قۇرمەتتى وقىرمان! «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ وسى جولعى قوناعى - بەلگىلى جۋرناليست، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنداعى «پاراسات مايدانى» جوباسىنىڭ اۆتورى ءارى جۇرگىزۋشىسى دارحان ابدىك مىرزا بولدى.

«Abai.kz» وقىرماندارى تاراپىنان دارحان ابدىك مىرزاعا ۇزىن-ىرعاسى 40-قا جۋىق سۇراق كەلىپ ءتۇستى. سپيكەرىمىز 1 ساعاتقا جۋىق وتىرىپ، سىزدەردىڭ سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى.

سۇراقتاردىڭ قايتالانۋى مەن وقىرماندار اراسىندا ويجارىس، پىكىر-تالاستىڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى، سپيكەردىڭ سۇحبات بارىسىندا ايتقان وتكىر ويلارىن ىقشامداپ جاريالاۋدى ءجون سانادىق.

---

- دارحان اعا، ءسىز جۋىردا ءال-فارابي تۋرالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىردىڭىز. بۇل ءفيلمنىڭ ماقساتى نە؟

- ءفيلمنىڭ ماقساتى دەگەن قيىن نارسە عوي. مەن بۇعان دەيىن شوقان تۋرالى فيلم جاساعام. جالپى، فيلم تۇسىرگەندە قالىپتاسقان پىكىر بار. سەن سول دۇنيەگە ءوزىڭنىڭ قانداي دا ءبىر ويىڭدى قوسقىڭ كەلەدى.

ءبىزدىڭ ماقسات - ءال-ءفارابيدى ءتۇسىنۋ، قۇندىلىقتارىن قانىمىزعا ءسىڭىرۋ

ءبىز ءال-ءفارابيدى كوبىنە ماقتايمىز. ءبىز قازاق بولدى، وزبەكتەر وزبەك بولدى، باسقالار باسقا بولدى دەيدى. بىراق، شىن مانىندە ءال-ءفارابيدىڭ دۇنيەتانىمىنا ەنىپ، سونى ءتۇسىنىپ جاتىرمىز با؟ ماسەلە سوندا! ويتكەنى، ءال-فارابي - قازاققا عانا نەمەسە وزبەككە عانا تيەسىلى ەمەس، ول بۇكىل ادامزاتقا ورتاق تۇلعا.

ءال-فارابي بۇكىل الەمدە “ەكىنشى ۇستاز” اتاعان جانە سول ءال-ءفارابيدىڭ بۇكىل قادىر-قاسيەتىن ساقتاپ، ءوزىمىز ۇمىتىپ قالعان دۇنيەنى بىزگە قايتارعان - ەۆروپا. ويتكەنى، ەۆروپادا قايتا ورلەۋ ءداۋىرى دەگەن بولدى.

سول كەزدىڭ وتە دانىشپان عالىمدارىنىڭ بارلىعى ءال-ءفارابيدى ءوزىنىڭ ۇستازى دەپ ەسەپتەگەن. ولار ونىڭ اتىن وشىرمەي، ساقتاپ قالعان. سونىڭ ارقاسىندا ءال-فارابي بىزگە قايتىپ كەلدى. ال، ونىڭ فيلوسوفياسىندا ءبىزدىڭ قازىرگى زامانىمىزعا، قازىرگى تۇسىنىگىمىزگە وتە قاجەت نارسەلەر بار. ماسەلەن، ءال-فارابي X عاسىردا ءومىر سۇرگەن كەزدە وتە فۋندامەنتالدى ۇعىمداردى قالىپتاستىرعان. ونىڭ “ىزگى قالانىڭ تۇرعىندارى” دەگەن ەڭبەگى بار. ىزگى قالا دەگەن ول كەزدە قوعام دەگەن ءسوز عوي. ول ىزگىلىكىتى قوعامنىڭ مودەلىن قالىپتاستىردى. ول قانداي بولۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى.

پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا ۇعىمى سول كەزدە قولدانىستا بولعان

ول كەزدە ءدىني نانىم-سەنىمگە بايلانىستى ء“بارى ءبىر اللانىڭ قولىندا”، ءتىپتى، ء“امىرشىنى اللانىڭ ءوزى عانا تاڭدايدى، دەمەك، بيلىكتىڭ باسىندا وتىرعان ادامعا قارسى ءسوز ايتۋعا بولمايدى. ويتكەنى ول قۇدايدىڭ قالاۋلىسى” دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان كەزدە، ءال-فارابيلەر ونى جوققا شىعارعان. ولار “بيلەۋشىنىڭ بويىندا قانداي دا ءبىر بەلگىلى قاسيەتتەر بولۋ كەرەك. ەگەر، بيلەۋشى ول قاسيەتتەردىڭ ءبارىن بويىنا سىڭىرمەسە، وندا ونىڭ قاسىندا سول قاسيەتتەردى تولىقتىراتىن ادامداردى الىپ، سولار ارقىلى بىرگە بيلەۋى كەرەك” دەگەن ماسەلەلەردى العا تارتقان. مىسالى، بۇگىنگى پارلامەنتتىك رەسپۋبليكانىڭ نەگىزدەرىن ايتقان..

ادام جۇماقتا ەمەس، وسى ومىردە باقىتتى بولۋى كەرەك

ادام جۇماققا بارعان كەزدە باقىتتى بولماۋى كەرەك، ادام وسى ومىردە باقىتتى بولۋ كەرەك. ول ءۇشىن ىزگىلىكتى قوعام قالىپتاستىرۋ كەرەك. ال، ىزگىلىكتى قوعام قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تالپىنۋ كەرەك، ۇنەمى ىزدەنۋ كەرەك دەگەن نارسەلەردى ايتقان. مەن ونى - فيلوسوفيالىق، دۇنيەتانىمدىق تۇرعىدان وتە ماڭىزدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان، ءال-ءفارابيدىڭ بەدەلى بىزگە تاۋەلسىز. ول ونسىز دا الەمدە مويىندالعان ادام.

بىراق، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ءال-ءفارابيدى ءتۇسىنىپ، ءبىلۋ. سوسىن، ءال-ءفارابيدىڭ قۇندىلىقتارىن ءوزىمىزدىڭ قانىمىزعا ءسىڭىرۋ.

- بۇل ءسىزدىڭ جەكە شىعارماشىلىق جۇمىسىڭىز با، الدە مەملەكەتتىك تاپسىرىس پا؟ ويتكەنى، ونداي دا وي-پىكىرلەر ايتىلدى...

