылайша ТМД қолдарынан келгенше «бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып», тірлік жасай бастады. Шындығы керек, бұл жерде ТМД елдерінің осындай ұйымдарға бас сұға отырып, ұтары көп еді. Бірақ түйткілді тұстары да жоқ емес-тін...

ТМД
Бұл Тәуелсіз Мемлекеттер Дос­тастығы 1991 жылы 8 желтоқ­сан­да үш ел - Белоруссия, Ук­раи­на және Ресей арасында Беловеж ке­лісімінің арқасында дүниеге кел­ді. Ал сол жылдың 13 жел­тоқ­са­нында Түрікменстан аста­на­сында бас қосқан Ортаазиялық бес ел - Қазақстан, Қырғызстан, Тә­жікстан, Түрікменстан және Өз­бекстан бірлесе отырып ТМД-ға кіруге келісім берді. Осы кез­десуде Қазақстан Елбасы мемле­кет басшыларын Алматыда бас қосып, арнайы құжат қабылдау жөнінде ұсыныс жасады. Және ол қабыл алынды. Нәтижесінде 1991 жылы 21 желтоқсанда Ал­ма­ты декларациясына қол қойылды. Оған кеңестік 11 республика (Әзір­байжан, Армения, Белорус­сия, Қазақстан, Қырғызстан, Мол­дова, Ресей, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан және Ук­раина, 1993 жы­лы Грузия қосыл­ды) басшы­лары қол қойды. Дос­тастықтың ал­ға қойған негізгі мін­деті - сая­си, экономикалық, гу­ма­нитар­лық, мәдени және өз­ге де салалар бойынша ын­ты­мақ­тастық орнату еді. Сондай-ақ құ­жатта Достас­тық­қа мүше ел­дердің құқығы тең дә­режеде екені нақ­ты көрсе­тіл­ген. Дегенмен бұл Дос­тастықта Ре­сейдің орны ерек­ше басым еке­ні анық аңғарылып тұр. Құрыл­ғалы бері аталмыш Дос­тастық жө­нінде түрлі әңгі­мелер әр дең­гей­де айтылғанымен, ТМД құрып кет­кен жоқ, әлі күнге ел мен ел ара­сында дәнекер қызметін ат­қарып келеді.

Ұжымдық Қауіпсіздік Шарты ұйымы
Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымын құру - бұл достастық ел­дерінің сыртқы агрессиядан өз­дерін бірлесе қорғау ниетінен туын­даған. 1992 жылы 15 ма­мырда Ташкентте Армения, Қа­зақ­стан, Қырғызстан, Ресей, Тә­жік­стан және Өзбекстан Ұжым­дық қауіпсіздік шартына (ҰҚШ) қол қойды. Ал 1993 жылы бұл шартқа Грузия, Әзірбайжан және Беларусь қосылды. Келісімшарт 1994 жылы 20 сәуірде күшіне енді. Келісім мерзімі - бес жыл. Со­сын құжатта көрсетілгендей ұзар­­тылып отырады. Алайда 1999 жы­лы ҰҚШ-тан Әзірбайжан, Гру­зия және Өзбекстан (Өз­бек­стан 2006 жылы ҰҚШҰ-ға қайта кірді) бас тартты. 2002 жылы ҰҚШ-тың мәскеулік саммитін­де қауіпсіздік шартының атына толықтыру енгізіліп, Ұжымдық қауіп­сіздік шарты ұйымы деген ат­пен аталды һәм халықаралық ұйым деген мәртебе берілді. Кейін­­нен ұйым аясына ТМД-ның Бі­рік­кен әуе қорғаныс күштері ен­гізілді. Ал 2009 жылдың 4 ақпа­нын­да ҰҚШҰ шеңберінде Жедел іс-әрекет күштік құрылымдарын құруға қол қойылды. Бұл Жедел іс-әрекет бөлімдері әскери агрес­сиядан қорғану, халықаралық лаңкестік, экстремизм, трансұлт­т­ық ұйымдасқан қылмыспен кү­рес, есірткі тасымал жолдарын жою және төтенше жағдайда бір­ле­­се көмек беру қызметін атқар­мақ.

Шанхай Ынтымақтастық ұйымы
ШЫҰ - аймақтық, халықара­лық ұйым. Ол 2001 жылы Қытай, Ресей, Қазақстан, Тәжікстан, Өз­бек­стан және Қырғызстан респуб­ли­ка­сы негізінде құрылды. Де­ген­мен ұйым жұмысы 1996-1997 жыл­дардан бастау алады. Ол кез­дегі шанхайлық «бестік» (Өз­бек­станнан өзге) арасында шекара маңын­дағы қарулы күштерді қыс­қарту жөнінде келісім болған еді. Кейіннен келісімге Өзбекстан қосылған соң ұйымның мақсаты мен атқарар қызметіне өзгерістер ен­гізіліп, Шанхай ынтымақ­тас­тық ұйымы деген жаңа ныс­пыға ие болды.
Еуразия құрлығының 61 пайы­зы мен жер бетіндегі адам­заттың төрттен бір бөлігі тұратын ай­мақты қамтитын ұйымның мүм­­­­кіндігі үлкен. Ресей ұйым­да­ғы Қытай секілді алпауыт елді пай­даланып, ШЫҰ-ны әскери блок ретінде пайдалануға тырыс­ты. Өйткені бүгінгі күні Ресей ше­карасына төніп тұрған НАТО күш­теріне қарсы тұратын бірден-бір әскери одақ деп осы ШЫҰ-ны көрсетуге ұмтылған. Алайда Қы­тай жағы ынтымақтастықтың әс­кери мақсатта емес, эконо­ми­ка­лық мақсатта дамығанын жөн көр­ді. Және соған әлі де күш салу­да. Ал Орталық Азиялық рес­публикалар үшін де ұйымның әс­керилігінен гөрі, сауда-саттық­ты арттыруға арналғандығы тиім­ді. Өйткені Ресейдей ядролық мем­лекеттің сойылын соғамыз деп Батыстың алпауыт елдерімен те­ке тірес келу - бұл елдер үшін қиын. Оның үстіне осы елдерге ағы­лып келіп жатқан инвес­тицияның 85 пайызы Батыстан келетіні анық. Кеше ғана (15-16 маусымда) Екатеринбург қала­сын­да өткен ШЫҰ-ның кезекті сам­митында да ұйымның әскери-сая­си жағынан гөрі, оның эко­но­микалық-мәдени тармағына кө­бірек көңіл бөлінді. Тіпті Қазақ­стан Елбасының бастамасымен, ұйым елдері арасында есеп айы­рысу құралы ретінде өзіндік валю­та болу керек деген мәсе­ле­лер де қаралды.

ЕурАзиялық Экономикалық Қауымдастық
ТМД кеңістігіндегі елдерге ар­налған таза экономикалық сау­да-саттық ұйымының іргетасы 2000 жылы 10 қазанда Қазақ­стан­ның бас ордасы Астана қаласын­да қаланды. Қауымдастыққа Бе­ла­русь, Қазақстан, Ресей, Тә­жік­стан және Өзбекстан (бұл ел 2008 жы­лы ұйымдағы өз мүшелігін тоқ­татты) кірді. Армения, Мол­дова және Укриана бақылаушы мемлекеттер қызметін атқаруда. Қауымдастықтың алға қойған негізгі міндеті аталмыш мемле­кет­тер арасындағы сауда-саттық қыз­метін арттыру, кедендік одақ­қа қол жеткізу, біртұтас эконо­ми­калық кеңістік құру еді.

Қазақстан және ТМД кеңістігіндегі ұйымдар
Қазақстан - жоғарыдағы атал­мыш ұйымдардың барлығына мүше. Тіпті Еуразиялық эконо­ми­калық қауымдастықты құру - Қа­зақстан Елбасының бастама­сы­мен туған дүние. Шындығы ке­рек, Астана ТМД-ның өмір­шең­дігі үшінде күресіп келеді. Осы ұйым­дардың қайсысы бізге тиім­ді, қайсысы басы артық дүние деген­ге келсек, Ұжымдық қауіпсіздік шар­ты ұйымы тек Қазақстанға емес, алпауыт Ресейге де керек. Өйткені қауіпсіздік мәселесі - кез келген мемлекет үшін басты мә­селе. Шындығы керек, Орталық Азия­да жатқан Қазақстан үшін же­рінің тұтастығы, тәуел­сіз­дігі­нің баянды болуы қымбат. Неге десең, таяқ тастам жерде жатқан Ауғанстандағы жағдайдың тым ушы­ға түсуі, лаңкестіктің асқы­нып бара жатқандығы, ол елдегі түр­­лі қарулы күштердің өзге ел­дің тұтастығына қауіп төндіре­тін­дей әсері, есірткі тасымалы, одан қал­са, Пәкстандағы түрлі ағымдар ара­сындағы толқу, мұның бәрі ай­м­ақта жатқан елдерге әсері зор. Ал осының алдын алу және сырт­қы агрессиядан қорғану үшін ҰҚШҰ-ның рөлі үлкен. Содан болар, ҰҚШҰ-ның аясында құрылып жатқан ортақ әскер - Жедел іс-қимыл құрылымдарына Қазақстан бір десанттық бригада (саны төрт мың адам) бөлуі. Сол секілді Шанхай ынтымақтастық ұйымы - Қазақстан үшін маңызды. Өйткені екі ірі елдің (Ресей, Қы­тай) ортасында жатқан Қазақстан өз жерінде бар шикізатты сауда­лау арқылы экономикасына тың сер­пін бере алмақ. Оған қоса, ядро­лық Қытай және Ресеймен ын­тымақтаса отырып, осы тарап­тардан болар қауіптің алдын алу. Ал Еуразиялық экономикалық қауымдастыққа келер болсақ, бұл ұйым - ТМД кеңістігінде орналас­қан елдер арасындағы кедендік та­рифтерді теңестіру, сауда-сат­тық айналымын өркендетудің бас­ты кілті. Демек, экономикасы өз­гелерге қарағанда, әлдеқайда қар­қынды дамып келе жатқан Қа­зақстан үшін қаупсіздігін қам­тамасыз ететін ҰҚШҰ қандай қа­жет болса, ЕурАзЭҚ, яғни эко­номикалық ұйым да елімізге өте ке­рек-ақ.

Сейсен ӘМІРБЕКҰЛЫ

"Айқын" газеті 18 маусым 2009 жыл