Qúrmetti oqyrman! «Abai.kz» aqparattyq portaly túraqty týrde jýrgizip kele jatqan internet-konferensiyanyng osy jolghy qonaghy - belgili jurnalist, «Qazaqstan» últtyq arnasyndaghy «Parasat maydany» jobasynyng avtory әri jýrgizushisi Darhan Ábdik myrza boldy.

«Abai.kz» oqyrmandary tarapynan Darhan Ábdik myrzagha úzyn-yrghasy 40-qa juyq súraq kelip týsti. Spiykerimiz 1 saghatqa juyq otyryp, sizderding súraqtargha jauap berdi.

Súraqtardyng qaytalanuy men oqyrmandar arasynda oijarys, pikir-talastyng oryn aluyna baylanysty, spiykerding súhbat barysynda aitqan ótkir oilaryn yqshamdap jariyalaudy jón sanadyq.

---

- Darhan agha, siz juyrda әl-Faraby turaly derekti filim týsirdiniz. Búl filimning maqsaty ne?

- Filimning maqsaty degen qiyn nәrse ghoy. Men búghan deyin Shoqan turaly filim jasagham. Jalpy, filim týsirgende qalyptasqan pikir bar. Sen sol dýniyege ózinning qanday da bir oiyndy qosqyng keledi.

Bizding maqsat - әl-Farabiydi týsinu, qúndylyqtaryn qanymyzgha siniru

Biz әl-Farabiydi kóbine maqtaymyz. Biz qazaq boldy, ózbekter ózbek boldy, basqalar basqa boldy deydi. Biraq, shyn mәninde әl-Farabiyding dýniyetanymyna enip, sony týsinip jatyrmyz ba? Mәsele sonda! Óitkeni, әl-Faraby - qazaqqa ghana nemese ózbekke ghana tiyesili emes, ol býkil adamzatqa ortaq túlgha.

Ál-Faraby býkil әlemde “Ekinshi ústaz” ataghan jәne sol әl-Farabiyding býkil qadir-qasiyetin saqtap, ózimiz úmytyp qalghan dýniyeni bizge qaytarghan - Evropa. Óitkeni, Evropada qayta órleu dәuiri degen boldy.

Sol kezding óte danyshpan ghalymdarynyng barlyghy әl-Farabiydi ózining ústazy dep eseptegen. Olar onyng atyn óshirmey, saqtap qalghan. Sonyng arqasynda әl-Faraby bizge qaytyp keldi. Al, onyng filosofiyasynda bizding qazirgi zamanymyzgha, qazirgi týsinigimizge óte qajet nәrseler bar. Mәselen, әl-Faraby X ghasyrda ómir sýrgen kezde óte fundamentaldy úghymdardy qalyptastyrghan. Onyng “Izgi qalanyng túrghyndary” degen enbegi bar. Izgi qala degen ol kezde qogham degen sóz ghoy. Ol izgilikiti qoghamnyng modelin qalyptastyrdy. Ol qanday bolu kerek ekenin aitty.

Parlamenttik Respublika úghymy sol kezde qoldanysta bolghan

Ol kezde diny nanym-senimge baylanysty “bәri bir Allanyng qolynda”, tipti, “әmirshini Allanyng ózi ghana tandaydy, demek, biylikting basynda otyrghan adamgha qarsy sóz aitugha bolmaydy. Óitkeni ol Qúdaydyng qalaulysy” degen úghym qalyptasqan kezde, әl-Farabiyler ony joqqa shygharghan. Olar “biyleushining boyynda qanday da bir belgili qasiyetter bolu kerek. Eger, biyleushi ol qasiyetterding bәrin boyyna sinirmese, onda onyng qasynda sol qasiyetterdi tolyqtyratyn adamdardy alyp, solar arqyly birge biyleui kerek” degen mәselelerdi algha tartqan. Mysaly, býgingi Parlamenttik Respublikanyng negizderin aitqan..

Adam júmaqta emes, osy ómirde baqytty boluy kerek

Adam júmaqqa barghan kezde baqytty bolmauy kerek, adam osy ómirde baqytty bolu kerek. Ol ýshin izgilikti qogham qalyptastyru kerek. Al, izgilikti qogham qalyptastyru ýshin talpynu kerek, ýnemi izdenu kerek degen nәrselerdi aitqan. Men ony - filosofiyalyq, dýniyetanymdyq túrghydan óte manyzdy dep oilaymyn. Sondyqtan, әl-Farabiyding bedeli bizge tәuelsiz. Ol onsyz da әlemde moyyndalghan adam.

Biraq, bizding maqsatymyz - әl-Farabiydi týsinip, bilu. Sosyn, әl-Farabiyding qúndylyqtaryn ózimizding qanymyzgha siniru.

- Búl Sizding jeke shygharmashylyq júmysynyz ba, әlde memlekettik tapsyrys pa? Óitkeni, onday da oi-pikirler aityldy...

- Kezinde "Qazaqstan" telearnasynyng basshysy Erlan Karin boldy. Sol Erlan maghan derekti filim týsiresing be dep úsynys aitqan son, men birneshe taqyryp úsyndym. Sonyng ishinen әl-Farabiydi týsireyik dep, Erlan ózi maghan úsynys jasady. Sondyqtan búl "Qazaqstan" telearnasynyng basshysy bolghan Erlan Karinning úsynysy. IYdeya sonyki dep aitugha bolady.

Ol jaqta әl-Farabiyding kóktasy túr, Beybarystyng ziraty jatyr

- Derekti filimning bir bóligi әl-Farabiyge topyraq búiyrghan Sham shaharynda ótipti. Sýriya qazir soghys alany. Týsirilim tobynyng ol jaqqa baryp kelui biraz mashaqat tudyrghan shyghar...

- Rasynda, baryp kelu óte qiyn boldy. Óitkeni Siriyagha baru qiyn. Óziniz aitqanday, ol jaqta soghys jýrip jatyr. Onyng ýstine, ol jaqta Qazaqstannyng dipmissiyasy da joq. Biraq, bizge Livandaghy Qazaqstannyng elishisi men sol jaqtaghy Konsuly óte kóp kómektesti. Biz aldymen Beyrutqa bardyq. Ary qaray, kelisim alghan song Siriyagha, Damaskige bardyq.

Ol jerde әl-Farabidyng ziratynyng basynda ýlken kesene bar. Onyng barlyghyn Qazaqstan salghan. Keshen shyn mәninde óte jaqsy jasalghan. Onda әl-Farabiyding kóktasy túr. Sol jerde Beybarystyng ziraty túr. Qazir soghysqa baylanysty biraz sheshilmey jatqan mәseleleri bar. Biraq, ol jerde shyn mәninde Qazaqstan ýkimetining sinirgen enbegi óte kóp.

Siriyadaghylar da әl-Farabiydi últtyq maqtanysh sanaydy

Mende ol jerge barghanda mәlimet alu degen maqsat bolghan joq. Jalpy, televiydenie ýshin, filim ýshin sen әngime aityp túrghan jerine baryp, sol jerdi kórsetu manyzdy. Búl bylaysha aitqanda viydeo-derek. Sondyqtan, ol mening barghym kelgeni ýshin emes, filimnin, janrdyng ózindik qaghidalaryna say bolu ýshin. Sondyqtan keremet bir tyng mәlimet aldym dep aita almaymyn. Biraq, ózim tanqalghan bir nәrse - biz әl-Farabiydi keremet zor túlgha tútsaq, Siriyadaghylar da ony dәl solay ózining últtyq maqtanyshy dep esepteydi. Mәselen, Damaskidegi eng úzyn kóshe әl-Faraby kóshesi.

Qazaqstan televiydeniyesi ózining basty mindetin atqarmay otyr

- Darhan agha, siz birneshe derekti filim týsirdiniz. Jalpy, búl janrda nege kóbirek mәn beresiz?

- Kóp mәn beremin dep aita almaymyn. Búl janr mening ózime qyzyq. Osy janrda júmys istegendi jaqsy kóremin. Ekinshiden, mening pikirmshe, bizding Qazaqstannyng televiydeniyesi ózining eng basty bir mindetterin atqarmay otyr. Ol - aghartushylyq. TV-nyng aghartushylyq mindeti bolu kerek. TV halyqtyn, kórermenning sauatyn arttyru kerek. Onyng parasat dengeyin kóteru kerek. Bizding TV ókinishke qaray, tek daqpyrt, maqtanysh, ermek, kýlkige ainalyp ketken.

Al, әl-Faraby turaly filimdi týsirgende maqtau ýshin, onyng ataghyn týgendeu ýshin týsirgen joqpyn. Bizde birynghay maqtaytyn filimder onsyzda kóp. әl-Farabigha mening maqtaghanym bes tiyngha keregi joq. Men әl-Farabigha bes tiyngha keregim joq. әl-Faraby bizge kerek. Sondyqtan biz ony týsinuimiz kerek. Mәsele sonda. Eng bastysy - әl-Farabidyng ghylymy múrasyn, onyng ruhaniyatyn, onyng izgilik qaghidalaryn qanymyzgha siniruimiz kerek. Eger әl-Faraby qazaq bolsyn desek, onyng múrasyn últymyzdyng ruhaniyatyna ainaldyru qajet.

- Ál-Faraby әlemdik túlgha. Onyng ghylym men ruhaniyatqa qosqan ýlesi úshan teniz deymiz. Siz endi derekti filim týsiru barysynda Farabiydi biraz zerttediniz ghoy. Onyng әlemdik ghylymgha qosqan ýlesi turaly aityp berinizshi..

- Óte kóp. Birinshiden, ol kezde ózderiniz bilesizder, aldymen Hristian dini, odan keyin Islam dini kelgennen keyin, oghan deyingi kóp qúdaylyq túsyndaghy grek ghúlamalarynyng kóbi kәpir bop eseptelgen. Sol ghúlamalardyng enbekterin klassifikasiyalap saqtap qalghan әl-Farabiy.