- كەزىندە "قازاقستان" تەلەارناسىنىڭ باسشىسى ەرلان كارين بولدى. سول ەرلان ماعان دەرەكتى فيلم تۇسىرەسىڭ بە دەپ ۇسىنىس ايتقان سوڭ، مەن بىرنەشە تاقىرىپ ۇسىندىم. سونىڭ ىشىنەن ءال-ءفارابيدى تۇسىرەيىك دەپ، ەرلان ءوزى ماعان ۇسىنىس جاسادى. سوندىقتان بۇل "قازاقستان" تەلەارناسىنىڭ باسشىسى بولعان ەرلان كاريننىڭ ۇسىنىسى. يدەيا سونىكى دەپ ايتۋعا بولادى.

ول جاقتا ءال-ءفارابيدىڭ كوكتاسى تۇر، بەيبارىستىڭ زيراتى جاتىر

- دەرەكتى ءفيلمنىڭ ءبىر بولىگى ءال-فارابيگە توپىراق بۇيىرعان شام شاھارىندا ءوتىپتى. ءسۇريا قازىر سوعىس الاڭى. ءتۇسىرىلىم توبىنىڭ ول جاققا بارىپ كەلۋى ءبىراز ماشاقات تۋدىرعان شىعار...

- راسىندا، بارىپ كەلۋ وتە قيىن بولدى. ويتكەنى سيرياعا بارۋ قيىن. ءوزىڭىز ايتقانداي، ول جاقتا سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە، ول جاقتا قازاقستاننىڭ ديپميسسياسى دا جوق. بىراق، بىزگە ليۆانداعى قازاقستاننىڭ ەلىشىسى مەن سول جاقتاعى كونسۋلى وتە كوپ كومەكتەستى. ءبىز الدىمەن بەيرۋتقا باردىق. ارى قاراي، كەلىسىم العان سوڭ سيرياعا، داماسكىگە باردىق.

ول جەردە ءال-فارابيدىڭ زيراتىنىڭ باسىندا ۇلكەن كەسەنە بار. ونىڭ بارلىعىن قازاقستان سالعان. كەشەن شىن مانىندە وتە جاقسى جاسالعان. وندا ءال-ءفارابيدىڭ كوكتاسى تۇر. سول جەردە بەيبارىستىڭ زيراتى تۇر. قازىر سوعىسقا بايلانىستى ءبىراز شەشىلمەي جاتقان ماسەلەلەرى بار. بىراق، ول جەردە شىن مانىندە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وتە كوپ.

سيرياداعىلار دا ءال-ءفارابيدى ۇلتتىق ماقتانىش سانايدى

مەندە ول جەرگە بارعاندا مالىمەت الۋ دەگەن ماقسات بولعان جوق. جالپى، تەلەۆيدەنيە ءۇشىن، فيلم ءۇشىن سەن اڭگىمە ايتىپ تۇرعان جەرىڭە بارىپ، سول جەردى كورسەتۋ ماڭىزدى. بۇل بىلايشا ايتقاندا ۆيدەو-دەرەك. سوندىقتان، ول مەنىڭ بارعىم كەلگەنى ءۇشىن ەمەس، ءفيلمنىڭ، جانردىڭ وزىندىك قاعيدالارىنا ساي بولۋ ءۇشىن. سوندىقتان كەرەمەت ءبىر تىڭ مالىمەت الدىم دەپ ايتا المايمىن. بىراق، ءوزىم تاڭقالعان ءبىر نارسە - ءبىز ءال-ءفارابيدى كەرەمەت زور تۇلعا تۇتساق، سيرياداعىلار دا ونى ءدال سولاي ءوزىنىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى دەپ ەسەپتەيدى. ماسەلەن، داماسكىدەگى ەڭ ۇزىن كوشە ءال-فارابي كوشەسى.

قازاقستان تەلەۆيدەنيەسى ءوزىنىڭ باستى مىندەتىن اتقارماي وتىر

- دارحان اعا، ءسىز بىرنەشە دەرەكتى فيلم ءتۇسىردىڭىز. جالپى، بۇل جانردا نەگە كوبىرەك ءمان بەرەسىز؟

- كوپ ءمان بەرەمىن دەپ ايتا المايمىن. بۇل جانر مەنىڭ وزىمە قىزىق. وسى جانردا جۇمىس ىستەگەندى جاقسى كورەمىن. ەكىنشىدەن، مەنىڭ پىكىرمشە، ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ تەلەۆيدەنيەسى ءوزىنىڭ ەڭ باستى ءبىر مىندەتتەرىن اتقارماي وتىر. ول - اعارتۋشىلىق. تۆ-نىڭ اعارتۋشىلىق مىندەتى بولۋ كەرەك. تۆ حالىقتىڭ، كورەرمەننىڭ ساۋاتىن ارتتىرۋ كەرەك. ونىڭ پاراسات دەڭگەيىن كوتەرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ تۆ وكىنىشكە قاراي، تەك داقپىرت، ماقتانىش، ەرمەك، كۇلكىگە اينالىپ كەتكەن.

ال، ءال-فارابي تۋرالى ءفيلمدى تۇسىرگەندە ماقتاۋ ءۇشىن، ونىڭ اتاعىن تۇگەندەۋ ءۇشىن تۇسىرگەن جوقپىن. بىزدە بىرىڭعاي ماقتايتىن فيلمدەر ونسىزدا كوپ. ءال-فارابيعا مەنىڭ ماقتاعانىم بەس تيىنعا كەرەگى جوق. مەن ءال-فارابيعا بەس تيىنعا كەرەگىم جوق. ءال-فارابي بىزگە كەرەك. سوندىقتان ءبىز ونى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ماسەلە سوندا. ەڭ باستىسى - ءال-فارابيدىڭ عىلىمي مۇراسىن، ونىڭ رۋحانياتىن، ونىڭ ىزگىلىك قاعيدالارىن قانىمىزعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. ەگەر ءال-فارابي قازاق بولسىن دەسەك، ونىڭ مۇراسىن ۇلتىمىزدىڭ رۋحانياتىنا اينالدىرۋ قاجەت.

- ءال-فارابي الەمدىك تۇلعا. ونىڭ عىلىم مەن رۋحانياتقا قوسقان ۇلەسى ۇشان تەڭىز دەيمىز. ءسىز ەندى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ بارىسىندا ءفارابيدى ءبىراز زەرتتەدىڭىز عوي. ونىڭ الەمدىك عىلىمعا قوسقان ۇلەسى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى..

- وتە كوپ. بىرىنشىدەن، ول كەزدە وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، الدىمەن حريستيان ءدىنى، ودان كەيىن يسلام ءدىنى كەلگەننەن كەيىن، وعان دەيىنگى كوپ قۇدايلىق تۇسىنداعى گرەك عۇلامالارىنىڭ كوبى كاپىر بوپ ەسەپتەلگەن. سول عۇلامالاردىڭ ەڭبەكتەرىن كلاسسيفيكاتسيالاپ ساقتاپ قالعان ءال-فارابي.

