Біздің тарапымыздан ҚМДБ атынан уағыз айтып жүрген А.Қуанышбаев мен А.Смановтарға қарсы жазылған мақаламыздың түп мақсатын біршама кісілер дұрыс түсінбегенге ұқсайды, ал кейбіреулері уаххабилік уағыздардың құрығына ілікені соншалықты, қазақы болмыс дегенді түсінуден қалғанын байқадық. Бұл қазіргі кезеңдегі еліміздегі діни ахуалдың қаншалықты күрделеніп бара жатқандығының дәлелі.  Ең бастысы қазақ халқының дәстүрлі діни танымын жоққа шығарып жатқан уағызшыларды емес, олардың әрекеттерінің қазақ халқының рухани болмысына тигізіп жатқан кері ықпалын ашып көрсеткенім үшін  мені кінәлады. 

Алайда, оларға ренжудің де реті жоқ. Өйткені, өзінің дәстүрлі дінінен, діни танымы негіздерінен хабары жоқ жандардың «Ислам ғұламалары атанған» жандардың сөздеріне сенбеске де ылажы жоқ болатын. Білмеген у ішеді. Солай деп оларды кешіруге де, айтып жатқан сындарына жауап бермеуге де болар еді. Өйткені, мені сынаушы азаматтардың менің бұл жауабымды, оқымайтынына, оқыса да түсінбейтініне көзім жетеді. Себебі, араб дәстүршілдігінде, уаххабилік танымда Құран аяттарына ой жүгіртіп, ақылға салуға тыйым салынған. Ондай әрекет қылмыс саналады. Ондай танымдағы адамдарға түсіндіремін деп, арамтер болу, бос әурешілік екендігін түсінемін. Бірақ, қазақы дүниетанымды қолдайтын менің пікірлестерім мұны түсінбес еді. Солар үшін бұл жауапты жазуға бел будым.

Енді мені сынаушылар маған қандай кінә артып отыр сол мәселеге кезек беріп көрелік. Біріншісі, менің Құран аяттарын бұрмалап отырғандығым туралы сындар. «Құран аяттарында баяндалатын «рух» сөзінің рухқа ешқандай қатысы жоқ, Жебірейіл періште», деп сынайды. «Бақара» сүресінің 87 және 153 аяттарында «Уә айаднаһу би рухи-л қудус» - «Біз оны пәк Әруақпен, қасиетті Әруақпен қолдадық» деген аятты, мұндағы «рухи-қудус» Әруақ емес, Жебірейіл періште еді», - деп менің Құран аятын бұрмалағанымды алға тартады. Құрандағы  «Сәжде» сүресіндегі мына «рух» сөзінің мағынасына не деп жауап берер екен? Ол сүреде: «Ол адамды лай-балшықтан жаратты. Оның нәсілдерін бір тамшы судан пайда қылды. Сосын, оны аяғынан тұрғызып, оған Өз рухынан үрледі. Ол сендер үшін құлақ, көз, жүректерді пайда қылды.»[32/8-9]. Сондай-ақ, «Ал-Хиджр» сүресіндегі мына аяттарда «Міне, сенің Иең періштелерге айтты: «Мен адамды белгілі бір формаға келтірілген сыңғырлаған балшықтан жасаймын. Мен оны тік тұрғызып, оған Менің рухымнан үрлеген кезде, сендер иіліп сәлем беріңдер»-деді. Және барлық періштерлер иіліп сәлем берді»[15/28-30]. Бұл жерде «Рух» сөзінің Жебірейіл періште еместігі анық. Рас, Құран Ибн Касир сияқты тәпсіршілері «Рухтың барша адамзаттың рухы екендігін, Рухтың-Жебірейіл періште екендігін айтқан. Бұл Рух пен Жебірейіл періште сабақтасып жатқан құдірет екндігін көруімізге болады. Олай болса, мені сынаушы оппоненттер анық дін жанашыры болса, неге осы тәпсіршілер айтқан тұжырымдарға тоқтамайды?

Екінші, сын  «Жүсіп» сүресінің 87-аятында «Йә тәйассу мин руххиллаһ» - «Алланың Әруағынан, Алла жаратқан Әруақтан үміттеріңді үзбеңдер, бас тартпаңдар»- деп әмір етті. Осы аяттың соңында: «Иннәһу лә йайассу мин рухилләһи иллә қауму-л  кәфирин» - «Алла жаратқан әруақтан, Алланың әруағынан кәпір қауымдар ғана үмітін үзеді» деп, жазылған, - деген жолдарға шүйлігеді. Бұл жердегі Құран аятындағы «раухиллах» сөзін «рухиллах» деп бұрмалағандығым туралы сөз қозғайды. Бұл аяттарды Ибн Аббас, Ибн Катада сияқты ғұламалардың «Мин рухи Аллах» деп оқығандығына сүйене отырып, «Рухи Аллах» деп жазған болатынмын. Алайда, бұдан аят мағынасы өзгерген жоқ. Себебі, «раух» сөзі араб тілінің түсіндірме сөздігіндегі мына сөздермен мағыналас екендігін көруімізге болады: «насимун» - рух, жан (душа); «сурурун»-рух, жан (душа); «ниғматун» - нығмет» Бұл екі «рух» пен «раух» сөздерінің арасында мағыналық алшақтық жоқ екенін көрсетеді. Бұл аяттағы «раух Аллах» сөз тіркесінің «Алланың рахметі» деген мағына беріп тұрғанын көруімізге болады. Бұдан шығатын қорытынды, мақалада Құран аяты мағынасының бұрмаланбағандығына көз жеткізуге болады. Бұл жердегі мені сынаушылардың басты мақсаты менің қатемді түзеу емес, Рух-Әруаққа қатысты танымды қазақ санасынан қалайда аластату болып отырғаны күмән тудырмайды. Оны «Сіз кімсіз Сманов мырза?» атты мақаланың соңындағы комменттерге талдау жасағанда анық көруге болады.  Рухты-Әруақты қолдап жазылған комменттердің ешбіріне, тоқтап мойын бұрмаған сыншылардың мақсаты қалайда қазақ халқының рухани дүниесіндегі Рух-Әруаққа қатысты сенімді қазақ санасынан аластау екендігін көрмеу мүмкін емес. А.Сманов пен А.Қуанышбаев т.б. уағызшылардың уағыздарындағы басты соққы осы «Аллаға серік қосу» деген сылтаумен Рух-Әруаққа беріліп жатқандығын көріп жүрміз. Бізді қолымызға қалам алдырып, осы мақалаларды жаздыруға себеп болған да, уағызшылардың Рух-Әруаққа қарсы шабуылы еді. Рух-Әруақты жоққа шығару қазақ халқының бүкіл исламдық діни, рухани, мәдени болмысын толығымен жоққа шығару екендігі айта-айта жауыр болған тақырыпқа айналды. Алайда, сол руханилық дегеніміз не? – деген сұраққа жауап берілмей келе жатқан сияқты. Қазақ халқының барлық әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, жалпы рухани-мәдени болмысы осы Рух-Әруақ арқылы Руханиат әлемімен  сабақтасып, сол арқылы қалыптасқандығын көруімізге болады. Қазақтың дін мен шариғатты бөліп қарастыруы да осымен тікелей байланысты. Дін – жүректің, рухтың қажетін қамтамасыз ететін құбылыс, ал, шариғат – тән қажетін қамтамасыз ететін заңдар жүйесі. Сол себепті, шариғат пен тариқат арасын «шариғат ағзаныкі, тариқат жүректікі» деп кезінде Қожа Ахмет Йасауи бабамыз ашып берген болатын. Ол өз хикметтерінде өз дәуірінің шындығын былайша сипаттады:

Ораза, намаз, иман, ислам қолдан кетті.

        Күннен күн бетер деген хадис жетті.

        Пайғамбар айтқандарды келіп жетті,

        Бұл дүниені қараңғылық басты достар.

 

        Ғалымдар бар ілімін малға сатты,

        Біліп көріп, өздерін отқа атты.

        Өзі амал қылмай, халыққа ілім үйретті.

        Дүние үшін діндерін сатты көргін.

Йасауи заманының рухани ахуалы осындай болатын. Осындай кері кеткен дәуірдегі ислам дінін қайтадан тұғырына қондырып, әлемдегі ықпалды күшке айналдырған Қожа Ахмет Йасауи еді. Сол кезедегі оның басты еңбегі өзіне дейін жеке тұлғалардың рухани тәжірибесі болып келген сопылық ілімді тариқат дәрежесіне көтеріп,  жалпы халықтың рухани игілігіне айналдырды. Мұсылмандардың материалдық әлемнен рухани әлемге өтуіне жол көрсетті. Ол ең алдымен иманды халыққа қайтарып берді. Ол өз хикметтерінде былай дейді:

Хикмет бірлән әууал адам дін бар айлады,

Он сегіз мың қамуғ алам қайран ерур.

 «Қалу бала» деген құлдар үлес алды.

Сакут еткен құлдар діні ойран болур.

 

Хақ тағала иман ата (сыйлады) қылды бізга,

Аууал Мұстафа расулы айды бізга.

 Друд етсак қууат берар дінімізга,

Йоқ ерса, қылғанларым ойран ерур.

Ол осылай Ислам иен Иманды халыққа қайтарып берді. Оның сансыз шәкірттері Түркі әлемінің төрт бұрышына барып, түріктің тілі мен мәдениетінің қайта қалпына келтіруіне ықпал еткен болатын. Йасауи жолы салтанат құрып, халыққа ықпалы өтіп тұрған кезде түркі баласы әлемге билігін жүргізді. Ол жолдан бас тартып, басқа діни идеологияға бет бұрған кезде мемлекеті күйреп, өздері этникалық жіктелулерге түсіп, тоз-тоз болды. Алтын Орданың күйреуінен бастап, Қазақ хандығының тарих сахнасынан кеткенге дейінгі аралықтағы түркі баласының басынан өткерген бүкіл қасіреті Йасауи жолынан бас тартуға байланысты болғандығын тарихи деректер айғақтайды. Соншама қасіретті басынан кешкенімен қазақтың рухани әлеммен сабақтастығы үзілместен осы күнге дейін адастырмай келіп еді. Қазақ халқы сол себепті дінге, жүрекке баса мән берді. Осыған байланысты Абай атамыз:

 Алла деген сөз жеңіл

Аллаға ауыз жол емес.

Ынталы жүрек, шын көңіл,

Өзгесі Хаққа қол емес, - деді. Абай бұл жерде аламның сыртқы ғибадатты емес, ішкі рухани өзектегі иманның беріктігі маңызды екендігін айтып отыр. Ал, мына өлеңінде бұ мәселені бұдан ары тереңдете түседі:

Махаббатпен жаратқан адамзатты,

Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті.

Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,

Және хақ жол осы деп, әділетті.

 

Осы үш сүю болады имани гүл,

Иманнның асылы үш деп сен тақиқ біл.

Ойлан дағы үшеуін тартып бақ,

Басты байла жолына, малың түгіл.

 

Дін де осы, шын ойласаң тағат та осы,

Екі дүние бұл тасдиқ – Хақтың досы.

Осыларды бұзатын және үш іс бар:

Пайда, мақтан, әуесқой – онан шошы.

 

Руза, намаз, зекет, хаж талассыз іс,

Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс.

Бастапқы үшін бекітпей, соңғы төрті,

Қылғанменен татымды бермес жеміс.  

Абай атамыздың бұл өлеңі қазақ дінінің өзегі қайда екендігін көрсетіп отыр. Қазақ өзінің рухани болмысында сыртқы ғибадатқа емес, ішкі рухани өзекке, жүректегі иманның беріктігіне баса мән береді. Бұл дегеніміз өзінің иман сеніміндегі басты құндылық ретінде шариғатты емес, рухани тазалықты жоғары бағалайтынын көрсетеді.

Ал, шариғатқа қатысты сындарға келетін болсақ, бұл мәселеде де менің оппоненттерімнің қазақтың дәстүрлі діни танымындағы шариғатты емес, араб дәстүршілдігіне баса мән беретіндігін көруімізге болады. Сөзіміз жалаң болмас үшін комменттерде жазылған пікірлерден мысалдар келтірейік. Мысалы: «Исламдық дәстүр шариғат ұғымын, ең алдымен, оның Құранда (негізінен, Меккеде түскен сүрелерде) дінге сенушілерді адамгершілік кемелдікке, пәнилік рахатқа жеткізіп, жұмаққа алып баратын, Аллаһ сызып берген төте жолды бейнелеу үшін қолданылуымен байланыстырады. Бұл ұғымның жалпылама мағынасы, сондай-ақ оның Шариғат түбірінен шығуына да байланысты, осы түбір Құранда бір нәрсені міндетті түрде орындауды заңдастыру, нұсқау мағынасында кездеседі. Ислам идеологиясында шариға термині мен оның синонимдері - аш-ширға және ат-ташриғ - Ислами немесе Исламдық (мұсылмандық, Исламдық) деген анықтауыштармен тіркесе отырып жалпы тілдік мағынада әрбір мұсылман басшылыққа алуға тиісті кұқықтарға, сондай-ақ оның мінез-кұлқы мен ниетінің тазалығын бағалау үшін Аллаһ белгілеген өлшемдерге қатысты қолданылады. Сондықтан шариға ұғымы, көбінесе, бұқаралық түсінікте тұтас алғандағы Исламдық өмір салты, құрамына әртүрлі - діни, адамгершілік, заңдылық, тұрмыстық өлшемдерді, сондай-ақ әдет-ғұрыптарды біріктіретін жалпыға ортақ Исламдық мінез-құлыктар ережелерінің жиынтығы түрінде қабылданады».

Бұл жерде шариғаттың әрі құқықтық, әрі рухани мәселелерді қамтамасыз ететін ете алатын жүйе ретінде ұсынылып отырғанын көруімізге болады. Демек, біздің діндарлардың араб дәстүршілдігін басшылыққа алатынын бұдан ары қарай дәлелдеудің қажеті жоқ деп білемін.

Алайда, менің Абу Ханифа айтқан пікірлерге сүйене отырып жасаған тұжырымдарымның қатесін тапқысы келген Мұратбек атты бауырымыз мен қолданған Құран аяттарына дұрыс талдау жасамағанымды дәлелдегісі келеді. Ол «Ей, муминдер, әр біріңе бір шариғат, бір жол бердік. Алла қаласа, сендердің барлығыңды бір үммет жасар еді.»(Маида,5/48) Құран аятын толықтырып,
«(Мұхаммед Ғ.С.) саған шынайы түрде Құранды өзінен бұрыңғы кітаптарды растаушы және оларды қорғаушы түрінде түсірдік. Олардың араларына Алланың өзіңе түсіргенімен үкім қыл. Өзіңе келген шындықтан айрылып, олардың ойларына еліктеме! Сендердің әрбіреулерің үшін бір жол-жоба қойдық. Егер Алла қаласа еді, барлығыңды бір-ақ үммет қылар еді. Алайда сендерге берген жол-жобаларында сынамақшы. Ендеше жақсылыққа жарысыңдар. Біртұтас барар жерлерің Алла жақ. Ол сендердің таласқан нәрселеріңді білдіреді.(48)»  түгелдеп береді де, маған мынадай сын айтады: «Бұл жерде бөлініңдер деп тұрған жоқ. Бұл жерде «Кім Құран мен Пайғамбар сүннетінен бөлінер екен, сынаймыз деп тұр»-дейді. Егерде осы аятқа тереңірек үңілер болсақ, Алла Тағала бар халық арабтардың жолымен жүрсін демегенін, керісінше, Аллаға берілгендіктеріңді дәлелдеу үшін жарысыңдар» деп тұрған жоқ па? тағы бір жерінде «Арабтардың шариғаты бөлек, қазақтардың шариғаты бөлек па сонда? – дейді. Иә, арабтардың шариғаты қазақтардың шариғаты бөлек. Алла Тағала дүниеде қанша халықты жаратқан болса, ол халықтарға сонша пайғамбарларын жіберді, олар Алланың әмірімен сол халықтардың өмір сүруін қамтамасыз ету үшін сонша шариғатты жасады. Сондықтан алдымен шариғат дегеніміз не? Осы мәселені дұрыстап түсініп алайық.  Шариғат – Тәңірлік тәртіп. Ұлы Жаратушы он сегіз мың ғаламды жаратқанда белгілі бір заңдылықтарға бағындырып жаратқанын ешкім жоққа шығара алмайды. Бүкіл күн, жер, жұлдыздар әлемі сол заңдылықпен қозғалып тұр. Олардың ешбірінің өзіне белгіленіп берілген траекториядан ауытқуға қақысы жоқ. Егерде олар өз бағыттарынан ауытқыр болса, мына әлемнің өмір сүруі мүмкін еместігі айтпаса да түсінікті. Сол сияқты жер бетін мекен еткен сансыз мақұлуқаттың да белгілі заңдылықтарға бағына отырып, өмір сүретінін белгілі. Әрбір адамның өзі бір әлем екеніне, олардың әр бірінің өзіндік ерекшелігі барлығына, әрбір адам бойындағы миллиарддаған клеткалардың белгілі бір заңдылықпен қызмет атқаратынына да онша мән бере бермейміз. Дүниедегі бірде-бір жаратылыс Тәңірдің белгілеп берген тәртібінен тыс өмір сүре алмайды. Демек, бүкіл он сегіз мың ғалам Алла Тағаланың белгілеп берген заңы-тәртібімен өмір сүреді. Осы заңдылықтар жүйесі-шариғат  адамзат қоғамына да тиесілі екендігі және әр халықтың өзіне тән ылайықты ерекшелігі барлығы Құран аяттарында нақты көрсетілген. Мысалы, «Маида» сүресінің «Сендерден әрбір ұлт үшін (жеке) шариғат және жол жасап қойдық. Егер Алла қаласа еді, барлығыңды бір үммет жасар еді» 18-аятында Алла Тағаланың әр ұлтқа өзіне ылайық шариғат және жол бергенін көрсетіп тұр. Және әрбір халыққа жеке-жеке пайғамбар жіберілгендігі бір емес, бірнеше Құран аяттарында көрсетілген. «Әр үмммет үшін бір ескертуші болған еді» [35/24], «Әр қоғамның бір жетекшісі бар еді» [13/7], «Соңыра біз бірінен соң бірін пайғамбарларымызды жібердік» [23/44], «Ол халықтарға өздерінен бір елші жіберілген болатын» [62/2]. Міне осы аяттарда көрсетілген басты мәселе – жер бетіндегі бар халыққа пайғамбарлар жіберіліп, солар арқылы, әр қоғамның өзіне ылайықты тәртібін-шариғатын, салт-дәстүрін Алла Тағаланың Өзі қалыптатырғандығын көруімізге болады. Жалпы бұл мәселе «Хужрат» сүресінің он үшінші аятында да «Ей, адамдар, расында біз сендерді бір еркек (Адам) және бір әйелден (Хауадан) жараттық және де бір-бірлеріңмен танысуларың үшін сендерді халықтар мен ру-тайпалар етіп қойдық» деп айтылған Алла Тағаланың арнайы ескертуінен, Өзі жаратқан әрбір халыққа меншіктеп берген ерекшелігінен бас тартуға болмайтынын көруімізге болады. Абу Ханифа халықтар арасындағы мұндай ерекшеліктердің болуын заңды деп біледі және шәкіртіне бұл мәсені былайша түсіндіреді: «Яғни Алла Тағаланың дінін өзгерту туралы сөз қозғаудың өзі артық. Дін ешқашан өзгермеді, басқа халге келтірілмеді және өзгертілмеді. Шариғаттар болса, өзгерді. Себебі, қаншама зат кейбір адамдар үшін адал болса, Алла Тағала оларды басқа адамдар үшін арам етті. Сансыз заттар бар, оларды қолдану үшін адамдарға әмір етті. Ал, бағзы адамдарға оларды қолдануға тыйым салды. Демек, шариғаттар көп және бір-бірінен айырмашылықтары бар. Шариғатты орындау – парыз. Мұнымен пара-пар мәселе – Алланың әмір еткенін, барлық үкімдерін орындау, қабыл етпегендерінен бас тарту, Алланың қалауына сай келеді. Алла Тағаланың әмір еткендерін тәрік етіп, тыйым салған нәрселерін жасаған адам Алла Тағаланың дінін тәрік еткен болар еді және кәпір болар еді. Алла мүминдерге парыз амалдарын тек дінді қабыл еткеннен кейін ғана парыз етті.» Демек, Алла Тағаланың әрбір халыққа берген заңы-шариғаты, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі киелі, қасиетті құндылық. Олардан бас тарту Алла Тағаланың Өзі берген шариғатынан, нығметтерінен, дінінен бас тарту болған болар еді.

Қожа Ахмет Йасауи бабамыз осы мәселелерді тереңінен тани білді және өзіне дейінгі қолданылып келген араб қоғамында қалыптасқан шариғат үкімдерінен бас тартып, түркінің көнеден келе жатқан салт-дәстүр, әдет-ғұрыпын қайтадан қалпына келтіруге күш салды. Ол өзі салған жолдың дұрыстығын дәлелдеу мақсатында «Фатава-и танбих» «Пәтуалар көрсеткіші» атты еңбегін жазды. Осы еңбекте түркілердің әдет-ғұрып, салт-дәстүрінің Исламға қайшы еместігін дәлелдеген болуы керек. Ол осылай өзінің ұстанған бағытының дұрыстығын дәлелдеу жолында бар өмірін сарп етті. Бауыр еті жалғыз баласын өлтіргенде де алған бағытынан қайтқан жоқ. Осы қайсарлығы үшін Қожа Ахмет Йасауиді Түркістан халқы отыз жыл бойы көшелерде таспен атқылағаны, қорлағаны жазба деректерде баяндалады. Сол Ұлы тұлғаның осы жанқиярлық еңбегінің арқасында қазіргі түркі халықтарының дәстүрі мен мәдениеті тарих сахнасында қалуға мүмкіндік алды.

Алайда, Қожа Ахмет Йасауи араб шариғатынан-араб дәстүршілдігінен бас тартқанымен Ислам дінінен бас тартқан жоқ. Иманға қатысты Исламның бес парызын алды. Олар: Иман, намаз, ораза, зекет, хажылық. Осы бес негізге сүйене отырып,  халықтың иман-сенімін қалпына келтіру жолында қолынан келгенінің бәрін жасады. Ол Абу Ханифа сияқты Иманды бар ғибадаттың алдына шығарды. Абу Ханифа былай деген болатын: «Егерде түрлі діндердегі бұл парыздар иман болса, бұларды орындамайынша, оларды мұсылман демес еді. Алайда, Алла Тағала иманды бұл амалдардан үстін (жоғары) қылды және оны мына аяттарда баян етті: «Иман етіп, жақсы амалды тапқандар.» [Ниса, 4/122] «Кім шынымен жүзін бұрып, Аллаға мойын ұсынса, оның Алланың қасында сыйы бар.» [Бақара, 2/112.] «Кім де кім мүмин болған халында ақыретті ойласа, сол үшін амал етсе, әрекеті Алланың әміріне сай болар.» [ Исра, 17/19].  Абу Ханифаның осы тұжырымдарына талдау жасаған түрік ғалымы А.Өзтүрік, «Алла Тағала осылай иманды амалдан айырды. Сондықтан мүминдер Аллаға иман келтіргені үшін намаз оқыр, зекет берер, ораза тұтар, хажыға барар, Алланы зікір етер. Олай болмаса, намаздарынан, зекеттерінен, оразаларынан және қажылықтарынан басқасы Аллаға иман ету емес.»[1]- деген тұжырым жасайды.

Жалпы, Қожа Ахмет Йасауи иман-сенімде Абу Ханифа мен Имам Матуриди жолында болғандығына шек келтіруге болмайды. Оған дәлел ретінде «Хикметтерден» қаншам мысал келтіруге болады және Йасауи жолы негізінде қалыптасқан қазақ халқының дәстүрлі діни танымы Абу Ханифа мен Имам Матуриди көзқрастарымен толық сәйкес келетініне қарап-ақ, бұл ұлы тұлғалар арасында тығыз байланыс болғандығына көз жеткіземіз. Ендігі кезекте Абу Ханифаның «Фихқ ал-Акбар» кітабындағы ұстанымдардың толығымен қазақтың дәстүрлі діни танымында қаншалықты көрініс табатынына екі ұстанымды қатар қойып, салыстырып көрелік.

Абу Ханифаның «Ал-фихқ ал-Акбар» атты еңбегінде Исламның негізгі мәселесі – Иман негіздерін талдауға арналған. Ол кітапта Алла Тағаланың бірлігі мен Алла Тағаланың сипаттарын, Құранның қолдан жаратылмағандығы мен Пайғамбарлардың Алла тарапынан жіберілгендігі, Пайғамбарлар мұғжизасының шындығы, Алла Тағаланың бұл жаратылысты жаратпас бұрын да Жаратушы болғандығы, «Иман» мен «Исламның» мәні туралы мәселелерге талдау жасалады. Абу Ханифаның «Ал-фихқ ал-Акбардағы» бұл көрсетілген ұстанымдары толығымен қазақ халқының дәстүрлі діни танымының негізін құрағанын көреміз. Бұған мысал ретінде қазақ ақын-жырауларының шығармаларын көптеп келтіруге болады. Мысалы:Абу Ханифа – Алланың оған ризалығы болсын! – өзінің «Ал-фиқх ул-акбар» атты шығармасында «Таухидтің негізі және оған сенімнің дұрыс болуы үшін адам былай деп айту керек: Мен, Алла Тағалаға, Оның [жаратқан] періштелеріне, кітаптарына, [жіберген] пайғамбарларына, соңғы күннің [нақ] болатынына, жақсылық пен жаманшылықтың қадары Алла Тағаладан екендігіне, өлгеннен кейін қайта тірілуге [кәміл] сендім. Және есеп күнінің, мизан таразысының, пейіш пен тозақтың, сыраттың бар екендігін растаймын».[2]. Ал, бұл тұжырымдар  қазақ халқының діни танымында қалай көрініс тапқандығын Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармаларындағы мына жолдар көрсетеді:

Бір Алла серігі жоқ, Жалғыз өзі,

Оның жоқ ата-анасы, ұлы-қызы.

Тумайды, өзі ешкімнен туылмады,

Осылай «Қул һуа Алла» -Құран сөзі.

Дүниеде оған жан жоқ теңдес оған,

Өзінің зақымынан қаиум тұрған.

Болмайды мысал қылып ешнәрсеге,

Меңземес еш нәрсеге жатқан, тұрған[3].

Бұл жолдар жоғарыда келтірілген Абу Ханифаның – Алланың оған ризалығы болсын! – Таухид туралы айтқандарымен толық сәйкес келетінін көруге болады. Сонымен бірге, автордың Алланың сипаттарын да айтып өткендігін көреміз.

Бұл ой Абыл Тілеуұлының мына шығармасында былайша толықтырыла түседі:

Алланың иланамыз бірлігіне,

Көңілдің күйінеміз кірлігіне.

«Құдай бір, Құран шын» деп хақ білмесе,

Бейғапыл сол пенденің тірлігі де.

Алланың атасы жоқ, анасы жоқ,

Өзімен бірге туған ағасы жоқ.

Жаратқан жұмла жанды жалғыз өзі –

Ешкімнің оныменен таласы жоқ.

Алланың ғажап етем шеберіне,

Пенденің ойы жетпес өлеріне.

Жұмла жан «не бол» десең сол болады,

Хақ-кәміл, пендесінің көнеріне.[4] 

Бұл жолдарда Абу Ханифаның– Алланың оған ризалығы болсын! – Таухидқа-Алланың бірлігіне қатысты ойлары толығымен көрініс табуымен қатар, қадар-тағдыр мәселесін де айтқанын көреміз. Бұл өлең жолдары бір жағынан Абу Ханифа пікірін қазақ санасына қонарлықтай етіп, түсіндіріп тұрса, екінші жағынан, Құран Кәрімдегі «Ықылас» сүресіндегі «Алла – Жалғыз. Алла – мәңгі» (112:1,2)аяттарға да талдау жасалып тұрғанын көруге болады. Сонымен қатар, бұл өлең жолдарында «Ол – бірінші және соңғы, Ол анық және қасиетті. Ол барлық жаратылыстарды басқарады» (57:3) деген Құран аятында айтылатын Алланың мәңгілік «Ал-Қадим» сипатын да баяндап тұрғанына көз жеткіземіз.

Шегебай Бектасұлы атты Сыр сүлейінің Қалжан ахунға айтқан мына өлеңінде Тәңірдің өзі жаратқан адам баласына тура жолмен жүрсін деп қаншалықты қамқорлық жасағаны былайша жырланады:

Егесі күллі ғаламның пәки Самад.

Құранда бір атыңды дейді Ахад.

Бисмилла атың ұлық би фарауан

Жазылмай қалам ұшы айрылды шарт.

Жаратып екі дүниені құдіретіңмен,

Келтірдің бұл фәниға не ғайризат.

Ақиқат падиша өзің әсте интиһатсыз

Тең бірдей қарауында бар мақлуқат.

Білдіріп барлығыңды, көрсеттің жол.

Забур мен Інжіл, Құран және Таурат.

Қолыңа Мұстафаның келіп Құран,

Әшкере мұсылмандық еткен абат[5]

Алла тағаланың Ұлылығы мен Мәңгілігі, Құдіреттілігі, жалпы бар сипаты қазақ ақын-жыраулары шығармаларында толық көрініс тапты және олардың барлығы халық жүрегінен орнын тауып, қазақ халқының иман бірлігін қалыптастыруға өлшеусіз қызмет етті.

Қазақ халқының діни танымының негізгі өзегінің бірі – Мұхаммет Пайғамбар – Алланың оған мадағы мен сәлемі болсын! – образы қазақ ақын-жыраулары шығармаларында кеңінен жырланды және оның адамзат тарихындағы ролінің қаншалықты зор болғандығын көрсетеді. Және ол жыр-дастандардағы Пайғамбар – Алланың оған мадағы мен сәлемі болсын! -  образы Құран аяттарында баяндалатын мазмұнмен толық сай келетінін көреміз. Мысалы, Шәді төре Жәңгірұлының «Назым сийар Шәріп» атты дастанында былай жырланады:

Ғаламнан он сегіз мың әууел бұрын,                                                     

Жаратты Пайғамбардың Алла нұрын.

Әуелі Жаппар Алла нұрым деген

Хақында дәлел болды хадис мұның.

Аспан, жер, ғаршы, күрсі, күллі ғалам,

Сыйдырған жәннәт, тозақ бәрін тамам,

Ол нұрдың фазылымен пайда болды.

Жаралған он сегіз мың күллі ғалам[6]

Шәді ақынның бұл айтқаны ойдан шығарылған емес. Құран аяттарында негізі бар сөз. Құран Кәрімнің «Анбия» сүресінің 107 аятында былай делінеді: «Ей, Мұхаммед! Расында, Біз Сізді барлық әлемдерге тек қана рахмет етіп жібердік». Пайғамбардың – Алланың оған мадағы мен сәлемі болсын! - «Сені жаратпасам, қалған дүниені жаратпас едім» деген хадисі бар. Осы  ой-пікір қазақ ақын-жырауларына ортақ және барлығы дерлік Мұхаммет Пайғамбарды – Алланың оған мадағы мен сәлемі болсын! – бар мақлуқаттан жоғар қоятынын көреміз. Осы Шәді төре Жәңгірұлының жазғаны Шал ақынның, яғни Тілеуке Құлекеұлының шығармасында шамалы басқаша түрде қайталанатынын көреміз:

Жаратқан Мұхаммедтің нұрын Құдай,

Ғаламнан он сегіз мың бұрын Құдай.

Өз қандасын өзіне досты қылып,

Мұндай артық сүйер ме, құлын Құдай?

Әуелі Құдай пайғамбар нұрын қылған,

Ғаламнан он сегіз мың бұрын қылған.

Нұрынан екі тамшы нұрын алып,

Екі тамшы нұрдан ай мен күнін қылған.

Сегіз ұжмақ үлкені "дәуір зейіл" қарар,

Құдай қалап шақырса әркім барар.

Ең кішісі ұжмақтың "мау дәуір" дүр,

Сонан орын тисе де бізге жарар.

Қараса Анас, Ахмет жақынына[7]

Демек, қазақ халқының дәстүрлі діни танымы негізін қайдан алатынын, неге арқа сүйейтінін осы мысалдардан көруге болады. Бұл қазақ халқының діни танымы исламға қайшы деп жүрген «әсіре діншілдердің» танымының өзінде қателік барлығын көрсетеді.

Абу Ханифаның сенім-ақидалық ұстанымдарын ары қарай дамытқан, оны ғылыми тұрғыдан негіздеген Имам Матуриди болды.  Оның қаламынан шыққан деп есептелетін «Шарх Фихқ-ул Акбар» атты шығарманы осы Абу Ханифаның «Фихқу-л Акбар шығармасына» жазылған түсіндірме деп есептейтіндер бар. Сонымен қатар, ол шығарманы басқа ғұламалар жазды дейтіндер де баршылық[8]. Алайда, Имам Матуридидің «Китабу-т-Таухид» кітабын Абу Ханифаның «Фихқ ал-Акбарына» жазылған түсіндірме деп есептеуге болады. Олай дейтініміз Абу Ханифаның «Фихқ-ул Акбар» шығармасындағы көтерілген мәселелер «Китабу-т-Таухидте» толығымен талданғанына көз жеткізу қиын емес. 

Имам Матуриди адам баласы үшін діннің қаншалықты маңызы барлығын терең сезінді. Адамзат қоғамының дінсіз өмір сүре алмасын, өмір сүрген күннің өзінде ол қоғамның өмірі ұзақ болмасын көре білді. Өйткені, адам баласы дін арқылы өзінің кім екенін, мына әлемдегі орны мен қоршаған ортамен арадағы қатынасының қандай болу керектігін танып білді. Және ол діннің адам баласы жаратқан қағидасы еместігін де айқын сезінді. Ол өзінің «Китаб ат-Таухид» атты кітабын осы адам мен табиғат, бүкіл болмыс арасындағы сабақтастық пен осы жаратылғандардың барлығын жаратудағы Тәңір Тағаланың мақсатын көрсетуге арнады. Сол құдіретті адам баласына сезіндіру арқылы адамның жүргегінде иман негіздерін ұялатуды басты мақсат етті. Ол өзі өмір сүрген дәуірдегі Ислам қоғамындағы қайшылықтардың шығу себептерін көре отырып, сол қайшылықтардың шығу негіздерін реттеуді өзіне парыз санады. Ол сол кезеңдегі Ислам қоғамындағы қайшылықтардың шығу себептеріне былайша талдау жасайды: «Адамдардың діндерге және мазхабтарға бөлінуі жағдайында олардың түрлі ұстанымдары мен көзге көрініп тұрған ерекшеліктері жаңа дінді қабылдауда түрлі айырмашалықтарға ұшырататыны анық. Өйткені, әрқайсысы өздерінің тұтынатын жолын дұрыс, басқалардың жүрген жолын қате деп түсінетінін көріп жүрміз. Сонымен бірге, олардың барлығы бұрынғы өткен ұлыларының жолымен жүруді дұрыс көруінде оларды біріктіретін ұқсастық бар еді.»[9] Демек, кез-келген халық өзге дінді қабылдағанның өзінде өз ата-бабаларының жолы мен ұлыларын ұмыта алмасын алға тартады. Ол бұл жіктелушіліктің жолын – дін негіздерін уағыздап, түсіндіруде нақты дәлелдерге сүйену керектігін, нақты дәлелдерге сүйенбеген жағдайда жіктелушіліктің жолын кесу мүмкін еместігін ескертеді. Нақты ақылды дәлелдер арқылы дінді қабылдамаған адамның иманы кәміл болмасын айтады. Ол «діннің негізі мен ол туралы түсінікті талдап берген, ақылға жүгінген  кісі ғана қоғамның сеніміне ие бола алады,» -деген ойды алға тартып, ондай тұлғаның Пайғамбар болғандығын меңзейді.[10]

Сонымен қатар, Имам Матуриди діннің мақсат-мұратын адам баласына сезіндіру үшін алдымен ақыл мен нақылдың ролін танытуға баса мән береді. Ол бұл туралы былай дейді: «Барлық адамдардың өздерін бірлестіретін діндері мен сыйынатындарының негіздерін білуі керек болғандықтан, дінді үйреніп-таныту құралдарын қолдануға деген қажеттігі туады. Олар – Нақыл мен Ақыл.»[11]   Демек, адам баласының дінді танып білуі үшін қажетті құралдар осы екеуі. Бұлардың арасында қандай айырмашылықтар бар? Бұл екі құрал бірі-бірінсіз қызмет ете алады ма?-деген заңды сұрақ туары анық. Міне, осы мәселелерді талдауда Имам Матуридидің қаншалықты еңбек еткенін, осы кітабын талдағанда түсінетін боламыз. Ол Нақыл туралы былай дейді: «Нақыл мен хабар ешбір қоғамның қауіптенбей қолдана алатын және өзгелерге еркін ұсына алатын амалдарының бірі. Осылайша заттардың жаратылуы мен шындығын қабылдағандар былай тұрсын, данагөйлердің (философ) барлығы да бір дәле                                                                                                                                                                                                                     лді бөлісуде.  Дейтұрғанмен, дүниедегі билеушілердің басқару жүйесі  осы негіз (ағыс) аясында қалыптастырылып, олардың әрбір қоғамды тура жолмен жүргізу үшін жасаған амалдарының бәрі  осы негіз шеңберінде жасалып, халықтың рухани бірлігі осы негіз саясында біріктіріледі. Осы негіздің рухани қайнары мен химетін тапқандар түрлі өнер салаларының тууына ықпал етуі де билеушілердің елді басқаруына ұқсайды.»[12]  Матуридидің бұл пікірі діннің адамзат қоғамындағы ролі қаншалықты маңызды екендігін, діннен тыс халықтардың мемлекеттік жүйесі де, халықтың рухани болмысы мен өнері де болмайтынын, олардың барлығы осы дінмен сабақтастықта туындайтынын көрсетіп берді. Расына келгенде адамзат қоғамындағы бүкіл мемлекетті басқару жүйесі де, рухани дүниесі де, өнері де осы дінмен, діннің негізі болып табылатын нақылмен бірге сабақтастықта дамығаны, ол үрдістің XIX- ғасырға дейін жалғасып келгендігі шындық болатын.

Алла Тағаланың адамзат баласын жаратуда оған ақыл беріп, өзге жаратылыстардан ерекше етіп жаратуының өзінде хикмет барлығын көп адам сезіне бермейді.  Ал, адамзат қоғамының дұрыс өмір сүруі үшін жіберілген Алла Тағаланың дінін қабылдау мен оны ақыл таразысына салып, қоғам игілігіне жаратуда ақыл құралының маңыздылығы және жетекші роль атқаратындығын ешкім жоққа шығара алмайды.  Адам баласын да өзге жаратылыстардан ерекшеліп тұрған да осы ақыл. Алла Тағаланың дінді өзге жаратылыстарға емес, адам баласына беруінің өзі ақылға байланысты екендігін кейбір мазхаб өкілдері мойындағысы келмейді. Алайда, Құранда ақыл туралы, оның дінді түсінудегі және өзгелерге түсіндірудегі ролі туралы мынадай аят бар: «Ант болсын! Сендерге ішінде ескертулерің(үгіттерің) жазылған кітап түсірдік. Сонда да ақылдарыңды жұмсамайсыңда ма? Бірақ та, адамдардың көпшілігі білмейді.»[13] Демек, ақыл  Алланың кітабын түсініп, амал қылу жолындағы басты құрал. Дінді, діни негіздерді қабылдауда ақылды қолданбайынша адам баласының иманы толық болмақ емес. Өйткені, адамның иманы толық болуы үшін оның алдымен Алланың хикметін танып, ұлығын мойындауы керек. Ол үшін ақыл құралының Алланы танытуда атқаратын рөлі шексіз.

Түріктердің көне жазба ескерткіштерінде ақылдың адамзат қоғамындағы рөлі туралы жазылған ойлары түріктің көне діни танымында да ақылға баса мән берілгенін көруге болады. Мысалы, «Адамдар Тәңірден келген құттың идеясына сәйкес әрекет етсе, өмірі жақсарар және бұл құтпен хан болар. Ақыл да Тәңрінің берген бір құты. Қағандар адамдарға басшылық жасағанда ақылды қолданар болса, қоғам жақсарады. Ақылды қолданбаса, қоғам жоқ болар.»[14] Тоныкөк ескерткішінде «Одан кейін Көк Тәңрісі ақыл бергендіктен мен оны қаған қылдым,» - деген сөздер ақылға түріктер көне дәуірден қаншалықты мән бергенін көруге болады.[15] Бұл айтылғандар түрік халықтарының көнеден келе жатқан діни танымында ақылға баса мән берілгендігін көрсетеді. Түріктердің Исламды қабылдауында да сол ақыл құралына жүгінгендігін, ақыл таразысына салып, бұл діннің дұрстығын мойындап барып, Ислам діннін қабылдағанын айғақтайды. Мұны біз Түркістан жеріне алғаш ислам дінінің келу тарихына назар салғанда да көруімізге болады. Түркістан жеріне Ислам дінін Хорасан жерінде Омеяйдтар билігіне қарсы күрескен шиаларға жәрдемге барған түрік билеушілерінің сол жерде ислам дінін қабылдап, Түркістан жерінде алғаш Түрік-ислам мемлекеттерін тарих сахнасына шығарды. Түріктің көне дәуірлерден қалыптасқан осы тарихи жады түбі түріктен шыққан Абу Ханифа мен Имам Матуридидің ақылға негізделген бағытын қалыптастыруға негіз болды деп шамалауымызға болады. Жалпы, ақылдың адамзат қоғамы тарихындағы орны мен оның дінмен сабақтастығын көрсету жолындағы Имам Матуридидің рөлі ерекше екендігі оның мына төменде жазылған пікірлерінен көруімізге болады.

Имам Матуриди: «Ақылға салып ойланар болсақ, ғаламды жоқ  болып кету үшін жаралған деп ойлау хикмет тұрғысынан дұрыс емес. Ақылы-есі дұрыс адам өзінің мінез-құлқы, іс-әрекетімен хикмет жолынан алыстауы ол адам үшін дұрыс жағдай емес. Демек, ақылдың бір бөлшегін қалыптастырған ғаламды хикметтен тыс, негізсіз немесе жөн-жосықсыз жаралған  деп айтудың өзі артық. Дәлелденген бір айғақ – әлемнің жоқ болу үшін емес, үздіксіз өмір сүруі үшін жаратылғандығын көрсетер.»[16]- дейді. Демек, ақыл осы жаратылыстың құрамдас бөлігі және осы жаратылған әлемді жоқ болудан сақтап қала алатын басты құрал. Өйткені, «Әлемнің негізі түрлі табиғаттар мен бір-біріне қарсы жаратылыстардан құралғандықтан, олардың бірлесуге тиістілерін бір жерге топтастырып, айырылуға тиістілерін ажыратуда ақылды басшылыққа алған жаратылыс иесі бар: Ол хикмет иелерінің  «кіші әлем» деп атаған жаратылыс иесі – адам баласы.»[17]  Бұл жерде Матуридидің әлемнің жаратылуында адам баласының орны қандай болғандығын айқындап көрсетіп тұрғанын көреміз. Адам баласы әлемнің жаратылысында ерекше, өзге табиғи жаратылыстарға ықпалын жүргізіп, басқара алатын, ақыл иесі ретінде өзге жаратылыстардан ерекшеленетінін көрсетеді. Ал, осы таным қазақ халқы санасының тереңінен орын алған және қазақ халқының ойшылдары еңбектерінде кеңінен жырланған тақырып десек артық айтқандық емес. Мысалы, Абай атамыздың мына өлеңіндегі жолдар бұған толық дәлел бола алады: «Әуелде бір суыз мұз ақыл-зерек,

                                              Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек,

                                             Тоқталылық, талапты шыдамдылық-

                                             Бұл қайратттан шығады, білсең керек.[18] 

Ал, Шәкәрім қажа болса, Абайдың бұл ойын одан ары тереңдете түседі. Ол былай дейді: «Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр,

                    Сол нұрды тән қамы үшін жан жұмсап жүр.

                    Тағдырдың қиын, сырлы сиқырымен

                    Жан тәнге, ақыл жанға матаулы тұр.»[19] 

Демек, ақыл адам баласының бар іс-қимылының басты басқарушысы. Ақылсыз адам баласы ешнәрсені іске асыра алмайды. Және басқаруы мүмкін де емес. Өйткені, адамды өзге жаратылыстан ажыратып тұрған да осы ақыл. Алайда, сол ақылды көп жағдайда адам баласы өз орнында пайдалана алмайды.

Имам Матуриди осылай Алланың хикметін танытатын жол ақыл екендігін дәлелдеді. Ол Абу Ханифаның «Фихқ-ул Акбарындағы» әр мәселені терең талдап, Алланың бірлігі мен барлығын, Құдіреті мен Жаратушылық және тағы басқа сипаттарына ақыл арқылы танытуды мақсат етті және ол өз мақсатына жетті де. Оның соңынан оның қаншама ізбасарлары «Матуридилік» деп аталатын жолды қалыптастырды. Алайда, Имам Матуриди кезеңі де, одан кейінгі ғасырларда да оның ой-пікірінің көп таралуына мүмкіндік бермеді. Өйткені, бұл дәуірде Ислам әлемінде «ахл ал-сунна уа-л жамағаның», басқаша араб дәстүршілдігін ұстанушылардың ыпалы басым болып тұр еді. Тек, Имам Матуриди ғана емес, Абу Ханифаның да жолының кең қанат жаюына мүмкіндігі болған жоқ. Әсіресе, оның сенім-ақида мәселесіндегі ой-пікірлері мүлде қолданыста болған жоқ десе болады. Бұл екі ұлы ғұламаның ұстанымдарын іске асырған, бар халықтың иман-сеніміне айналдырған сопы Қожа Ахмет Йасауи болды. Әрине, бұл жерде шариғат өкілдерінің сопылыққа қаншалықты қатысы бар деген сұрақ тууы мүмкін. Оның үстіне Имам Матуридидің сопылыққа байланысты айтқан теріс пікірі де  бұл сұрақтың салмағын ауырлататыны даусыз. Соған қарамастан Қожа Ахмет Йасауи осы ғұламаның ой-пікірлерінің кеңінен таралып, миллондаған халықтардың санасынан орын алуына ықпал еткен тұлға болды.

Міне, құрметті оқырман қауым! Қазақ халқының дәстүрлі дінінің негіздері осындай қайнарлардан бастау алады және оның Ислам діні негіздеріне ешқандай қайшылығы жоқ. Оған Ислам қайнарларынан келтірілген дәлелдер куә болар деген үміттемін. Ең бастысы Қожа Ахмет Йасауи Абу Ханифадан шариғатқа-заңға қатысты ұстанымдарды емес, алдымен Иман-сенімге қатысты ұстанымдарды өзіне үлгі етіп алды. Шариғат-мәселесіне келгенде Абу Ханифаның «әр халықтың өзіне тиесілі, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін ұстану керек» деген ұстанымын негізге алғанын көреміз. Бұл Қожа Ахмет Йасауи бабамызға түркінің дәстүрлі мәдениетін толығымен қалпына кетіруге мүмкіндік бергенін көруімізге болады.