Ekinshiden, әl-Farabidyng muzyka turaly ýlken kitaby bar. “Muzykanyng ýlken kitaby” dep atalady. Búl qazirgi býkil muzyka tanu ghylymynyng negizi, túghyry. Sodan eshtene ózgergen joq. Aynyghan joq. Áli kýnge býkil muzykatanu ghylymy әl-Farabidyng enbegining negizinde jasalyp otyr.

Ýshinshiden, izgi qogham turaly tolghanystary, traktaty. Izgi qogham degen búl - adamzattyng ómirlik múraty, ómirlik maqsaty. Býkil adamzat últyna qaramay izgi qoghamda ómir sýrudi armandaydy. Sonyng qaghidalaryn alghashqylardyng biri bolyp ghylymy týrde jazyp ketken - әl-Farabi. Sondyqtan, әl-Faraby әlemdik túlgha. Ol bir últtyng ayasyna simaydy.

Shynghyshan turaly jaghymdy obrazdy - kompleksi bar jazushylar oilap tapqan

- Bizde keybir ziyaly qauymnyn  arasynda Shynghyshannyng últy turaly dau әli kýnge ózekti. Qyzu talqy bolyp jatady. Alayda, onyng Ortalyq Aziya órkeniyetine jasaghan qiyanaty turaly nege aitylmaydy?

- Aytylmaydy.Aytylmaytyn sebebi - bizding jazushylarymyzdyng kóbi jastayynan tóbelesip óspegen. Al, tóbelesip óspegen adam әrqashan qara kýshke tabynatyn qorqaq bolady. Qorqaq adamnyng barlyghy biylik basyndaghy bireuding qara kýshin pir tútady. Bireuge zorlyq-zombylyq jasaghan adamdy keremet kóredi. Mysaly, maghan Shynghyshannyng últynyng kim ekeni bәribir. Óitkeni, Shynghyshannyng zúlymdaryqtarynyng barlyghy tarihta qaldy. Mysaly, onyng Otyrardy alghan kezde býkil halqyn qalay qyrghany, kitaphanalardy órtegeni, Qayyrhannyng kómeyine qorghasyn qúighany turaly derekter bar.

Shynghyshan - dombyranyng kómeyine qorghasyn qúighan adam. Esterinizde bar ghoy, "Aqsaq qúlan" degen kýiding anyzy. Dombyranyng kómeyine qorghasyn qúidy degen ne sóz? Ol - halyqtyng ýnin óshirdi degen sóz. Shyn mәninde, Qadyr Myrzaliyevting keremet sózi bar. "Naghyz qazaq – qazaq emes, naghyz qazaq – Dombyra" degen. Dombyra búl - qazaqtyng jany, býkil syry, oiy, sheri bәri dombyrada. Mine sonyng ýnin óshirip, kómeyine qorghasyn qúighan adam – Shynghyshan.

Qazaqtyng anyzynda, foliklorynda Shynghyshan turaly bir de bir jaghymdy sóz joq. Ony oilap tauyp jýrgen keyingi sauaty shamaly, komplekstary bar jazushylar.

Shynghyshandy dәripteytin bolsaq - әl-Farabiydi joqqa shygharu kerek!

Eger sizder Shynghyshandy dәriptesenizder, onda әl-Farabidy joqqa shygharu kerek. Óitkeni әl-Faraby shyqqan Otyrardy qúrtqan - Shynghyshan!

Eger sizder Shynghyshandy dәriptesenizder, onda, Gitler de keremet. Onda Napaleon da, Stalin de keremet. Eger Sizder adamnyng úlylyghyn onyng parasatymen, izgiligimen emes, tek, jaulap alu qúdyretimen ólshesenizder onda Shynghyshangha tabynasyzdar. Biraq, Shynghyshangha tabynghan qogham - eshqashan izgilikti qogham bolmaydy.

- Siz Shamgha baryp qayttynyz ghoy... әl-Faraby ómir sýrgen kezenning atributtary Sýriya qoghamynda saqtalghan bolar. Faraby ómir sýrgen uaqyttaghy halyqtyn, qoghamnyng taghdyry turaly ne aitasyz...

- Ál-Faraby ósken orta degen ne? Biz filimimizde osy jaghyna kóp kónil audardyq. Eger, Otyrarda kitaphana bolsa, Aviysenanyng esteligi bar, ol aitady: "men kóshedegi kitap týpteushilerding qasyna barghan kezde, bir satushy maghan bir kitapty dәriptep, maqtap úsyndy. Osyny oqy dedi. Ol әl-Farabidyng kitaby eken. Sodan bastap mening ómirde kóptegen týsinbey jýrgen nәrselerime kózim ashyldy" deydi. Ol ne degen sóz? Ol - Monghol shapqynshylyghyna deyin Ortalyq Aziyada kóshede kitap satyldy, adamdar oqudy, jazudy bildi degen sóz. Demek, onda órkeniyetti orta boldy degen sóz. Al, Monghol shapqynshylyghynan keyin biz kitap oqudy, jazudy qashan ýirendik? Sovet ýkimeti kelgen song ghana ýirendik.

- Oqulyqtarda Shynghyshan shapqynshylyghy órkeniyetti 200 jylgha shegerdi degen derekter de bar...

- 200 emes. Mysaly, Shynghyshannyng shapqynshylyghy XIII ghasyrda bolsa, biz qaytadan oqyp-jazugha XX ghasyrda ghana keldik. Sonda, eki jýz emes, jeti jýz jylgha keyin shegerip túr. Demek, biz órkeniyetten jeti jýz jylgha kesheuildedik.

Al, endi ózderiniz oilap kórinizder, IX, X, XI ghasyrda 200 myng halqy bolghan Otyrar sekildi qalalar talqandalmaghanda, býgin qanday qala bolar edi? Biz qazir London, Pariyj, Niu-Iork degen qalalargha sýisinip qaraymyz. Ortalyq Aziyanyng órkeniyeti - qazir býkil Evropa, býkil әlem sýisinetin órkeniyet bolar edi.

- Farabitanushylar әl-Farabidyng kózqarasyna Týrki mәdeniy-dәstýri әser etkenin aitady. Biraq, osy faktor әli zerttelmey jatqan kórinedi...

-Búl pikirge eshtene aita almaymyn. Biraq, qanday da bir derekterge sýienu kerek. Orta ghasyrdaghy býkil arab jazbalarynda kezdesetin basty nәrselerding biri - әl-Faraby ómir boyy týrki kiyimin kiyip jýrgen. Basqa elde túrsa da, týrkishe kiyingen. Búl ne degen sóz? Búl - ózining elin jaqsy kórdi. Ózining halqyn saghyndy degen sóz. Ol ózining tughan elin erekshe qasterledi degen sóz. Ol óte manyzdy nәrse.

- Ábdisattar Derbisәlining aituynsha, әlem ghalymdary әl-Farabidy әl-Týrky dep jazady. Iran ghalymdary ghana ony parsy tektes dep jazady deydi. 

-Adamdargha tәn nәrse ghoy. Bireuge jabysyp, úly adam shyqsa, sony bizdiki dep ózine tartu. Biraq, әl-Farabidyng atynda túr ghoy. әl-Faraby әt-Týrki, ibn Tarhan degen. Ibn Tarhan degen tek týrkilerde ghana bar. Ol Iranda joq. Tarhan degen ataq - erekshe erligimen, batyrlyghymen diplomatiyalyq qyzmetimen tanylghan adamdargha, taza týrkilerge beriletin atau. Demek, әl-Faraby Tarhannyng әuletinen shyqqan. Odan keyin әt-Týrky deydi. Búl týrki nәsilinen shyqqan degen sóz. Ol onyng mazarynda jazylghan. әl-Farabidy kórgen adamnyng bәri ony týrkilik ekenin ataghan. Sondyqtan, búl jerde daulasatyn nәrse joq.

Al, onyng Farabta tughanyn, Otyrar audanynda ornalasqan auyldyng janynda tughany tarihy derekpen dәleldengen.

- Oqyrman: Ghúlama babamyz haqynda filim týsirip jatyr ekensiz, olay bolsa, babamyzdyng portret-suretin Karachiydegi bank galereyasynan kórip, kóshirmesin elge әkelgen, "Ústazdyng oraluy" dep roman jazghan Ánuar Álimjanovtyng qúndy enbegin eskerding be?

- Eskerdim.

Din bar jerde ghylym damymaydy

- Quanysh, oqyrman: әl-Faraby babamyz Islam dininen, moldalardan teperish kórdi me? Jalpy 17,18 ghasyrlardan keyin Islam jamaghatynan әlemdik túlghalardyng shyqpauynyng sebebi nede dep oilaysyz?

- Ol mәsele Islamda ghana emes. Jalpy, din bar jerde ghylym damymaydy. Eshqashan. Óitkeni, ghylym degen - izdenis. Din degen - dogma. Sondyqtan din bar jerde ghylymnyng damuy mýmkin emes. Al, әl-Farabidyng ghana emes býkil ghalymdardyng  teperish kórgeni tarihy aighaq. Aviysena da, әl-Faraby de, Galiyley de, Kopernik te, Jordano Bruno da... Adamzat tarihynda - әrqashan biylikke kelgen kezde din ghylymdy qudalaumen bolghan.

- Arshabay, oqyrman: әl-Faraby attas ghalym neshe?

- Á.Derbisәli qajynyng aituynsha, әl-Faraby degen attaghy 30-dan astam adam bar. Óitkeni әl-Faraby degen Farab qalasynan shyqqan degen sóz ghoy. Búl turaly mening óz deregim joq. Derbisәlining aituynsha solay.

- Oqyrman: әl-Faraby qazirgi qazaq jerinen tysqarygha baryp danqty boldy. Ol óz eline, jerine syimay ketken be, әlde syidyrmaghan ba?