ەكىنشىدەن، ءال-فارابيدىڭ مۋزىكا تۋرالى ۇلكەن كىتابى بار. “مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى” دەپ اتالادى. بۇل قازىرگى بۇكىل مۋزىكا تانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزى، تۇعىرى. سودان ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. اينىعان جوق. ءالى كۇنگە بۇكىل مۋزىكاتانۋ عىلىمى ءال-فارابيدىڭ ەڭبەگىنىڭ نەگىزىندە جاسالىپ وتىر.

ۇشىنشىدەن، ىزگى قوعام تۋرالى تولعانىستارى، تراكتاتى. ىزگى قوعام دەگەن بۇل - ادامزاتتىڭ ومىرلىك مۇراتى، ومىرلىك ماقساتى. بۇكىل ادامزات ۇلتىنا قاراماي ىزگى قوعامدا ءومىر ءسۇرۋدى ارماندايدى. سونىڭ قاعيدالارىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ عىلىمي تۇردە جازىپ كەتكەن - ءال-فارابي. سوندىقتان، ءال-فارابي الەمدىك تۇلعا. ول ءبىر ۇلتتىڭ اياسىنا سيمايدى.

شىڭعىسحان تۋرالى جاعىمدى وبرازدى - كومپلەكسى بار جازۋشىلار ويلاپ تاپقان

- بىزدە كەيبىر زيالى قاۋىمنىڭ  اراسىندا شىڭعىسحاننىڭ ۇلتى تۋرالى داۋ ءالى كۇنگە وزەكتى. قىزۋ تالقى بولىپ جاتادى. الايدا، ونىڭ ورتالىق ازيا وركەنيەتىنە جاساعان قياناتى تۋرالى نەگە ايتىلمايدى؟

- ايتىلمايدى.ايتىلمايتىن سەبەبى - ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ كوبى جاستايىنان توبەلەسىپ وسپەگەن. ال، توبەلەسىپ وسپەگەن ادام ارقاشان قارا كۇشكە تابىناتىن قورقاق بولادى. قورقاق ادامنىڭ بارلىعى بيلىك باسىنداعى بىرەۋدىڭ قارا كۇشىن ءپىر تۇتادى. بىرەۋگە زورلىق-زومبىلىق جاساعان ادامدى كەرەمەت كورەدى. مىسالى، ماعان شىڭعىسحاننىڭ ۇلتىنىڭ كىم ەكەنى ءبارىبىر. ويتكەنى، شىڭعىسحاننىڭ زۇلىمدارىقتارىنىڭ بارلىعى تاريحتا قالدى. مىسالى، ونىڭ وتىراردى العان كەزدە بۇكىل حالقىن قالاي قىرعانى، كىتاپحانالاردى ورتەگەنى، قايىرحاننىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيعانى تۋرالى دەرەكتەر بار.

شىڭعىسحان - دومبىرانىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيعان ادام. ەستەرىڭىزدە بار عوي، "اقساق قۇلان" دەگەن كۇيدىڭ اڭىزى. دومبىرانىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيدى دەگەن نە ءسوز؟ ول - حالىقتىڭ ءۇنىن ءوشىردى دەگەن ءسوز. شىن مانىندە، قادىر مىرزاليەۆتىڭ كەرەمەت ءسوزى بار. "ناعىز قازاق – قازاق ەمەس، ناعىز قازاق – دومبىرا" دەگەن. دومبىرا بۇل - قازاقتىڭ جانى، بۇكىل سىرى، ويى، شەرى ءبارى دومبىرادا. مىنە سونىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ، كومەيىنە قورعاسىن قۇيعان ادام – شىڭعىسحان.

قازاقتىڭ اڭىزىندا، فولكلورىندا شىڭعىسحان تۋرالى ءبىر دە ءبىر جاعىمدى ءسوز جوق. ونى ويلاپ تاۋىپ جۇرگەن كەيىنگى ساۋاتى شامالى، كومپلەكستارى بار جازۋشىلار.

شىڭعىسحاندى دارىپتەيتىن بولساق - ءال-ءفارابيدى جوققا شىعارۋ كەرەك!

ەگەر سىزدەر شىڭعىسحاندى دارىپتەسەڭىزدەر، وندا ءال-فارابيدى جوققا شىعارۋ كەرەك. ويتكەنى ءال-فارابي شىققان وتىراردى قۇرتقان - شىڭعىسحان!

ەگەر سىزدەر شىڭعىسحاندى دارىپتەسەڭىزدەر، وندا، گيتلەر دە كەرەمەت. وندا ناپالەون دا، ستالين دە كەرەمەت. ەگەر سىزدەر ادامنىڭ ۇلىلىعىن ونىڭ پاراساتىمەن، ىزگىلىگىمەن ەمەس، تەك، جاۋلاپ الۋ قۇدىرەتىمەن ولشەسەڭىزدەر وندا شىڭعىسحانعا تابىناسىزدار. بىراق، شىڭعىسحانعا تابىنعان قوعام - ەشقاشان ىزگىلىكتى قوعام بولمايدى.

- ءسىز شامعا بارىپ قايتتىڭىز عوي... ءال-فارابي ءومىر سۇرگەن كەزەڭنىڭ اتريبۋتتارى ءسۇريا قوعامىندا ساقتالعان بولار. فارابي ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتاعى حالىقتىڭ، قوعامنىڭ تاعدىرى تۋرالى نە ايتاسىز...

- ءال-فارابي وسكەن ورتا دەگەن نە؟ ءبىز فيلمىمىزدە وسى جاعىنا كوپ كوڭىل اۋداردىق. ەگەر، وتىراردا كىتاپحانا بولسا، اۆيتسەنانىڭ ەستەلىگى بار، ول ايتادى: "مەن كوشەدەگى كىتاپ تۇپتەۋشىلەردىڭ قاسىنا بارعان كەزدە، ءبىر ساتۋشى ماعان ءبىر كىتاپتى دارىپتەپ، ماقتاپ ۇسىندى. وسىنى وقى دەدى. ول ءال-فارابيدىڭ كىتابى ەكەن. سودان باستاپ مەنىڭ ومىردە كوپتەگەن تۇسىنبەي جۇرگەن نارسەلەرىمە كوزىم اشىلدى" دەيدى. ول نە دەگەن ءسوز؟ ول - موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن ورتالىق ازيادا كوشەدە كىتاپ ساتىلدى، ادامدار وقۋدى، جازۋدى ءبىلدى دەگەن ءسوز. دەمەك، وندا وركەنيەتتى ورتا بولدى دەگەن ءسوز. ال، موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ءبىز كىتاپ وقۋدى، جازۋدى قاشان ۇيرەندىك؟ سوۆەت ۇكىمەتى كەلگەن سوڭ عانا ۇيرەندىك.

- وقۋلىقتاردا شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى وركەنيەتتى 200 جىلعا شەگەردى دەگەن دەرەكتەر دە بار...

- 200 ەمەس. مىسالى، شىڭعىسحاننىڭ شاپقىنشىلىعى XIII عاسىردا بولسا، ءبىز قايتادان وقىپ-جازۋعا XX عاسىردا عانا كەلدىك. سوندا، ەكى ءجۇز ەمەس، جەتى ءجۇز جىلعا كەيىن شەگەرىپ تۇر. دەمەك، ءبىز وركەنيەتتەن جەتى ءجۇز جىلعا كەشەۋىلدەدىك.

ال، ەندى وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەر، IX, X, XI عاسىردا 200 مىڭ حالقى بولعان وتىرار سەكىلدى قالالار تالقاندالماعاندا، بۇگىن قانداي قالا بولار ەدى؟ ءبىز قازىر لوندون، پاريج، نيۋ-يورك دەگەن قالالارعا ءسۇيسىنىپ قارايمىز. ورتالىق ازيانىڭ وركەنيەتى - قازىر بۇكىل ەۆروپا، بۇكىل الەم سۇيسىنەتىن وركەنيەت بولار ەدى.

- فارابيتانۋشىلار ءال-فارابيدىڭ كوزقاراسىنا تۇركى مادەني-ءداستۇرى اسەر ەتكەنىن ايتادى. بىراق، وسى فاكتور ءالى زەرتتەلمەي جاتقان كورىنەدى...

-بۇل پىكىرگە ەشتەڭە ايتا المايمىن. بىراق، قانداي دا ءبىر دەرەكتەرگە سۇيەنۋ كەرەك. ورتا عاسىرداعى بۇكىل اراب جازبالارىندا كەزدەسەتىن باستى نارسەلەردىڭ ءبىرى - ءال-فارابي ءومىر بويى تۇركى كيىمىن كيىپ جۇرگەن. باسقا ەلدە تۇرسا دا، تۇركىشە كيىنگەن. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ بۇل - ءوزىنىڭ ەلىن جاقسى كوردى. ءوزىنىڭ حالقىن ساعىندى دەگەن ءسوز. ول ءوزىنىڭ تۋعان ەلىن ەرەكشە قاستەرلەدى دەگەن ءسوز. ول وتە ماڭىزدى نارسە.

- ءابدىساتتار دەربىسالىنىڭ ايتۋىنشا، الەم عالىمدارى ءال-فارابيدى ءال-تۇركي دەپ جازادى. يران عالىمدارى عانا ونى پارسى تەكتەس دەپ جازادى دەيدى. 

-ادامدارعا ءتان نارسە عوي. بىرەۋگە جابىسىپ، ۇلى ادام شىقسا، سونى بىزدىكى دەپ وزىنە تارتۋ. بىراق، ءال-فارابيدىڭ اتىندا تۇر عوي. ءال-فارابي ءات-تۇركي، يبن تارحان دەگەن. يبن تارحان دەگەن تەك تۇركىلەردە عانا بار. ول يراندا جوق. تارحان دەگەن اتاق - ەرەكشە ەرلىگىمەن، باتىرلىعىمەن ديپلوماتيالىق قىزمەتىمەن تانىلعان ادامدارعا، تازا تۇركىلەرگە بەرىلەتىن اتاۋ. دەمەك، ءال-فارابي تارحاننىڭ اۋلەتىنەن شىققان. ودان كەيىن ءات-تۇركي دەيدى. بۇل تۇركى ناسىلىنەن شىققان دەگەن ءسوز. ول ونىڭ مازارىندا جازىلعان. ءال-فارابيدى كورگەن ادامنىڭ ءبارى ونى تۇركىلىك ەكەنىن اتاعان. سوندىقتان، بۇل جەردە داۋلاساتىن نارسە جوق.

ال، ونىڭ فارابتا تۋعانىن، وتىرار اۋدانىندا ورنالاسقان اۋىلدىڭ جانىندا تۋعانى تاريحي دەرەكپەن دالەلدەنگەن.

- وقىرمان: عۇلاما بابامىز حاقىندا فيلم ءتۇسىرىپ جاتىر ەكەنسىز، ولاي بولسا، بابامىزدىڭ پورترەت-سۋرەتىن كاراچيدەگى بانك گالەرەياسىنان كورىپ، كوشىرمەسىن ەلگە اكەلگەن، "ۇستازدىڭ ورالۋى" دەپ رومان جازعان ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ قۇندى ەڭبەگىن ەسكەردىڭ بە؟

- ەسكەردىم.

ءدىن بار جەردە عىلىم دامىمايدى

- قۋانىش، وقىرمان: ءال-فارابي بابامىز يسلام دىنىنەن، مولدالاردان تەپەرىش كوردى مە؟ جالپى 17,18 عاسىرلاردان كەيىن يسلام جاماعاتىنان الەمدىك تۇلعالاردىڭ شىقپاۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

- ول ماسەلە يسلامدا عانا ەمەس. جالپى، ءدىن بار جەردە عىلىم دامىمايدى. ەشقاشان. ويتكەنى، عىلىم دەگەن - ىزدەنىس. ءدىن دەگەن - دوگما. سوندىقتان ءدىن بار جەردە عىلىمنىڭ دامۋى مۇمكىن ەمەس. ال، ءال-فارابيدىڭ عانا ەمەس بۇكىل عالىمداردىڭ  تەپەرىش كورگەنى تاريحي ايعاق. اۆيتسەنا دا، ءال-فارابي دە، گاليلەي دە، كوپەرنيك تە، جوردانو برۋنو دا... ادامزات تاريحىندا - ارقاشان بيلىككە كەلگەن كەزدە ءدىن عىلىمدى قۋدالاۋمەن بولعان.

- ارشاباي، وقىرمان: ءال-فارابي اتتاس عالىم نەشە؟

- ءا.دەربىسالى قاجىنىڭ ايتۋىنشا، ءال-فارابي دەگەن اتتاعى 30-دان استام ادام بار. ويتكەنى ءال-فارابي دەگەن فاراب قالاسىنان شىققان دەگەن ءسوز عوي. بۇل تۋرالى مەنىڭ ءوز دەرەگىم جوق. دەربىسالىنىڭ ايتۋىنشا سولاي.

- وقىرمان: ءال-فارابي قازىرگى قازاق جەرىنەن تىسقارىعا بارىپ داڭقتى بولدى. ول ءوز ەلىنە، جەرىنە سىيماي كەتكەن بە، الدە سىيدىرماعان با؟

- جوق، مەن سىيماي كەتتى دەپ ەسەپتەمەيمىن. فيلمدە وسىعان بايلانىستى ءوزىمنىڭ جورامالىمدى ايتامىن. ءال-فارابيدىڭ ول جاققا كەتۋىنىڭ سەبەبى - عىلىمي ىزدەنىس. ءومىرىن عىلىمعا ارناعان ادامعا عىلىمي ورتا كەرەك. ماتەريال كەرەك. مىسالى، بۇگىنگى تاڭدا ءسىز وتە مىقتى وپەرا ءانشىسى بولساڭىز، ميلانعا بارىپ لا-سكالادا ونەر كورسەتكىڭىز كەلەدى. وتە مىقتى فينانسيست بولساڭىز، ۋولد-ستريتكە بارعىڭىز كەلەدى. مىقتى پروگراميست بولساڭىز امەريكاداعى تسيليكون القابىنا بارعىڭىز كەلەدى. سول سەكىلدى، مەنىڭشە، ءال-فارابي دە ورتالىق ازيادا، وتىراردا ابدەن قالىپتاسىپ، ساۋاتىن جەتىلدىرىپ، عىلىمي ىزدەنىسپەن كەتتى. ويتكەنى وعان اريستوتەلدىڭ، پلاتونداردىڭ ەڭبەكتەرى، تۇپنۇسقالار قاجەت بولعان. سوندىقتان كەتتى دەپ ەسەپتەيمىن.

- اڭقاۋ، وقىرمان: ءال -فارابي زامانىندا قازاق بولدى ما؟ فارابي قازاق بولسا، فاراب قالاسىندا قانداي تايپالار وتىرعان؟  

- ول كەزدە فارابتا تۇركى تايپالارى تۇردى عوي. ونىڭ ۇلتى كىم دەگەندە قازاق، باسقا دەگەن كەلمەيدى، ويتكەنى، ول كەزدە قازاق دەگەن ۇلت جوق. بىراق، ءناسىلى تۇركى بولعانى - ءات-تۇركي دەگەن اتىندا تۇر عوي. ال، تۇركى دەگەن - وزبەك، قىرعىز، قازاق، تۇركىمەن، تاتار، نوعاي، قاراشاي، بالقاي، ءبارىمىز تۇركىمىز. تاريحىمىز ورتاق.

- بەرەن، وقىرمان: ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بارشا جازعانىن اللاعا سىيىنىپ بارىپ قاعازعا تۇسىرگەن. ءسىز ءفيلمدى باستاعاندا نەگە ياكي كىمگە سىيىندىڭىز؟

- مەن ەشكىمگە سىيىنعان جوقپىن. ويتكەنى مەن اتەيسپىن.

ءال-فارابيدى قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحانياتىنا اينالدىرۋ كەرەك

- بەكتۇر، وقىرمان: قۇرمەتتى دارحان! قازىر بىزدە ء"ابۋ-ناسىر 77 ءتىل بىلگەن" دەگەن جالعان داقپىرت پەن 30-عا جۋىق ءال-فاربيلەردىڭ سانىن تىزبەكتەگەن جاداعاي، ماقتانىش قانا بار. وسىعان دەيىن شىققان 4-5 كىتابى سول كۇيىندە تالدانباي، تۇپنۇسقامەن سالىستىرىلماي قالدى. تۇركيادا شىققان كوپتومدىعى اۋدارىلمادى. جالپى قازاققا اڭىز ءابۋ-ناسىر عانا كەرەك پە؟

- بىرىنشىدەن، ءال-فارابي 70 ءتىل بىلگەن دەگەن قازاقتىڭ ويلاپ تاپقانى ەمەس. ول تاريحي اڭىزدا بار نارسە. ول شىن مانىندە سولاي بولدى ما، باسقا بولدى ما، ماسەلە وندا ەمەس. ول بىزگە اراب ەلدەرىنەن، ەۆروپا ەلدەرىنەن كەلگەن اڭىز. شىن مانىندە، ءال-فارابي تۋرالى دەرەك از. سوندىقتان، ونىڭ ەڭبەكتەرىن تاۋىپ قازاقشاعا اۋدارۋ كەرەك. ساپالى اۋدارما جاساپ، ءال-فارابيدى قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحانياتىنا اينالدىرۋ كەرەك. ول جۇمىستار وكىنىشكە وراي وتە باياۋ ءجۇرىپ جاتىر. كەشەۋىلدەپ جاتىر. ءبىز ءال-فارابيدى ءالى كۇنگە بىلمەيمىز، تانىمايمىز. مەن تۇسىرگەن فيلم وسى جۇمىستى ۇيىمداستىرۋعا سەپتىگى تيەدى دەپ ويلامىن.

ادامزاتتىڭ ەڭ ۇلكەن قاھارماندارى - باتىرلار ەمەس، عالىمدار

- حالىقارالىق اكادەميالىق كەڭەستىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، مەملەكەتتىڭ عىلىمعا بولەتىن اقشاسى ءىجو 1,5%-نان ارتىق بولسا عانا عىلىم داميدى دەيدى. بىزدە بۇل 0,2% ەكەن. جالپى، ءبىز عىلىمعا اقشا بولۋگە نەگە سونشا ساراڭدىق تانىتىپ وتىرمىز؟

- ويتكەنى، ءبىزدىڭ ىستەپ وتىرعان جالپى ساياساتىمىز دۇرىس ەمەس. عىلىم دامىماعان جەردە قوعام ەشقاشان دامىمايدى. ءال-فارابيدىڭ ءسوزى بار عوي، "ادام تەك قانا عىلىم دامىعان ەلدە ءومىر كۇرۋ كەرەك. ەگەر عىلىمعا، ونەرگە، بىلىمگە توسقاۋىل قوياتىن بيلىك بولسا، ول ەلدى تاستاپ كەتۋ كەرەك" دەيدى. وكىنىشكە وراي، ءبىز ەلىمىزدى تاستاپ كەتە المايمىز. بىراق، ءبىز عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك.

مەن ءوزىم عىلىم اكادەمياسىندا جۇمىس ىستەگەن اداممىن. سوندىقتان مەن عىلىمعا جاسالىپ وتىرعان وزبىرلىقتىڭ ءبارىن ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. ول وتە وكىنىشتى نارسە.

ءبىز قازىر عىلىمدى يدەولوگياعا، ماقتانىشتىڭ جولىنا، وتىرىك ءبىر ەسەپ بەرۋدىڭ ايلاسىنا اينالدىرىپ جىبەردىك. ال، شىن مانىندە، عىلىم ادامزاتتى بولاشاقتا دامىتاتىن جالعىز اق نارسە. ءبىر نارسەنى ويلانۋ كەرەك، ەگەر ءبىز سامولەتپەن ءبىر جەرگە بارا الساق، ماشينامەن جۇرسەك، ءتىسىمىزدى جۇلدىرساق، سوقىرىشەكتەن ءولىپ قالماساق، تۋبەركۋلەزدى ەمدەتسەك، سونىڭ ءبارى ءدىننىڭ ەمەس، عىلىمنىڭ ارقاسى. ادامزاتتىڭ بۇكىل جەتىستىگى - عىلىمنىڭ ارقاسى. ال، ءال-فارابي سەكىلدى، ەينشتەين سەكىلدى، يبن سينالاردىڭ بارلىعى ءدىن تاراپىنان جاسالعان زورلىق-زومبىلىققا قاراماستان، وسى عىلىمدى دامىتقان ادامدار. ءبارى  كوزى ءتىرى كەزىندە قۋعىن سۇرگىن كورگەن ادامدار. جوردانو برۋنولار سول ءۇشىن وتقا جانعان. سوندىقتان ادامزاتتىڭ ەڭ ۇلكەن قاھارماندارى - ءبىز ايتاتىنداي، باتىرلار باسقالار ەمەس، عالىمدار.

- اۆتوريتارلى، ديكتاتتىق جۇيەدە عىلىمنىڭ دامۋ مۇمكىندىگى قانداي؟

- اۆتوريتارلى جۇيەدە عىلىم ەشقاشان دامىمايدى. ويتكەنى عىلىمنىڭ دامۋىنىڭ الدىڭعى شارتى - وي ەركىندىگى.

- عىلىمدى ساياساتپەن ۇشتاستىرۋعا بولا ما؟ ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

- عىلىم ساياساتپەن ۇشتاسادى، ارينە. مىسالى سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندەگىدەي. بىراق، وندا عىلىم - قاتە دامىعان، ءبىر جاعى ءوسىپ، ءبىر جاعى وسپەي قالعان وسىمدىك سەكىلدى بولادى. مىسالى، سوۆەت ۇكىمەتى قارۋ جاراققا، يادرولىق قارۋ جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن عىلىمدارعا اقشا ءبولدى دە، باسقا عىلىمدار وتىرىك بولدى. مىسالى، ول كەزدە تاريح دەگەن عىلىم بولعان جوق، ولار ونى يدەولوگياعا اينالدىردى. سوتسيولوگيا دەگەن عىلىم بولعان جوق، ولار ونى پروپاگانداعا اينالدىردى. سول سەكىلدى ول ءبىر مۇشەسى دامىپ، ەكىنشى مۇشەسى دامىماي قالعان اعزا سەكىلدى بولادى.

- وقىرمان: بىلۋىمشە اتەيست كورىنەسىز. يسلام ءدىنى قازاقستاندا قارقىندى دامي باستادى. ءتىپتى ساياساتقا ارالاسا باستادى. مەشىتتەر جاپپاي سالىنىپ جاتسا دا حالىق سيماي جاتىر. وسىعان قينالمايسىز با؟ ۋايىمدامايسىز با؟ وزىڭىزشە قانداي ارەكەت قىلىپ جاتىرسىز؟

- مەن قانداي ارەكەت قىلا الامىن؟ مەن وسىنداي فيلمدەر تۇسىرەمىن. عىلىمي-تانىمدىق "+شەكسىزدىك" دەگەن تسيكل جاسادىم. ول فيزيكا، حيميا، بيولوگيا ماسەلەلەرىنە ارنالعان جوبا.

قازاق ساۋاتتى بولعاندا عانا باقىتتى بولادى

جالپى، دىنگە بەرىلۋ دەگەن - حالىقتىڭ پاراسات دەڭگەيىنىڭ تومەن ەكەنىن عانا كورسەتەدى. بولدى، باسقا ەشتەڭە ەمەس. ءدىن - نادان ادامداردىڭ ورتاسىندا گۇلدەپ شىعا كەلەدى. ونىمەن كۇرەسۋدىڭ جالعىز جولى - حالىقتىڭ ءبىلىمىن ارتتىرۋ. اعارتۋشىلىق. ونىمەن قانداي دا ءبىر اكىمشىلىك جولمەن كۇرەسۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ونى تۇرمەگە قاماۋمەن، قۋدالاۋمەن جەڭە المايسىڭ. ول مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان قازاق حالقى ساۋاتتى بولۋ كەرەك. سوندا عانا باقىتتى بولادى.

- حانگەلدى، وقىرمان: پاراسات مايدانى تەلەحابارىنا كەلىپ سۇحبات بەرگەندەردىڭ ىشىنەن كىمنىڭ جاۋابىنا كوڭىلىڭىز تولدى جانە كىمنىڭ سوزىنەن قاتتى ءتۇڭىلدىڭىز؟ اتى-جوندەرىمەن دالەلدەپ ايتىپ بەرە الاسىز با؟

- جوق مەن اتى-جونىمەن ايتپايمىن. وندا بىرەۋدى داتتاۋ ەمەس قوي، ول باعدارلاماعا كەلگەن قوناقتاردىڭ دەڭگەيىن كورەرمەننىڭ ءوزى شەشسىن.

- تەحنو، وقىرمان: وزىڭىزگە ءتان جاڭا باعىتتى ۇستاناسىز. ءسىزدىڭ جولىڭىزدى قۋىپ، شاكىرتتەر شىقسا باپتاپ، قارسى الاسىز با؟ بەتىن قاقپاي، بەلىن بۋاسىز با؟

- مەن ەشكىمنىڭ بەتىن قاعىپ جاتقان جوقپىن. مەن ءوز جۇمىسىمدى ىستەسەم بولدى. ال، ارنايى شاكىرت تاربيەلەپ جاتقان جوقپىن.

- الي، وقىرمان: "پاراسات مايدانى" دەمالىسقا شىعىپ كەلگەننەن سوڭ youtube-قا شىقپاي قالدى. ول تەلەارنا باسشىسى ءلاززات تانىسبايدىڭ بۇيرىعى ەمەس پە؟

- كىمنىڭ بۇيرىعى ەكەنىن بىلمەيمىن، بىراق، youtube-قا شىقپاي قالعانى راس. بىزدە ارنانىڭ ينتەرنەتپەن اينالىساتىن ءبولىمى بار. مەن سونىڭ باسشىسىنا زۆونداپ سويلەستىم. ول، ء"بىزدىڭ ساياساتىمىز - ەلدىڭ بارلىعىن قازاقستان ارناسىنىڭ سايتىنا تارتۋ. سول سەبەپتى قويماي جاتىرمىز" دەدى. مەنىڭ پىكىرىمشە بۇل اقىماقتىق. بىراق، وعان مەن نە ىستەيمىن. ونىمەن داۋلاسۋعا ۋاقىتىم جوق. سوندىقتان، باعدارلامانىڭ بارلىق نۇسقاسى ارنانىڭ سايتىندا تۇر. كورەم دەگەندەر سول جەردەن كورە الادى.

- تۆ كورەرمەن، وقىرمان: دارحان مىرزا ساۋاتتى ەكەنىن بىلەمىن، بىراق بۇل كىسىنىڭ انگىمەسى قازاققا نە بەرەدى؟ تۆ-دان ءبىر ەكى كوردىم دە قويا سالدىم...

- قويا سالسىن.

- ارمان، وقىرمان: ەلىمىزدە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى بار ما؟ نەگە قازاق ءتىلى ءالى كۇنگە دەيىن عىلىم مەن بيزنەس ءتىلى ەمەس؟ نەگە وتاندىق مەنەدجەرلەر، باسشىلار قول استىنداعى قىزمەتكەرلەرىن سىيلاۋدى بىلمەيدى؟ ەسەرسوق، اۋمەسەر ءارى دورەكى باسشىلار وسى قايدان شىعادى؟ وزگە ۇلت وكىلدەرى مەن شەتەلدىكتەردى سىيلاپ، جەرگىلىكتى حالىقتى كەمىتۋ نەنىڭ بەلگىسى؟ قازاق باسشىسىنىڭ كۇشى تەك قازاققا عانا جەتە مە؟

- بىرىنشىدەن، مەن قازاق دەگەن ءسوزدى ەتنوس تۇرعىسىنان قابىلداۋعا قارسىمىن. ءبىز قازاق دەگەن نارسەنى قازاقستاننىڭ ازاماتىنىڭ بارىنە ورتاق قولدانۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ەتنوس تۇرعىسىنداعى ۇلتشىلدىق - مەنىڭ ەڭ جەك كورەتىن نارسەم. مەنىڭ رۋىم ارعىن، قىپشاق، شاپىراشتى، ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇزبىن دەپ ماقتانۋ - ادامنىڭ سورلىلىعىنىڭ بەلگىسى. قر ازاماتىنىڭ بارلىعى تەگىنە ناسىلىنە، دىنىنە  قاراماستان ءبارى قازاق بولۋ كەرەك.

وزىندىك وركەنيەت، وزىندىك تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرامىن دەسەڭ، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە - ءتىل. ويتكەنى ءتىل جوعالسا - ۇلت جوعالادى. بىراق، بىزدە ءتىلدى دامىتپاي وتىرعان بيلىكتىڭ ءوزى. بيلىك باسىنداعىلارعا قاراڭىز، بىرەۋىنىڭ بالاسى قازاقشا سويلەمەيدى. ولاردىڭ قازاق تىلىنە دەگەن كوزقاراسىن سودان اق بىلۋگە بولادى.

ال، ەسەرسوق باسشىلار - جەمقور ورتادان شىعادى. تانىس-تامىرلىقپەن ءومىر سۇرۋدەن شىعادى. رۋىڭدى، ءجۇزىڭدى بۇلداپ جۇمىسقا تۇرۋدان شىعادى. جۇمىسقا تۇرعاندا، اينالاڭا ءوزىڭنىڭ اۋىلىڭنان شىققان، ءوزىڭنىڭ رۋىڭنان شىققان ادامداردى الۋدان شىعادى. باسەكەنىڭ جوقتىعىنان شىعادى. قازاقستاندا باسەكە جوق. ءبىزدىڭ ەلدە وتە جاقسى مامان جۇمىسسىز ءجۇرۋى مۇمكىن، تۇككە تۇرمايتىن ادام ۇلكەن لاۋازىمدا وتىرۋى مۇمكىن. ول سىبايلاستىقتىڭ، جەمقورلىقتىڭ ناتيجەسى.

بىردە-ءبىر ءدىن بيلىكتى قولداماسا - ءومىر سۇرە المايدى

- بەكبولات، وقىرمان: مۇحامەتجان تازابەك پاتشاعا قارسى ميتينگىگە شىعۋعا بولمايدى، پوليتسيا بۇيرىقتى ورىنداۋ كەرەك، قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزعانداردى قاسيەتتى قاعبانىڭ وزىندە پوليتسيا قۇيىمشاعىن ۇزەتىندەي تەبەدى، دەمەك قاعبادان باسقا جەردە بەلومىرتقاسىن سىندىرۋعا بولادى دەگەندەي ۇگىت-ناسيحاتىن ەلىرىپ وتىرىپ وقىپ كەتتى. تازابەكوۆتىڭ ءدىني ورىنداردى مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ۇگىت ناسيحات جۇرگىزۋگە قۇقىعى بار ما؟

تازابەكوۆتىڭ ارەكەتى - جالپى، بۇكىل مولدالاردىڭ بارلىعىنىڭ كەز-كەلگەن بيلىكتىڭ الدىندا جالپاقتاپ جۇرۋگە دايىن ەكەنىن كورسەتەدى. ويتكەنى ءبىر دە ءبىر ءدىن بيلىك قولداماسا ءومىر سۇرە المايدى.

- دۇيسەن، وقىرمان: ءسىز ءۇشىن قۇران اياتتارىن جاتقا سوعىپ تۇرعان بالا ارتىقپا؟ الدە فيزيكا، حيميا ماتەماتيكا عىلىمىن مەڭگەرگەن بالا ارتىق پا؟ قايسىسىنىڭ ەلگە تيگىزەر پايداسى مول؟

- ارينە، فيزيكا، ماتەماتيكانى مەڭگەرگەن ادام ارتىق. قۇراندى جاتقا وقىعان نە بەرەدى ادامعا؟

- استانالىق، وقىرمان: ءدىن اپيىن بولسا دىنسىزدىك، قۇدايدان بەزۋشىلىك نە بولعانى؟

- ەشتەڭە ەمەس. ول جاماندىق تا ەمەس، جاقسىلىق تا ەمەس. كادىمگى نارسە. ماسەلە دىنسىزدىكتە ەمەس قوي. ماسەلە ادامنىڭ قانشالىقتى ساليقالى، ماعىنالى ءومىر سۇرەتىنىندە. بالكىم دىنگە سەنەتىن ادامداردىڭ ىشىندە دە جاقسى ادامدار بار شىعار. بىراق، ءدىننىڭ ءوزى وتە اگرەسسيۆتى بولعاندىقتان، اينالاسىنداعى نارسەلەردى جوققا شىعاراتىندىقتان، تيىم سالاتىندىقتان، دامۋعا تەجەۋ جاسايدى. ال، دىنسىزدىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن مەن تۇسىنبەيمىن. ونداي اعىم بار ما؟ اعىم جوق. ءدىن دەگەن اعىم. مەن مىسالى دىنگە سەنبەيمىن. ول ءۇشىن باسىمدى قاتىرمايمىن.

- وقىرمان: نۇرسۇلتان نازارباەۆ قانشا ەلباسى بولعانىمەن تۇركيانىڭ كەمال اتاتۇرىگى، سينگاپۋردىڭ لي كۋان ءيۋى، قىتايدىڭ ديان ءسياوپينى سياقتى ەلىنىڭ كوشباسشىسى بولا الدى ما؟ ءتىپتى قازاقستانننىڭ جەرىنەن ءبىرىنشى كوسموناۆت ۇشىپ، يندۋستريامىز دامىپ، قانشا زاۆود، فابريكالار جۇمىس ىستەپ، تىڭىمىز ايىرىلىپ، جۇگەرىمىز جايقالىپ ءوسىپ تۇرعان كەزدە تۇيە ءمىنىپ، ءجۇن جەپ، جاباعى تىشىپ جۇرگەن بەدۋين-ارابتار قازىر بىزدەن كوش ىلگەرى قارا ءۇزىپ وزىپ كەتتى. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە بولعان شىعارسىز، قاراپايىم ارابتاردىڭ ءوز بيلىگىنە دەگەن كوزقاراسى مەن قاراپايىم قازاقتىڭ ءبىزدىڭ بيلىككە دەگەن كوزقاراسىن سالىستىرىپ كورىڭىزشى. مەنىڭ سۇراعىم: قاي جەردەن قاتەلىك كەتتى دەپ ويلايسىز؟ 

- مەن ارابتاردىڭ باي مەملەكەت ەكەنىن مويىندايمىن. بىراق، ولاردى دامىعان مەملەكەت دەپ ەسەپتەمەيمىن. دامىعان قوعام دەپ ەسەپتەمەيمىن. ويتكەنى، دامۋدىڭ الدىڭعى شارتى - دەموكراتيا، ءسوز بوستاندىعى، عىلىمنىڭ دامۋى. بۇلاردىڭ ەشقايسى اراب الەمىندە جوق. سوندىقتان ولار كەرەمەت سۇيسىنەتىن ەل ەمەس.

- شىنعىسوۆ ايبەك، وقىرمان: دارحان مىرزا بيلىكتىڭ قازاق تىلىنە قاتىستى ۇستانىپ وتىرعان ساياساتى تۋرالى نە ايتاسىز؟ ەلباسى ايتىپ جۇرگەندەي قازاق قازاقپەن سويلەسە قازاق ءتىلى داميدى دەگەنمەن كەلىسەسىز بە؟ ءتىلدىڭ وسىنداي دارەجەگە جەتۋىنە حالىق كىنالى مە، الدە، بيلىك پە؟

- بيلىك كىنالى.

اباي سەكىلدى قازاققا اقىل ايتۋعا قارسىمىن

- اينا، وقىرمان:  “پاراسات مايدانى” باعدارلاماسى وتە ۇنايدى. ۇزبەي كورەمىن. مەنىڭ ويىمشا، قازاقتى دامىتپايتىن ەكى نارسە بار. ءبىرى – ءدىن، ەكىنشىسى قاتىپ قالعان سالت-ءداستۇر؟ كەلىسەسىز بە؟

- مەن سالت-ءداستۇردى جاقسى كورەمىن. بىراق، ول قاتىپ قالعان زاڭ ەمەس قوي. ول دا وزگەرەدى. مەن جالپى، قازاققا بالاعا ۇرىسقانداي ۇرسۋعا قارسىمىن. اباي سەكىلدى قازاققا اقىل ايتۋعا قارسىمىن. قازاقسىڭ با، قازاقتى جاقسى كورۋ كەرەك. بولدى.

- ايناگۇل، وقىرمان: ءسىزدىڭ باعدارلاماڭىز ەرەكشە. بىراق قوناقتان گورى ءوزىڭىز كوپ سويلەسىز؟ نەگە؟

- ويتكەنى مەنىڭ باعدارلامام سۇحبات ەمەس. مەن قوناقتارىمدى شاقىرامىن دا، سولارمەن بىرگە تەڭ دارەجەدە پىكىر الماسامىن. سوندىقتان ءوزىمنىڭ سويلەۋگە قاقىم بار دەپ ەسەپتەيمىن.

- سابىرجان، وقىرمان: قازىرگى كەزدە اسقار سۇلەيمەنوۆ، اسقار توقپانوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ، باۋكەڭ سياقتى تۇلعالاردىڭ بولماۋىنىڭ، تۋماۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

- بىرىنشىدەن، اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ، اسقار توقپانوۆتىڭ، ب.مومىشۇلىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. سوندىقتان ولاردىڭ قانداي تۇلعا ەكەنىنىنىڭ اراسىن اجىراتىپ ايتۋ كەرەك.

ءيا، نۇرعيسا كەرەمەت دومبىراشى. بىراق، ونداي كىسىلەر جوق دەپ ەسەپتەمەيمىن. قازىر كونسەرۆاتوريانىڭ وتە تالانتتى دومبىراشى قىز-جىگىتتەرى بار. ارينە، كەيبىرىنە نۇرعيسا سياقتى حاريزما جەتىسپەيتىن شىعار. بىراق، ول بىرتە-بىرتە كەلەدى دەپ ويلايمىن. ال، تەحنيكا جاعىنان كەرەمەت دومبىراشىلار بار. بىزدە جالپى بۇل ونەر وتە جوعارى دەڭگەيدە.

ال، اسقار توقپانوۆتىڭ قانداي ەرەكشە قاسيەتى بار ەكەنىن بىلمەيمىن ەندى.

اسقار سۇلەيمەنوۆ تۋرالى ەل ىشىندەگى اڭگىمەلەرى بولماسا، شىعارمالارىنان، ءوزىم وقىعانىمنان تاني الدىم دەپ ەسەپتەمەيمىن.

ال باۋىرجان مومىشۇلى دەگەن وتە باتىر ادام. بىزدە باتىرلار بولعان. قازاق باتىر حالىق قوي (كۇلدى).  سوندىقتان مەن ونداي ادامدار جوق دەپ ەسەپتەمەيمىنن.

- دۇيسەنالى الىماقىن، وقىرمان: جازۋشى تولەن ابدىك ءبىر سوزىندە قازاق حالقى ۇلى حالىق دەگەن ەدى. ال ءسىز ءبىزدىڭ حالىق ۇلى حالىق ەمەس دەيسىز. سوندا...

- مەن جالپى ءوزىم پاپامنىڭ ايتقان كوپ نارسەسىمەن كەلىسپەيمىن. سوندىقتان بۇل دا كوپ كەلىسپەۋشىلىكتىڭ ءبىرى شىعار. مەن ويتكەنى ۇلى حالىق ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن تۇرمىسىمەن دالەلدەۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ال، ءسوز بوستاندىعىنا، ار بوستاندىعىنا، الەمدىك دەڭگەيدەگى جالاقىعا، الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ مۇمكىندىكتەرىنە قول جەتكىزبەي جاتقان حالىق ءوز-ءوزىن ۇلى حالىق دەگەننەن قاراعايداي ءمۇيىز شىعادى دەپ ەسەپتەمەيمىن.

- دارحان اعا، ۋاقىت ءبولىپ، پورتالىمىزدىڭ وقىرماندارىنىڭ سۇراقتارىنا بۇكپەسىز جاۋاپ بەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت!

- سىزدەرگە دە راحمەت! 

دايىنداعان نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz