Құрметті оқырман! «Abai.kz» ақпараттық порталы тұрақты түрде жүргізіп келе жатқан интернет-конференцияның осы жолғы қонағы - белгілі журналист, «Қазақстан» ұлттық арнасындағы «Парасат майданы» жобасының авторы әрі жүргізушісі Дархан Әбдік мырза болды.

«Abai.kz» оқырмандары тарапынан Дархан Әбдік мырзаға ұзын-ырғасы 40-қа жуық сұрақ келіп түсті. Спикеріміз 1 сағатқа жуық отырып, сіздердің сұрақтарға жауап берді.

Сұрақтардың қайталануы мен оқырмандар арасында ойжарыс, пікір-таластың орын алуына байланысты, спикердің сұхбат барысында айтқан өткір ойларын ықшамдап жариялауды жөн санадық.

---

- Дархан аға, сіз жуырда әл-Фараби туралы деректі фильм түсірдіңіз. Бұл фильмнің мақсаты не?

- Фильмнің мақсаты деген қиын нәрсе ғой. Мен бұған дейін Шоқан туралы фильм жасағам. Жалпы, фильм түсіргенде қалыптасқан пікір бар. Сен сол дүниеге өзіңнің қандай да бір ойыңды қосқың келеді.

Біздің мақсат - әл-Фарабиді түсіну, құндылықтарын қанымызға сіңіру

Біз әл-Фарабиді көбіне мақтаймыз. Біз қазақ болды, өзбектер өзбек болды, басқалар басқа болды дейді. Бірақ, шын мәнінде әл-Фарабидің дүниетанымына еніп, соны түсініп жатырмыз ба? Мәселе сонда! Өйткені, әл-Фараби - қазаққа ғана немесе өзбекке ғана тиесілі емес, ол бүкіл адамзатқа ортақ тұлға.

Әл-Фараби бүкіл әлемде “Екінші ұстаз” атаған және сол әл-Фарабидің бүкіл қадір-қасиетін сақтап, өзіміз ұмытып қалған дүниені бізге қайтарған - Европа. Өйткені, Европада қайта өрлеу дәуірі деген болды.

Сол кездің өте данышпан ғалымдарының барлығы әл-Фарабиді өзінің ұстазы деп есептеген. Олар оның атын өшірмей, сақтап қалған. Соның арқасында әл-Фараби бізге қайтып келді. Ал, оның философиясында біздің қазіргі заманымызға, қазіргі түсінігімізге өте қажет нәрселер бар. Мәселен, әл-Фараби X ғасырда өмір сүрген кезде өте фундаменталды ұғымдарды қалыптастырған. Оның “Ізгі қаланың тұрғындары” деген еңбегі бар. Ізгі қала деген ол кезде қоғам деген сөз ғой. Ол ізгілікіті қоғамның моделін қалыптастырды. Ол қандай болу керек екенін айтты.

Парламенттік Республика ұғымы сол кезде қолданыста болған

Ол кезде діни наным-сенімге байланысты “бәрі бір Алланың қолында”, тіпті, “әміршіні Алланың өзі ғана таңдайды, демек, биліктің басында отырған адамға қарсы сөз айтуға болмайды. Өйткені ол Құдайдың қалаулысы” деген ұғым қалыптасқан кезде, әл-Фарабилер оны жоққа шығарған. Олар “билеушінің бойында қандай да бір белгілі қасиеттер болу керек. Егер, билеуші ол қасиеттердің бәрін бойына сіңірмесе, онда оның қасында сол қасиеттерді толықтыратын адамдарды алып, солар арқылы бірге билеуі керек” деген мәселелерді алға тартқан. Мысалы, бүгінгі Парламенттік Республиканың негіздерін айтқан..

Адам жұмақта емес, осы өмірде бақытты болуы керек

Адам жұмаққа барған кезде бақытты болмауы керек, адам осы өмірде бақытты болу керек. Ол үшін ізгілікті қоғам қалыптастыру керек. Ал, ізгілікті қоғам қалыптастыру үшін талпыну керек, үнемі іздену керек деген нәрселерді айтқан. Мен оны - философиялық, дүниетанымдық тұрғыдан өте маңызды деп ойлаймын. Сондықтан, әл-Фарабидің беделі бізге тәуелсіз. Ол онсыз да әлемде мойындалған адам.

Бірақ, біздің мақсатымыз - әл-Фарабиді түсініп, білу. Сосын, әл-Фарабидің құндылықтарын өзіміздің қанымызға сіңіру.

- Бұл Сіздің жеке шығармашылық жұмысыңыз ба, әлде мемлекеттік тапсырыс па? Өйткені, ондай да ой-пікірлер айтылды...

- Кезінде "Қазақстан" телеарнасының басшысы Ерлан Карин болды. Сол Ерлан маған деректі фильм түсіресің бе деп ұсыныс айтқан соң, мен бірнеше тақырып ұсындым. Соның ішінен әл-Фарабиді түсірейік деп, Ерлан өзі маған ұсыныс жасады. Сондықтан бұл "Қазақстан" телеарнасының басшысы болған Ерлан Кариннің ұсынысы. Идея соныкі деп айтуға болады.

Ол жақта әл-Фарабидің көктасы тұр, Бейбарыстың зираты жатыр

- Деректі фильмнің бір бөлігі әл-Фарабиге топырақ бұйырған Шам шаһарында өтіпті. Сүрия қазір соғыс алаңы. Түсірілім тобының ол жаққа барып келуі біраз машақат тудырған шығар...

- Расында, барып келу өте қиын болды. Өйткені Сирияға бару қиын. Өзіңіз айтқандай, ол жақта соғыс жүріп жатыр. Оның үстіне, ол жақта Қазақстанның дипмиссиясы да жоқ. Бірақ, бізге Ливандағы Қазақстанның елішісі мен сол жақтағы Консулы өте көп көмектесті. Біз алдымен Бейрутқа бардық. Ары қарай, келісім алған соң Сирияға, Дамаскіге бардық.

Ол жерде әл-Фарабидың зиратының басында үлкен кесене бар. Оның барлығын Қазақстан салған. Кешен шын мәнінде өте жақсы жасалған. Онда әл-Фарабидің көктасы тұр. Сол жерде Бейбарыстың зираты тұр. Қазір соғысқа байланысты біраз шешілмей жатқан мәселелері бар. Бірақ, ол жерде шын мәнінде Қазақстан үкіметінің сіңірген еңбегі өте көп.

Сириядағылар да әл-Фарабиді ұлттық мақтаныш санайды

Менде ол жерге барғанда мәлімет алу деген мақсат болған жоқ. Жалпы, телевидение үшін, фильм үшін сен әңгіме айтып тұрған жеріңе барып, сол жерді көрсету маңызды. Бұл былайша айтқанда видео-дерек. Сондықтан, ол менің барғым келгені үшін емес, фильмнің, жанрдың өзіндік қағидаларына сай болу үшін. Сондықтан керемет бір тың мәлімет алдым деп айта алмаймын. Бірақ, өзім таңқалған бір нәрсе - біз әл-Фарабиді керемет зор тұлға тұтсақ, Сириядағылар да оны дәл солай өзінің ұлттық мақтанышы деп есептейді. Мәселен, Дамаскідегі ең ұзын көше әл-Фараби көшесі.

Қазақстан телевидениесі өзінің басты міндетін атқармай отыр

- Дархан аға, сіз бірнеше деректі фильм түсірдіңіз. Жалпы, бұл жанрда неге көбірек мән бересіз?

- Көп мән беремін деп айта алмаймын. Бұл жанр менің өзіме қызық. Осы жанрда жұмыс істегенді жақсы көремін. Екіншіден, менің пікірмше, біздің Қазақстанның телевидениесі өзінің ең басты бір міндеттерін атқармай отыр. Ол - ағартушылық. ТВ-ның ағартушылық міндеті болу керек. ТВ халықтың, көрерменнің сауатын арттыру керек. Оның парасат деңгейін көтеру керек. Біздің ТВ өкінішке қарай, тек дақпырт, мақтаныш, ермек, күлкіге айналып кеткен.

Ал, әл-Фараби туралы фильмді түсіргенде мақтау үшін, оның атағын түгендеу үшін түсірген жоқпын. Бізде бірыңғай мақтайтын фильмдер онсызда көп. әл-Фарабиға менің мақтағаным бес тиынға керегі жоқ. Мен әл-Фарабиға бес тиынға керегім жоқ. әл-Фараби бізге керек. Сондықтан біз оны түсінуіміз керек. Мәселе сонда. Ең бастысы - әл-Фарабидың ғылыми мұрасын, оның руханиятын, оның ізгілік қағидаларын қанымызға сіңіруіміз керек. Егер әл-Фараби қазақ болсын десек, оның мұрасын ұлтымыздың руханиятына айналдыру қажет.

- Әл-Фараби әлемдік тұлға. Оның ғылым мен руханиятқа қосқан үлесі ұшан теңіз дейміз. Сіз енді деректі фильм түсіру барысында Фарабиді біраз зерттедіңіз ғой. Оның әлемдік ғылымға қосқан үлесі туралы айтып беріңізші..

- Өте көп. Біріншіден, ол кезде өздеріңіз білесіздер, алдымен Христиан діні, одан кейін Ислам діні келгеннен кейін, оған дейінгі көп құдайлық тұсындағы грек ғұламаларының көбі кәпір боп есептелген. Сол ғұламалардың еңбектерін классификациялап сақтап қалған әл-Фараби.

Екіншіден, әл-Фарабидың музыка туралы үлкен кітабы бар. “Музыканың үлкен кітабы” деп аталады. Бұл қазіргі бүкіл музыка тану ғылымының негізі, тұғыры. Содан ештеңе өзгерген жоқ. Айныған жоқ. Әлі күнге бүкіл музыкатану ғылымы әл-Фарабидың еңбегінің негізінде жасалып отыр.

Үшіншіден, ізгі қоғам туралы толғаныстары, трактаты. Ізгі қоғам деген бұл - адамзаттың өмірлік мұраты, өмірлік мақсаты. Бүкіл адамзат ұлтына қарамай ізгі қоғамда өмір сүруді армандайды. Соның қағидаларын алғашқылардың бірі болып ғылыми түрде жазып кеткен - әл-Фараби. Сондықтан, әл-Фараби әлемдік тұлға. Ол бір ұлттың аясына симайды.

Шыңғысхан туралы жағымды образды - комплексі бар жазушылар ойлап тапқан

- Бізде кейбір зиялы қауымның  арасында Шыңғысханның ұлты туралы дау әлі күнге өзекті. Қызу талқы болып жатады. Алайда, оның Орталық Азия өркениетіне жасаған қиянаты туралы неге айтылмайды?

- Айтылмайды.Айтылмайтын себебі - біздің жазушыларымыздың көбі жастайынан төбелесіп өспеген. Ал, төбелесіп өспеген адам әрқашан қара күшке табынатын қорқақ болады. Қорқақ адамның барлығы билік басындағы біреудің қара күшін пір тұтады. Біреуге зорлық-зомбылық жасаған адамды керемет көреді. Мысалы, маған Шыңғысханның ұлтының кім екені бәрібір. Өйткені, Шыңғысханның зұлымдарықтарының барлығы тарихта қалды. Мысалы, оның Отырарды алған кезде бүкіл халқын қалай қырғаны, кітапханаларды өртегені, Қайырханның көмейіне қорғасын құйғаны туралы деректер бар.

Шыңғысхан - домбыраның көмейіне қорғасын құйған адам. Естеріңізде бар ғой, "Ақсақ құлан" деген күйдің аңызы. Домбыраның көмейіне қорғасын құйды деген не сөз? Ол - халықтың үнін өшірді деген сөз. Шын мәнінде, Қадыр Мырзалиевтің керемет сөзі бар. "Нағыз қазақ – қазақ емес, нағыз қазақ – Домбыра" деген. Домбыра бұл - қазақтың жаны, бүкіл сыры, ойы, шері бәрі домбырада. Міне соның үнін өшіріп, көмейіне қорғасын құйған адам – Шыңғысхан.

Қазақтың аңызында, фольклорында Шыңғысхан туралы бір де бір жағымды сөз жоқ. Оны ойлап тауып жүрген кейінгі сауаты шамалы, комплекстары бар жазушылар.

Шыңғысханды дәріптейтін болсақ - әл-Фарабиді жоққа шығару керек!

Егер сіздер Шыңғысханды дәріптесеңіздер, онда әл-Фарабиды жоққа шығару керек. Өйткені әл-Фараби шыққан Отырарды құртқан - Шыңғысхан!

Егер сіздер Шыңғысханды дәріптесеңіздер, онда, Гитлер де керемет. Онда Напалеон да, Сталин де керемет. Егер Сіздер адамның ұлылығын оның парасатымен, ізгілігімен емес, тек, жаулап алу құдыретімен өлшесеңіздер онда Шыңғысханға табынасыздар. Бірақ, Шыңғысханға табынған қоғам - ешқашан ізгілікті қоғам болмайды.

- Сіз Шамға барып қайттыңыз ғой... әл-Фараби өмір сүрген кезеңнің атрибуттары Сүрия қоғамында сақталған болар. Фараби өмір сүрген уақыттағы халықтың, қоғамның тағдыры туралы не айтасыз...

- Әл-Фараби өскен орта деген не? Біз фильмімізде осы жағына көп көңіл аудардық. Егер, Отырарда кітапхана болса, Авиценаның естелігі бар, ол айтады: "мен көшедегі кітап түптеушілердің қасына барған кезде, бір сатушы маған бір кітапты дәріптеп, мақтап ұсынды. Осыны оқы деді. Ол әл-Фарабидың кітабы екен. Содан бастап менің өмірде көптеген түсінбей жүрген нәрселеріме көзім ашылды" дейді. Ол не деген сөз? Ол - Моңғол шапқыншылығына дейін Орталық Азияда көшеде кітап сатылды, адамдар оқуды, жазуды білді деген сөз. Демек, онда өркениетті орта болды деген сөз. Ал, Моңғол шапқыншылығынан кейін біз кітап оқуды, жазуды қашан үйрендік? Совет үкіметі келген соң ғана үйрендік.

- Оқулықтарда Шыңғысхан шапқыншылығы өркениетті 200 жылға шегерді деген деректер де бар...

- 200 емес. Мысалы, Шыңғысханның шапқыншылығы XIII ғасырда болса, біз қайтадан оқып-жазуға XX ғасырда ғана келдік. Сонда, екі жүз емес, жеті жүз жылға кейін шегеріп тұр. Демек, біз өркениеттен жеті жүз жылға кешеуілдедік.

Ал, енді өздеріңіз ойлап көріңіздер, IX, X, XI ғасырда 200 мың халқы болған Отырар секілді қалалар талқандалмағанда, бүгін қандай қала болар еді? Біз қазір Лондон, Париж, Нью-Иорк деген қалаларға сүйсініп қараймыз. Орталық Азияның өркениеті - қазір бүкіл Европа, бүкіл әлем сүйсінетін өркениет болар еді.

- Фарабитанушылар әл-Фарабидың көзқарасына Түркі мәдени-дәстүрі әсер еткенін айтады. Бірақ, осы фактор әлі зерттелмей жатқан көрінеді...

-Бұл пікірге ештеңе айта алмаймын. Бірақ, қандай да бір деректерге сүйену керек. Орта ғасырдағы бүкіл араб жазбаларында кездесетін басты нәрселердің бірі - әл-Фараби өмір бойы түркі киімін киіп жүрген. Басқа елде тұрса да, түркіше киінген. Бұл не деген сөз? Бұл - өзінің елін жақсы көрді. Өзінің халқын сағынды деген сөз. Ол өзінің туған елін ерекше қастерледі деген сөз. Ол өте маңызды нәрсе.

- Әбдісаттар Дербісәлінің айтуынша, әлем ғалымдары әл-Фарабиды әл-Түрки деп жазады. Иран ғалымдары ғана оны парсы тектес деп жазады дейді. 

-Адамдарға тән нәрсе ғой. Біреуге жабысып, ұлы адам шықса, соны біздікі деп өзіне тарту. Бірақ, әл-Фарабидың атында тұр ғой. әл-Фараби әт-Түрки, ибн Тархан деген. Ибн Тархан деген тек түркілерде ғана бар. Ол Иранда жоқ. Тархан деген атақ - ерекше ерлігімен, батырлығымен дипломатиялық қызметімен танылған адамдарға, таза түркілерге берілетін атау. Демек, әл-Фараби Тарханның әулетінен шыққан. Одан кейін әт-Түрки дейді. Бұл түркі нәсілінен шыққан деген сөз. Ол оның мазарында жазылған. әл-Фарабиды көрген адамның бәрі оны түркілік екенін атаған. Сондықтан, бұл жерде дауласатын нәрсе жоқ.

Ал, оның Фарабта туғанын, Отырар ауданында орналасқан ауылдың жанында туғаны тарихи дерекпен дәлелденген.

- Оқырман: Ғұлама бабамыз хақында фильм түсіріп жатыр екенсіз, олай болса, бабамыздың портрет-суретін Карачидегі банк галереясынан көріп, көшірмесін елге әкелген, "Ұстаздың оралуы" деп роман жазған Әнуар Әлімжановтың құнды еңбегін ескердің бе?

- Ескердім.

Дін бар жерде ғылым дамымайды

- Қуаныш, оқырман: әл-Фараби бабамыз Ислам дінінен, молдалардан теперіш көрді ме? Жалпы 17,18 ғасырлардан кейін Ислам жамағатынан әлемдік тұлғалардың шықпауының себебі неде деп ойлайсыз?

- Ол мәселе Исламда ғана емес. Жалпы, дін бар жерде ғылым дамымайды. Ешқашан. Өйткені, ғылым деген - ізденіс. Дін деген - догма. Сондықтан дін бар жерде ғылымның дамуы мүмкін емес. Ал, әл-Фарабидың ғана емес бүкіл ғалымдардың  теперіш көргені тарихи айғақ. Авицена да, әл-Фараби де, Галилей де, Коперник те, Жордано Бруно да... Адамзат тарихында - әрқашан билікке келген кезде дін ғылымды қудалаумен болған.

- Аршабай, оқырман: әл-Фараби аттас ғалым неше?

- Ә.Дербісәлі қажының айтуынша, әл-Фараби деген аттағы 30-дан астам адам бар. Өйткені әл-Фараби деген Фараб қаласынан шыққан деген сөз ғой. Бұл туралы менің өз дерегім жоқ. Дербісәлінің айтуынша солай.

- Оқырман: әл-Фараби қазіргі қазақ жерінен тысқарыға барып даңқты болды. Ол өз еліне, жеріне сыймай кеткен бе, әлде сыйдырмаған ба?

- Жоқ, мен сыймай кетті деп есептемеймін. Фильмде осыған байланысты өзімнің жорамалымды айтамын. әл-Фарабидың ол жаққа кетуінің себебі - ғылыми ізденіс. Өмірін ғылымға арнаған адамға ғылыми орта керек. Материал керек. Мысалы, бүгінгі таңда сіз өте мықты опера әншісі болсаңыз, Миланға барып Ла-Скалада өнер көрсеткіңіз келеді. Өте мықты финансист болсаңыз, Уолд-Стритке барғыңыз келеді. Мықты програмист болсаңыз Америкадағы Циликон алқабына барғыңыз келеді. Сол секілді, меніңше, әл-Фараби де Орталық Азияда, Отырарда әбден қалыптасып, сауатын жетілдіріп, ғылыми ізденіспен кетті. Өйткені оған Аристотельдің, Платондардың еңбектері, түпнұсқалар қажет болған. Сондықтан кетті деп есептеймін.

- Аңқау, оқырман: әл -Фараби заманында қазақ болды ма? Фараби қазақ болса, Фараб қаласында қандай тайпалар отырған?  

- Ол кезде Фарабта түркі тайпалары тұрды ғой. Оның ұлты кім дегенде қазақ, басқа деген келмейді, өйткені, ол кезде қазақ деген ұлт жоқ. Бірақ, нәсілі түркі болғаны - әт-Түрки деген атында тұр ғой. Ал, түркі деген - өзбек, қырғыз, қазақ, түркімен, татар, ноғай, қарашай, балқай, бәріміз түркіміз. Тарихымыз ортақ.

- Берен, оқырман: әбу-Насыр әл-Фараби барша жазғанын Аллаға сыйынып барып қағазға түсірген. Сіз фильмді бастағанда неге яки кімге сыйындыңыз?

- Мен ешкімге сыйынған жоқпын. Өйткені мен атеиспін.

Әл-Фарабиды қазақтың ұлттық руханиятына айналдыру керек

- Бектұр, оқырман: Құрметті Дархан! Қазір бізде "әбу-Насыр 77 тіл білген" деген жалған дақпырт пен 30-ға жуық әл-Фарбилердің санын тізбектеген жадағай, мақтаныш қана бар. Осыған дейін шыққан 4-5 кітабы сол күйінде талданбай, түпнұсқамен салыстырылмай қалды. Түркияда шыққан көптомдығы аударылмады. Жалпы қазаққа аңыз әбу-Насыр ғана керек пе?

- Біріншіден, әл-Фараби 70 тіл білген деген қазақтың ойлап тапқаны емес. Ол тарихи аңызда бар нәрсе. Ол шын мәнінде солай болды ма, басқа болды ма, мәселе онда емес. Ол бізге араб елдерінен, Европа елдерінен келген аңыз. Шын мәнінде, әл-Фараби туралы дерек аз. Сондықтан, оның еңбектерін тауып қазақшаға аудару керек. Сапалы аударма жасап, әл-Фарабиды қазақтың ұлттық руханиятына айналдыру керек. Ол жұмыстар өкінішке орай өте баяу жүріп жатыр. Кешеуілдеп жатыр. Біз әл-Фарабиды әлі күнге білмейміз, танымаймыз. Мен түсірген фильм осы жұмысты ұйымдастыруға септігі тиеді деп ойламын.

Адамзаттың ең үлкен қаһармандары - батырлар емес, ғалымдар

- Халықаралық академиялық кеңестің ұйғарымы бойынша, мемлекеттің ғылымға бөлетін ақшасы ІЖӨ 1,5%-нан артық болса ғана ғылым дамиды дейді. Бізде бұл 0,2% екен. Жалпы, біз ғылымға ақша бөлуге неге сонша сараңдық танытып отырмыз?

- Өйткені, біздің істеп отырған жалпы саясатымыз дұрыс емес. Ғылым дамымаған жерде қоғам ешқашан дамымайды. әл-Фарабидың сөзі бар ғой, "Адам тек қана ғылым дамыған елде өмір күру керек. Егер ғылымға, өнерге, білімге тосқауыл қоятын билік болса, ол елді тастап кету керек" дейді. Өкінішке орай, біз елімізді тастап кете алмаймыз. Бірақ, біз ғылымды дамыту үшін күресуіміз керек.

Мен өзім Ғылым академиясында жұмыс істеген адаммын. Сондықтан мен ғылымға жасалып отырған озбырлықтың бәрін өз көзіммен көргенмін. Ол өте өкінішті нәрсе.

Біз қазір ғылымды идеологияға, мақтаныштың жолына, өтірік бір есеп берудің айласына айналдырып жібердік. Ал, шын мәнінде, ғылым адамзатты болашақта дамытатын жалғыз ақ нәрсе. Бір нәрсені ойлану керек, егер біз самолетпен бір жерге бара алсақ, машинамен жүрсек, тісімізді жұлдырсақ, соқырішектен өліп қалмасақ, туберкулезді емдетсек, соның бәрі діннің емес, ғылымның арқасы. Адамзаттың бүкіл жетістігі - ғылымның арқасы. Ал, әл-Фараби секілді, Эйнштейн секілді, ибн Синалардың барлығы дін тарапынан жасалған зорлық-зомбылыққа қарамастан, осы ғылымды дамытқан адамдар. Бәрі  көзі тірі кезінде қуғын сүргін көрген адамдар. Жордано Брунолар сол үшін отқа жанған. Сондықтан адамзаттың ең үлкен қаһармандары - біз айтатындай, батырлар басқалар емес, ғалымдар.

- Авторитарлы, диктаттық жүйеде ғылымның даму мүмкіндігі қандай?

- Авторитарлы жүйеде ғылым ешқашан дамымайды. Өйткені ғылымның дамуының алдыңғы шарты - ой еркіндігі.

- Ғылымды саясатпен ұштастыруға бола ма? Ол үшін не істеу керек?

- Ғылым саясатпен ұштасады, әрине. Мысалы Совет үкіметі кезіндегідей. Бірақ, онда ғылым - қате дамыған, бір жағы өсіп, бір жағы өспей қалған өсімдік секілді болады. Мысалы, совет үкіметі қару жараққа, ядролық қару жасауға мүмкіндік беретін ғылымдарға ақша бөлді де, басқа ғылымдар өтірік болды. Мысалы, ол кезде тарих деген ғылым болған жоқ, олар оны идеологияға айналдырды. Социология деген ғылым болған жоқ, олар оны пропагандаға айналдырды. Сол секілді ол бір мүшесі дамып, екінші мүшесі дамымай қалған ағза секілді болады.

- Оқырман: Білуімше атеист көрінесіз. Ислам діні Қазақстанда қарқынды дами бастады. Тіпті саясатқа араласа бастады. Мешіттер жаппай салынып жатса да халық симай жатыр. Осыған қиналмайсыз ба? Уайымдамайсыз ба? Өзіңізше қандай әрекет қылып жатырсыз?

- Мен қандай әрекет қыла аламын? Мен осындай фильмдер түсіремін. Ғылыми-танымдық "+Шексіздік" деген цикл жасадым. Ол физика, химия, биология мәселелеріне арналған жоба.

Қазақ сауатты болғанда ғана бақытты болады

Жалпы, дінге берілу деген - халықтың парасат деңгейінің төмен екенін ғана көрсетеді. Болды, басқа ештеңе емес. Дін - надан адамдардың ортасында гүлдеп шыға келеді. Онымен күресудің жалғыз жолы - халықтың білімін арттыру. Ағартушылық. Онымен қандай да бір әкімшілік жолмен күресу мүмкін емес. Өйткені оны түрмеге қамаумен, қудалаумен жеңе алмайсың. Ол мүмкін емес. Сондықтан қазақ халқы сауатты болу керек. Сонда ғана бақытты болады.

- Хангелді, оқырман: Парасат майданы телехабарына келіп сұхбат бергендердің ішінен кімнің жауабына көңіліңіз толды және кімнің сөзінен қатты түңілдіңіз? Аты-жөндерімен дәлелдеп айтып бере аласыз ба?

- Жоқ мен аты-жөнімен айтпаймын. Онда біреуді даттау емес қой, ол бағдарламаға келген қонақтардың деңгейін көрерменнің өзі шешсін.

- Техно, оқырман: Өзіңізге тән жаңа бағытты ұстанасыз. Сіздің жолыңызды қуып, шәкірттер шықса баптап, қарсы аласыз ба? Бетін қақпай, белін буасыз ба?

- Мен ешкімнің бетін қағып жатқан жоқпын. Мен өз жұмысымды істесем болды. Ал, арнайы шәкірт тәрбиелеп жатқан жоқпын.

- Али, оқырман: "Парасат майданы" демалысқа шығып келгеннен соң youtube-қа шықпай қалды. Ол телеарна басшысы Ләззат Танысбайдың бұйрығы емес пе?

- Кімнің бұйрығы екенін білмеймін, бірақ, youtube-қа шықпай қалғаны рас. Бізде арнаның интернетпен айналысатын бөлімі бар. Мен соның басшысына звондап сөйлестім. Ол, "біздің саясатымыз - елдің барлығын Қазақстан арнасының сайтына тарту. Сол себепті қоймай жатырмыз" деді. Менің пікірімше бұл ақымақтық. Бірақ, оған мен не істеймін. Онымен дауласуға уақытым жоқ. Сондықтан, бағдарламаның барлық нұсқасы арнаның сайтында тұр. Көрем дегендер сол жерден көре алады.

- ТВ көрермен, оқырман: Дархан мырза сауатты екенін білемін, бірақ бұл кісінің әнгімесі қазаққа не береді? ТВ-дан бір екі көрдім де қоя салдым...

- Қоя салсын.

- Арман, оқырман: Елімізде қазақ тілінің болашағы бар ма? Неге қазақ тілі әлі күнге дейін ғылым мен бизнес тілі емес? Неге отандық менеджерлер, басшылар қол астындағы қызметкерлерін сыйлауды білмейді? Есерсоқ, әумесер әрі дөрекі басшылар осы қайдан шығады? Өзге ұлт өкілдері мен шетелдіктерді сыйлап, жергілікті халықты кеміту ненің белгісі? Қазақ басшысының күші тек қазаққа ғана жете ме?

- Біріншіден, мен қазақ деген сөзді этнос тұрғысынан қабылдауға қарсымын. Біз қазақ деген нәрсені қазақстанның азаматының бәріне ортақ қолдануымыз керек. Өйткені, этнос тұрғысындағы ұлтшылдық - менің ең жек көретін нәрсем. Менің руым арғын, қыпшақ, шапырашты, ұлы жүз, кіші жүзбін деп мақтану - адамның сорлылығының белгісі. ҚР азаматының барлығы тегіне нәсіліне, дініне  қарамастан бәрі қазақ болу керек.

Өзіндік өркениет, өзіндік тәуелсіз мемлекет құрамын десең, ең маңызды мәселе - тіл. Өйткені тіл жоғалса - ұлт жоғалады. Бірақ, бізде тілді дамытпай отырған биліктің өзі. Билік басындағыларға қараңыз, біреуінің баласы қазақша сөйлемейді. Олардың қазақ тіліне деген көзқарасын содан ақ білуге болады.

Ал, есерсоқ басшылар - жемқор ортадан шығады. Таныс-тамырлықпен өмір сүруден шығады. Руыңды, жүзіңді бұлдап жұмысқа тұрудан шығады. Жұмысқа тұрғанда, айналаңа өзіңнің ауылыңнан шыққан, өзіңнің руыңнан шыққан адамдарды алудан шығады. Бәсекенің жоқтығынан шығады. Қазақстанда бәсеке жоқ. Біздің елде өте жақсы маман жұмыссыз жүруі мүмкін, түкке тұрмайтын адам үлкен лауазымда отыруы мүмкін. Ол сыбайластықтың, жемқорлықтың нәтижесі.

Бірде-бір дін билікті қолдамаса - өмір сүре алмайды

- Бекболат, оқырман: Мұхаметжан Тазабек патшаға қарсы митингіге шығуға болмайды, полиция бұйрықты орындау керек, қоғамдық тәртіпті бұзғандарды қасиетті Қағбаның өзінде полиция құйымшағын үзетіндей тебеді, демек Қағбадан басқа жерде беломыртқасын сындыруға болады дегендей үгіт-насихатын еліріп отырып оқып кетті. Тазабековтің діни орындарды мысалға келтіре отырып құқық қорғау органдарына үгіт насихат жүргізуге құқығы бар ма?

Тазабековтың әрекеті - жалпы, бүкіл молдалардың барлығының кез-келген биліктің алдында жалпақтап жүруге дайын екенін көрсетеді. Өйткені бір де бір дін билік қолдамаса өмір сүре алмайды.

- Дүйсен, оқырман: Сіз үшін Құран аяттарын жатқа соғып тұрған бала артықпа? Әлде физика, химия математика ғылымын меңгерген бала артық па? Қайсысының елге тигізер пайдасы мол?

- Әрине, физика, математиканы меңгерген адам артық. Құранды жатқа оқыған не береді адамға?

- Астаналық, оқырман: Дін апиын болса дінсіздік, Құдайдан безушілік не болғаны?

- Ештеңе емес. Ол жамандық та емес, жақсылық та емес. Кәдімгі нәрсе. Мәселе дінсіздікте емес қой. Мәселе адамның қаншалықты салиқалы, мағыналы өмір сүретінінде. Бәлкім дінге сенетін адамдардың ішінде де жақсы адамдар бар шығар. Бірақ, діннің өзі өте агрессивті болғандықтан, айналасындағы нәрселерді жоққа шығаратындықтан, тиым салатындықтан, дамуға тежеу жасайды. Ал, дінсіздік дегеннің не екенін мен түсінбеймін. Ондай ағым бар ма? Ағым жоқ. Дін деген ағым. Мен мысалы дінге сенбеймін. Ол үшін басымды қатырмаймын.

- Оқырман: Нұрсұлтан Назарбаев қанша Елбасы болғанымен Түркияның Кемал Ататүрігі, Сингапурдің Ли Куан Юі, Қытайдың Дян Сяопині сияқты елінің көшбасшысы бола алды ма? Тіпті Қазақстаннның жерінен бірінші космонавт ұшып, индустриямыз дамып, қанша завод, фабрикалар жұмыс істеп, тыңымыз айырылып, жүгеріміз жайқалып өсіп тұрған кезде түйе мініп, жүн жеп, жабағы тышып жүрген бедуин-арабтар қазір бізден көш ілгері қара үзіп озып кетті. Біріккен араб әмірліктерінде болған шығарсыз, қарапайым арабтардың өз билігіне деген көзқарасы мен қарапайым қазақтың біздің билікке деген көзқарасын салыстырып көріңізші. Менің сұрағым: қай жерден қателік кетті деп ойлайсыз? 

- Мен арабтардың бай мемлекет екенін мойындаймын. Бірақ, оларды дамыған мемлекет деп есептемеймін. Дамыған қоғам деп есептемеймін. Өйткені, дамудың алдыңғы шарты - демократия, сөз бостандығы, ғылымның дамуы. Бұлардың ешқайсы араб әлемінде жоқ. Сондықтан олар керемет сүйсінетін ел емес.

- Шынғысов Айбек, оқырман: Дархан мырза биліктің қазақ тіліне қатысты ұстанып отырған саясаты туралы не айтасыз? Елбасы айтып жүргендей қазақ қазақпен сөйлесе қазақ тілі дамиды дегенмен келісесіз бе? Тілдің осындай дәрежеге жетуіне халық кінәлі ме, әлде, билік пе?

- Билік кінәлі.

Абай секілді қазаққа ақыл айтуға қарсымын

- Айна, оқырман:  “Парасат майданы” бағдарламасы өте ұнайды. Үзбей көремін. Менің ойымша, қазақты дамытпайтын екі нәрсе бар. Бірі – дін, екіншісі қатып қалған салт-дәстүр? Келісесіз бе?

- Мен салт-дәстүрді жақсы көремін. Бірақ, ол қатып қалған заң емес қой. Ол да өзгереді. Мен жалпы, қазаққа балаға ұрысқандай ұрсуға қарсымын. Абай секілді қазаққа ақыл айтуға қарсымын. Қазақсың ба, қазақты жақсы көру керек. Болды.

- Айнагүл, оқырман: Сіздің бағдарламаңыз ерекше. Бірақ қонақтан гөрі өзіңіз көп сөйлесіз? Неге?

- Өйткені менің бағдарламам сұхбат емес. Мен қонақтарымды шақырамын да, солармен бірге тең дәрежеде пікір алмасамын. Сондықтан өзімнің сөйлеуге қақым бар деп есептеймін.

- Сабыржан, оқырман: Қазіргі кезде Асқар Сүлейменов, Асқар Тоқпанов, Нұрғиса Тілендиев, Баукең сияқты тұлғалардың болмауының, тумауының себебі неде деп ойлайсыз?

- Біріншіден, Асқар Сүлейменовтың, Асқар Тоқпановтың, Б.Момышұлының арасындағы айырмашылық жер мен көктей. Сондықтан олардың қандай тұлға екенінінің арасын ажыратып айту керек.

Иә, Нұрғиса керемет домбырашы. Бірақ, ондай кісілер жоқ деп есептемеймін. Қазір консерваторияның өте талантты домбырашы қыз-жігіттері бар. Әрине, кейбіріне Нұрғиса сияқты харизма жетіспейтін шығар. Бірақ, ол бірте-бірте келеді деп ойлаймын. Ал, техника жағынан керемет домбырашылар бар. Бізде жалпы бұл өнер өте жоғары деңгейде.

Ал, Асқар Тоқпановтың қандай ерекше қасиеті бар екенін білмеймін енді.

Асқар Сүлейменов туралы ел ішіндегі әңгімелері болмаса, шығармаларынан, өзім оқығанымнан тани алдым деп есептемеймін.

Ал Бауыржан Момышұлы деген өте батыр адам. Бізде батырлар болған. Қазақ батыр халық қой (күлді).  Сондықтан мен ондай адамдар жоқ деп есептемеймінн.

- Дүйсенәлі Әлімақын, оқырман: Жазушы Төлен әбдік бір сөзінде Қазақ халқы ұлы халық деген еді. Ал сіз біздің халық ұлы халық емес дейсіз. Сонда...

- Мен жалпы өзім папамның айтқан көп нәрсесімен келіспеймін. Сондықтан бұл да көп келіспеушіліктің бірі шығар. Мен өйткені ұлы халық өзінің ұлылығын тұрмысымен дәлелдеуі керек деп есептеймін. Ал, сөз бостандығына, ар бостандығына, әлемдік деңгейдегі жалақыға, әлеуметтік сақтандыру мүмкіндіктеріне қол жеткізбей жатқан халық өз-өзін ұлы халық дегеннен қарағайдай мүйіз шығады деп есептемеймін.

- Дархан аға, уақыт бөліп, порталымыздың оқырмандарының сұрақтарына бүкпесіз жауап бергеніңіз үшін рахмет!

- Сіздерге де рахмет! 

Дайындаған Нұрбике Бексұлтанқызы

Abai.kz