- Joq, men syimay ketti dep eseptemeymin. Filimde osyghan baylanysty ózimning joramalymdy aitamyn. әl-Farabidyng ol jaqqa ketuining sebebi - ghylymy izdenis. Ómirin ghylymgha arnaghan adamgha ghylymy orta kerek. Material kerek. Mysaly, býgingi tanda siz óte myqty opera әnshisi bolsanyz, Milangha baryp La-Skalada óner kórsetkiniz keledi. Óte myqty finansist bolsanyz, Uold-Stritke barghynyz keledi. Myqty programist bolsanyz Amerikadaghy Silikon alqabyna barghynyz keledi. Sol sekildi, meninshe, әl-Faraby de Ortalyq Aziyada, Otyrarda әbden qalyptasyp, sauatyn jetildirip, ghylymy izdenispen ketti. Óitkeni oghan Aristotelidin, Platondardyng enbekteri, týpnúsqalar qajet bolghan. Sondyqtan ketti dep esepteymin.

- Anqau, oqyrman: әl -Faraby zamanynda qazaq boldy ma? Faraby qazaq bolsa, Farab qalasynda qanday taypalar otyrghan?  

- Ol kezde Farabta týrki taypalary túrdy ghoy. Onyng últy kim degende qazaq, basqa degen kelmeydi, óitkeni, ol kezde qazaq degen últ joq. Biraq, nәsili týrki bolghany - әt-Týrky degen atynda túr ghoy. Al, týrki degen - ózbek, qyrghyz, qazaq, týrkimen, tatar, noghay, qarashay, balqay, bәrimiz týrkimiz. Tarihymyz ortaq.

- Beren, oqyrman: әbu-Nasyr әl-Faraby barsha jazghanyn Allagha syiynyp baryp qaghazgha týsirgen. Siz filimdi bastaghanda nege yaky kimge syiyndynyz?

- Men eshkimge syiynghan joqpyn. Óitkeni men ateispin.

Ál-Farabidy qazaqtyng últtyq ruhaniyatyna ainaldyru kerek

- Bektúr, oqyrman: Qúrmetti Darhan! Qazir bizde "әbu-Nasyr 77 til bilgen" degen jalghan daqpyrt pen 30-gha juyq әl-Farbiylerding sanyn tizbektegen jadaghay, maqtanysh qana bar. Osyghan deyin shyqqan 4-5 kitaby sol kýiinde taldanbay, týpnúsqamen salystyrylmay qaldy. Týrkiyada shyqqan kóptomdyghy audarylmady. Jalpy qazaqqa anyz әbu-Nasyr ghana kerek pe?

- Birinshiden, әl-Faraby 70 til bilgen degen qazaqtyng oilap tapqany emes. Ol tarihy anyzda bar nәrse. Ol shyn mәninde solay boldy ma, basqa boldy ma, mәsele onda emes. Ol bizge arab elderinen, Evropa elderinen kelgen anyz. Shyn mәninde, әl-Faraby turaly derek az. Sondyqtan, onyng enbekterin tauyp qazaqshagha audaru kerek. Sapaly audarma jasap, әl-Farabidy qazaqtyng últtyq ruhaniyatyna ainaldyru kerek. Ol júmystar ókinishke oray óte bayau jýrip jatyr. Kesheuildep jatyr. Biz әl-Farabidy әli kýnge bilmeymiz, tanymaymyz. Men týsirgen filim osy júmysty úiymdastyrugha septigi tiyedi dep oilamyn.

Adamzattyng eng ýlken qaharmandary - batyrlar emes, ghalymdar

- Halyqaralyq akademiyalyq kenesting úigharymy boyynsha, memleketting ghylymgha bóletin aqshasy IJÓ 1,5%-nan artyq bolsa ghana ghylym damidy deydi. Bizde búl 0,2% eken. Jalpy, biz ghylymgha aqsha bóluge nege sonsha sarandyq tanytyp otyrmyz?

- Óitkeni, bizding istep otyrghan jalpy sayasatymyz dúrys emes. Ghylym damymaghan jerde qogham eshqashan damymaydy. әl-Farabidyng sózi bar ghoy, "Adam tek qana ghylym damyghan elde ómir kýru kerek. Eger ghylymgha, ónerge, bilimge tosqauyl qoyatyn biylik bolsa, ol eldi tastap ketu kerek" deydi. Ókinishke oray, biz elimizdi tastap kete almaymyz. Biraq, biz ghylymdy damytu ýshin kýresuimiz kerek.

Men ózim Ghylym akademiyasynda júmys istegen adammyn. Sondyqtan men ghylymgha jasalyp otyrghan ozbyrlyqtyng bәrin óz kózimmen kórgenmin. Ol óte ókinishti nәrse.

Biz qazir ghylymdy iydeologiyagha, maqtanyshtyng jolyna, ótirik bir esep beruding ailasyna ainaldyryp jiberdik. Al, shyn mәninde, ghylym adamzatty bolashaqta damytatyn jalghyz aq nәrse. Bir nәrseni oilanu kerek, eger biz samoletpen bir jerge bara alsaq, mashinamen jýrsek, tisimizdi júldyrsaq, soqyrishekten ólip qalmasaq, tuberkulezdi emdetsek, sonyng bәri dinning emes, ghylymnyng arqasy. Adamzattyng býkil jetistigi - ghylymnyng arqasy. Al, әl-Faraby sekildi, Eynshteyn sekildi, ibn Sinalardyng barlyghy din tarapynan jasalghan zorlyq-zombylyqqa qaramastan, osy ghylymdy damytqan adamdar. Bәri  kózi tiri kezinde qughyn sýrgin kórgen adamdar. Jordano Brunolar sol ýshin otqa janghan. Sondyqtan adamzattyng eng ýlken qaharmandary - biz aitatynday, batyrlar basqalar emes, ghalymdar.

- Avtoritarly, diktattyq jýiede ghylymnyng damu mýmkindigi qanday?

- Avtoritarly jýiede ghylym eshqashan damymaydy. Óitkeni ghylymnyng damuynyng aldynghy sharty - oy erkindigi.

- Ghylymdy sayasatpen úshtastyrugha bola ma? Ol ýshin ne isteu kerek?

- Ghylym sayasatpen úshtasady, әriyne. Mysaly Sovet ýkimeti kezindegidey. Biraq, onda ghylym - qate damyghan, bir jaghy ósip, bir jaghy óspey qalghan ósimdik sekildi bolady. Mysaly, sovet ýkimeti qaru jaraqqa, yadrolyq qaru jasaugha mýmkindik beretin ghylymdargha aqsha bóldi de, basqa ghylymdar ótirik boldy. Mysaly, ol kezde tarih degen ghylym bolghan joq, olar ony iydeologiyagha ainaldyrdy. Sosiologiya degen ghylym bolghan joq, olar ony propagandagha ainaldyrdy. Sol sekildi ol bir mýshesi damyp, ekinshi mýshesi damymay qalghan aghza sekildi bolady.

- Oqyrman: Biluimshe ateist kórinesiz. Islam dini Qazaqstanda qarqyndy damy bastady. Tipti sayasatqa aralasa bastady. Meshitter jappay salynyp jatsa da halyq simay jatyr. Osyghan qinalmaysyz ba? Uayymdamaysyz ba? Ózinizshe qanday әreket qylyp jatyrsyz?

- Men qanday әreket qyla alamyn? Men osynday filimder týsiremin. Ghylymiy-tanymdyq "+Sheksizdik" degen sikl jasadym. Ol fizika, himiya, biologiya mәselelerine arnalghan joba.

Qazaq sauatty bolghanda ghana baqytty bolady

Jalpy, dinge berilu degen - halyqtyng parasat dengeyining tómen ekenin ghana kórsetedi. Boldy, basqa eshtene emes. Din - nadan adamdardyng ortasynda gýldep shygha keledi. Onymen kýresuding jalghyz joly - halyqtyng bilimin arttyru. Aghartushylyq. Onymen qanday da bir әkimshilik jolmen kýresu mýmkin emes. Óitkeni ony týrmege qamaumen, qudalaumen jene almaysyn. Ol mýmkin emes. Sondyqtan qazaq halqy sauatty bolu kerek. Sonda ghana baqytty bolady.

- Hangeldi, oqyrman: Parasat maydany telehabaryna kelip súhbat bergenderding ishinen kimning jauabyna kóniliniz toldy jәne kimning sózinen qatty týnildiniz? Aty-jónderimen dәleldep aityp bere alasyz ba?

- Joq men aty-jónimen aitpaymyn. Onda bireudi dattau emes qoy, ol baghdarlamagha kelgen qonaqtardyng dengeyin kórermenning ózi sheshsin.

- Tehno, oqyrman: Ózinizge tәn jana baghytty ústanasyz. Sizding jolynyzdy quyp, shәkirtter shyqsa baptap, qarsy alasyz ba? Betin qaqpay, belin buasyz ba?

- Men eshkimning betin qaghyp jatqan joqpyn. Men óz júmysymdy istesem boldy. Al, arnayy shәkirt tәrbiyelep jatqan joqpyn.

- Ali, oqyrman: "Parasat maydany" demalysqa shyghyp kelgennen song youtube-qa shyqpay qaldy. Ol telearna basshysy Lәzzat Tanysbaydyng búiryghy emes pe?

- Kimning búiryghy ekenin bilmeymin, biraq, youtube-qa shyqpay qalghany ras. Bizde arnanyng internetpen ainalysatyn bólimi bar. Men sonyng basshysyna zvondap sóilestim. Ol, "bizding sayasatymyz - elding barlyghyn Qazaqstan arnasynyng saytyna tartu. Sol sebepti qoymay jatyrmyz" dedi. Mening pikirimshe búl aqymaqtyq. Biraq, oghan men ne isteymin. Onymen daulasugha uaqytym joq. Sondyqtan, baghdarlamanyng barlyq núsqasy arnanyng saytynda túr. Kórem degender sol jerden kóre alady.

- TV kórermen, oqyrman: Darhan myrza sauatty ekenin bilemin, biraq búl kisining әngimesi qazaqqa ne beredi? TV-dan bir eki kórdim de qoya saldym...

- Qoya salsyn.

- Arman, oqyrman: Elimizde qazaq tilining bolashaghy bar ma? Nege qazaq tili әli kýnge deyin ghylym men biznes tili emes? Nege otandyq menedjerler, basshylar qol astyndaghy qyzmetkerlerin syilaudy bilmeydi? Esersoq, әumeser әri dóreki basshylar osy qaydan shyghady? Ózge últ ókilderi men sheteldikterdi syilap, jergilikti halyqty kemitu nening belgisi? Qazaq basshysynyng kýshi tek qazaqqa ghana jete me?

- Birinshiden, men qazaq degen sózdi etnos túrghysynan qabyldaugha qarsymyn. Biz qazaq degen nәrseni qazaqstannyng azamatynyng bәrine ortaq qoldanuymyz kerek. Óitkeni, etnos túrghysyndaghy últshyldyq - mening eng jek kóretin nәrsem. Mening ruym arghyn, qypshaq, shapyrashty, úly jýz, kishi jýzbin dep maqtanu - adamnyng sorlylyghynyng belgisi. QR azamatynyng barlyghy tegine nәsiline, dinine  qaramastan bәri qazaq bolu kerek.

Ózindik órkeniyet, ózindik tәuelsiz memleket qúramyn desen, eng manyzdy mәsele - til. Óitkeni til joghalsa - últ joghalady. Biraq, bizde tildi damytpay otyrghan biylikting ózi. Biylik basyndaghylargha qaranyz, bireuining balasy qazaqsha sóilemeydi. Olardyng qazaq tiline degen kózqarasyn sodan aq biluge bolady.

Al, esersoq basshylar - jemqor ortadan shyghady. Tanys-tamyrlyqpen ómir sýruden shyghady. Ruyndy, jýzindi búldap júmysqa túrudan shyghady. Júmysqa túrghanda, ainalana ózinning auylynnan shyqqan, ózinning ruynnan shyqqan adamdardy aludan shyghady. Bәsekening joqtyghynan shyghady. Qazaqstanda bәseke joq. Bizding elde óte jaqsy maman júmyssyz jýrui mýmkin, týkke túrmaytyn adam ýlken lauazymda otyruy mýmkin. Ol sybaylastyqtyn, jemqorlyqtyng nәtiyjesi.

Birde-bir din biylikti qoldamasa - ómir sýre almaydy

- Bekbolat, oqyrman: Múhametjan Tazabek patshagha qarsy mitingige shyghugha bolmaydy, polisiya búiryqty oryndau kerek, qoghamdyq tәrtipti búzghandardy qasiyetti Qaghbanyng ózinde polisiya qúiymshaghyn ýzetindey tebedi, demek Qaghbadan basqa jerde belomyrtqasyn syndyrugha bolady degendey ýgit-nasihatyn elirip otyryp oqyp ketti. Tazabekovting diny oryndardy mysalgha keltire otyryp qúqyq qorghau organdaryna ýgit nasihat jýrgizuge qúqyghy bar ma?

Tazabekovtyng әreketi - jalpy, býkil moldalardyng barlyghynyng kez-kelgen biylikting aldynda jalpaqtap jýruge dayyn ekenin kórsetedi. Óitkeni bir de bir din biylik qoldamasa ómir sýre almaydy.

- Dýisen, oqyrman: Siz ýshin Qúran ayattaryn jatqa soghyp túrghan bala artyqpa? Álde fizika, himiya matematika ghylymyn mengergen bala artyq pa? Qaysysynyng elge tiygizer paydasy mol?

- Áriyne, fizika, matematikany mengergen adam artyq. Qúrandy jatqa oqyghan ne beredi adamgha?

- Astanalyq, oqyrman: Din apiyn bolsa dinsizdik, Qúdaydan bezushilik ne bolghany?

- Eshtene emes. Ol jamandyq ta emes, jaqsylyq ta emes. Kәdimgi nәrse. Mәsele dinsizdikte emes qoy. Mәsele adamnyng qanshalyqty saliqaly, maghynaly ómir sýretininde. Bәlkim dinge senetin adamdardyng ishinde de jaqsy adamdar bar shyghar. Biraq, dinning ózi óte agressivti bolghandyqtan, ainalasyndaghy nәrselerdi joqqa shygharatyndyqtan, tiym salatyndyqtan, damugha tejeu jasaydy. Al, dinsizdik degenning ne ekenin men týsinbeymin. Onday aghym bar ma? Aghym joq. Din degen aghym. Men mysaly dinge senbeymin. Ol ýshin basymdy qatyrmaymyn.

- Oqyrman: Núrsúltan Nazarbaev qansha Elbasy bolghanymen Týrkiyanyng Kemal Atatýrigi, Singapurding Ly Kuan Yui, Qytaydyng Dyan Syaopiyni siyaqty elining kóshbasshysy bola aldy ma? Tipti Qazaqstannnyng jerinen birinshi kosmonavt úshyp, industriyamyz damyp, qansha zavod, fabrikalar júmys istep, tynymyz aiyrylyp, jýgerimiz jayqalyp ósip túrghan kezde týie minip, jýn jep, jabaghy tyshyp jýrgen beduiyn-arabtar qazir bizden kósh ilgeri qara ýzip ozyp ketti. Birikken arab әmirlikterinde bolghan shygharsyz, qarapayym arabtardyng óz biyligine degen kózqarasy men qarapayym qazaqtyng bizding biylikke degen kózqarasyn salystyryp kórinizshi. Mening súraghym: qay jerden qatelik ketti dep oilaysyz? 

- Men arabtardyng bay memleket ekenin moyyndaymyn. Biraq, olardy damyghan memleket dep eseptemeymin. Damyghan qogham dep eseptemeymin. Óitkeni, damudyng aldynghy sharty - demokratiya, sóz bostandyghy, ghylymnyng damuy. Búlardyng eshqaysy arab әleminde joq. Sondyqtan olar keremet sýisinetin el emes.

- Shynghysov Aybek, oqyrman: Darhan myrza biylikting qazaq tiline qatysty ústanyp otyrghan sayasaty turaly ne aitasyz? Elbasy aityp jýrgendey qazaq qazaqpen sóilese qazaq tili damidy degenmen kelisesiz be? Tilding osynday dәrejege jetuine halyq kinәli me, әlde, biylik pe?

- Biylik kinәli.

Abay sekildi qazaqqa aqyl aitugha qarsymyn

- Ayna, oqyrman:  “Parasat maydany” baghdarlamasy óte únaydy. Ýzbey kóremin. Mening oiymsha, qazaqty damytpaytyn eki nәrse bar. Biri – din, ekinshisi qatyp qalghan salt-dәstýr? Kelisesiz be?

- Men salt-dәstýrdi jaqsy kóremin. Biraq, ol qatyp qalghan zang emes qoy. Ol da ózgeredi. Men jalpy, qazaqqa balagha úrysqanday úrsugha qarsymyn. Abay sekildi qazaqqa aqyl aitugha qarsymyn. Qazaqsyng ba, qazaqty jaqsy kóru kerek. Boldy.

- Aynagýl, oqyrman: Sizding baghdarlamanyz erekshe. Biraq qonaqtan góri óziniz kóp sóilesiz? Nege?

- Óitkeni mening baghdarlamam súhbat emes. Men qonaqtarymdy shaqyramyn da, solarmen birge teng dәrejede pikir almasamyn. Sondyqtan ózimning sóileuge qaqym bar dep esepteymin.

- Sabyrjan, oqyrman: Qazirgi kezde Asqar Sýleymenov, Asqar Toqpanov, Núrghisa Tilendiyev, Baukeng siyaqty túlghalardyng bolmauynyn, tumauynyng sebebi nede dep oilaysyz?

- Birinshiden, Asqar Sýleymenovtyn, Asqar Toqpanovtyn, B.Momyshúlynyng arasyndaghy aiyrmashylyq jer men kóktey. Sondyqtan olardyng qanday túlgha ekeninining arasyn ajyratyp aitu kerek.

IYә, Núrghisa keremet dombyrashy. Biraq, onday kisiler joq dep eseptemeymin. Qazir konservatoriyanyng óte talantty dombyrashy qyz-jigitteri bar. Áriyne, keybirine Núrghisa siyaqty harizma jetispeytin shyghar. Biraq, ol birte-birte keledi dep oilaymyn. Al, tehnika jaghynan keremet dombyrashylar bar. Bizde jalpy búl óner óte joghary dengeyde.

Al, Asqar Toqpanovtyng qanday erekshe qasiyeti bar ekenin bilmeymin endi.

Asqar Sýleymenov turaly el ishindegi әngimeleri bolmasa, shygharmalarynan, ózim oqyghanymnan tany aldym dep eseptemeymin.

Al Bauyrjan Momyshúly degen óte batyr adam. Bizde batyrlar bolghan. Qazaq batyr halyq qoy (kýldi).  Sondyqtan men onday adamdar joq dep eseptemeyminn.

- Dýisenәli Álimaqyn, oqyrman: Jazushy Tólen әbdik bir sózinde Qazaq halqy úly halyq degen edi. Al siz bizding halyq úly halyq emes deysiz. Sonda...

- Men jalpy ózim papamnyng aitqan kóp nәrsesimen kelispeymin. Sondyqtan búl da kóp kelispeushilikting biri shyghar. Men óitkeni úly halyq ózining úlylyghyn túrmysymen dәleldeui kerek dep esepteymin. Al, sóz bostandyghyna, ar bostandyghyna, әlemdik dengeydegi jalaqygha, әleumettik saqtandyru mýmkindikterine qol jetkizbey jatqan halyq óz-ózin úly halyq degennen qaraghayday mýiiz shyghady dep eseptemeymin.

- Darhan agha, uaqyt bólip, portalymyzdyng oqyrmandarynyng súraqtaryna býkpesiz jauap bergeniniz ýshin rahmet!

- Sizderge de rahmet! 

Dayyndaghan Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz