ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان قمدب اتىنان ۋاعىز ايتىپ جۇرگەن ا.قۋانىشباەۆ مەن ا.سمانوۆتارعا قارسى جازىلعان ماقالامىزدىڭ ءتۇپ ماقساتىن ءبىرشاما كىسىلەر دۇرىس تۇسىنبەگەنگە ۇقسايدى، ال كەيبىرەۋلەرى ۋاححابيلىك ۋاعىزداردىڭ قۇرىعىنا ىلىكەنى سونشالىقتى، قازاقى بولمىس دەگەندى تۇسىنۋدەن قالعانىن بايقادىق. بۇل قازىرگى كەزەڭدەگى ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ قانشالىقتى كۇردەلەنىپ بارا جاتقاندىعىنىڭ دالەلى.  ەڭ باستىسى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىن جوققا شىعارىپ جاتقان ۋاعىزشىلاردى ەمەس، ولاردىڭ ارەكەتتەرىنىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بولمىسىنا تيگىزىپ جاتقان كەرى ىقپالىن اشىپ كورسەتكەنىم ءۇشىن  مەنى كىنالادى. 

الايدا، ولارعا رەنجۋدىڭ دە رەتى جوق. ويتكەنى، ءوزىنىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن، ءدىني تانىمى نەگىزدەرىنەن حابارى جوق جانداردىڭ «يسلام عۇلامالارى اتانعان» جانداردىڭ سوزدەرىنە سەنبەسكە دە ىلاجى جوق بولاتىن. بىلمەگەن ۋ ىشەدى. سولاي دەپ ولاردى كەشىرۋگە دە، ايتىپ جاتقان سىندارىنا جاۋاپ بەرمەۋگە دە بولار ەدى. ويتكەنى، مەنى سىناۋشى ازاماتتاردىڭ مەنىڭ بۇل جاۋابىمدى، وقىمايتىنىنا، وقىسا دا تۇسىنبەيتىنىنە كوزىم جەتەدى. سەبەبى، اراب داستۇرشىلدىگىندە، ۋاححابيلىك تانىمدا قۇران اياتتارىنا وي جۇگىرتىپ، اقىلعا سالۋعا تىيىم سالىنعان. ونداي ارەكەت قىلمىس سانالادى. ونداي تانىمداعى ادامدارعا تۇسىندىرەمىن دەپ، ارامتەر بولۋ، بوس اۋرەشىلىك ەكەندىگىن تۇسىنەمىن. بىراق، قازاقى دۇنيەتانىمدى قولدايتىن مەنىڭ پىكىرلەستەرىم مۇنى تۇسىنبەس ەدى. سولار ءۇشىن بۇل جاۋاپتى جازۋعا بەل بۋدىم.

ەندى مەنى سىناۋشىلار ماعان قانداي كىنا ارتىپ وتىر سول ماسەلەگە كەزەك بەرىپ كورەلىك. ءبىرىنشىسى، مەنىڭ قۇران اياتتارىن بۇرمالاپ وتىرعاندىعىم تۋرالى سىندار. «قۇران اياتتارىندا باياندالاتىن «رۋح» ءسوزىنىڭ رۋحقا ەشقانداي قاتىسى جوق، جەبىرەيىل پەرىشتە»، دەپ سىنايدى. «باقارا» سۇرەسىنىڭ 87 جانە 153 اياتتارىندا ء«ۋا ايادناھۋ بي رۋحي-ل قۋدۋس» - ء«بىز ونى پاك ارۋاقپەن، قاسيەتتى ارۋاقپەن قولدادىق» دەگەن اياتتى، مۇنداعى «رۋحي-قۋدۋس» ارۋاق ەمەس، جەبىرەيىل پەرىشتە ەدى»، - دەپ مەنىڭ قۇران اياتىن بۇرمالاعانىمدى العا تارتادى. قۇرانداعى  «ساجدە» سۇرەسىندەگى مىنا «رۋح» ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەكەن؟ ول سۇرەدە: «ول ادامدى لاي-بالشىقتان جاراتتى. ونىڭ ناسىلدەرىن ءبىر تامشى سۋدان پايدا قىلدى. سوسىن، ونى اياعىنان تۇرعىزىپ، وعان ءوز رۋحىنان ۇرلەدى. ول سەندەر ءۇشىن قۇلاق، كوز، جۇرەكتەردى پايدا قىلدى.»[32/8-9]. سونداي-اق، «ال-حيدجر» سۇرەسىندەگى مىنا اياتتاردا «مىنە، سەنىڭ يەڭ پەرىشتەلەرگە ايتتى: «مەن ادامدى بەلگىلى ءبىر فورماعا كەلتىرىلگەن سىڭعىرلاعان بالشىقتان جاسايمىن. مەن ونى تىك تۇرعىزىپ، وعان مەنىڭ رۋحىمنان ۇرلەگەن كەزدە، سەندەر ءيىلىپ سالەم بەرىڭدەر»-دەدى. جانە بارلىق پەرىشتەرلەر ءيىلىپ سالەم بەردى»[15/28-30]. بۇل جەردە «رۋح» ءسوزىنىڭ جەبىرەيىل پەرىشتە ەمەستىگى انىق. راس، قۇران يبن كاسير سياقتى تاپسىرشىلەرى «رۋحتىڭ بارشا ادامزاتتىڭ رۋحى ەكەندىگىن، رۋحتىڭ-جەبىرەيىل پەرىشتە ەكەندىگىن ايتقان. بۇل رۋح پەن جەبىرەيىل پەرىشتە ساباقتاسىپ جاتقان قۇدىرەت ەكندىگىن كورۋىمىزگە بولادى. ولاي بولسا، مەنى سىناۋشى وپپونەنتتەر انىق ءدىن جاناشىرى بولسا، نەگە وسى تاپسىرشىلەر ايتقان تۇجىرىمدارعا توقتامايدى؟

ەكىنشى، سىن ء «جۇسىپ» سۇرەسىنىڭ 87-اياتىندا ء«يا ءتاياسسۋ مين رۋححيللاھ» - «اللانىڭ ارۋاعىنان، اللا جاراتقان ارۋاقتان ۇمىتتەرىڭدى ۇزبەڭدەر، باس تارتپاڭدار»- دەپ ءامىر ەتتى. وسى اياتتىڭ سوڭىندا: ء«ينناھۋ ءلا ياياسسۋ مين ءرۋحيللاھي ءيللا قاۋمۋ-ل  كافيرين» - «اللا جاراتقان ارۋاقتان، اللانىڭ ارۋاعىنان كاپىر قاۋىمدار عانا ءۇمىتىن ۇزەدى» دەپ، جازىلعان، - دەگەن جولدارعا شۇيلىگەدى. بۇل جەردەگى قۇران اياتىنداعى «راۋحيللاح» ءسوزىن «رۋحيللاح» دەپ بۇرمالاعاندىعىم تۋرالى ءسوز قوزعايدى. بۇل اياتتاردى يبن ابباس، يبن كاتادا سياقتى عۇلامالاردىڭ «مين رۋحي اللاح» دەپ وقىعاندىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، «رۋحي اللاح» دەپ جازعان بولاتىنمىن. الايدا، بۇدان ايات ماعىناسى وزگەرگەن جوق. سەبەبى، «راۋح» ءسوزى اراب ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندەگى مىنا سوزدەرمەن ماعىنالاس ەكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى: «ناسيمۋن» - رۋح، جان (دۋشا); «سۋرۋرۋن»-رۋح، جان (دۋشا); «نيعماتۋن» - نىعمەت» بۇل ەكى «رۋح» پەن «راۋح» سوزدەرىنىڭ اراسىندا ماعىنالىق الشاقتىق جوق ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل اياتتاعى «راۋح اللاح» ءسوز تىركەسىنىڭ «اللانىڭ راحمەتى» دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇرعانىن كورۋىمىزگە بولادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، ماقالادا قۇران اياتى ماعىناسىنىڭ بۇرمالانباعاندىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. بۇل جەردەگى مەنى سىناۋشىلاردىڭ باستى ماقساتى مەنىڭ قاتەمدى تۇزەۋ ەمەس، رۋح-ارۋاققا قاتىستى تانىمدى قازاق ساناسىنان قالايدا الاستاتۋ بولىپ وتىرعانى كۇمان تۋدىرمايدى. ونى ء«سىز كىمسىز سمانوۆ مىرزا؟» اتتى ماقالانىڭ سوڭىنداعى كوممەنتتەرگە تالداۋ جاساعاندا انىق كورۋگە بولادى.  رۋحتى-ارۋاقتى قولداپ جازىلعان كوممەنتتەردىڭ ەشبىرىنە، توقتاپ مويىن بۇرماعان سىنشىلاردىڭ ماقساتى قالايدا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىندەگى رۋح-ارۋاققا قاتىستى سەنىمدى قازاق ساناسىنان الاستاۋ ەكەندىگىن كورمەۋ مۇمكىن ەمەس. ا.سمانوۆ پەن ا.قۋانىشباەۆ ت.ب. ۋاعىزشىلاردىڭ ۋاعىزدارىنداعى باستى سوققى وسى «اللاعا سەرىك قوسۋ» دەگەن سىلتاۋمەن رۋح-ارۋاققا بەرىلىپ جاتقاندىعىن كورىپ ءجۇرمىز. ءبىزدى قولىمىزعا قالام الدىرىپ، وسى ماقالالاردى جازدىرۋعا سەبەپ بولعان دا، ۋاعىزشىلاردىڭ رۋح-ارۋاققا قارسى شابۋىلى ەدى. رۋح-ارۋاقتى جوققا شىعارۋ قازاق حالقىنىڭ بۇكىل يسلامدىق ءدىني، رۋحاني، مادەني بولمىسىن تولىعىمەن جوققا شىعارۋ ەكەندىگى ايتا-ايتا جاۋىر بولعان تاقىرىپقا اينالدى. الايدا، سول رۋحانيلىق دەگەنىمىز نە؟ – دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىلمەي كەلە جاتقان سياقتى. قازاق حالقىنىڭ بارلىق ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى، جالپى رۋحاني-مادەني بولمىسى وسى رۋح-ارۋاق ارقىلى رۋحانيات الەمىمەن  ساباقتاسىپ، سول ارقىلى قالىپتاسقاندىعىن كورۋىمىزگە بولادى. قازاقتىڭ ءدىن مەن شاريعاتتى ءبولىپ قاراستىرۋى دا وسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ءدىن – جۇرەكتىڭ، رۋحتىڭ قاجەتىن قامتاماسىز ەتەتىن قۇبىلىس، ال، شاريعات – ءتان قاجەتىن قامتاماسىز ەتەتىن زاڭدار جۇيەسى. سول سەبەپتى، شاريعات پەن تاريقات اراسىن «شاريعات اعزانىكى، تاريقات جۇرەكتىكى» دەپ كەزىندە قوجا احمەت ياساۋي بابامىز اشىپ بەرگەن بولاتىن. ول ءوز حيكمەتتەرىندە ءوز ءداۋىرىنىڭ شىندىعىن بىلايشا سيپاتتادى:

ورازا، ناماز، يمان، يسلام قولدان كەتتى.

        كۇننەن كۇن بەتەر دەگەن حاديس جەتتى.

        پايعامبار ايتقانداردى كەلىپ جەتتى،

        بۇل دۇنيەنى قاراڭعىلىق باستى دوستار.

 

        عالىمدار بار ءىلىمىن مالعا ساتتى،

        ءبىلىپ كورىپ، وزدەرىن وتقا اتتى.

        ءوزى امال قىلماي، حالىققا ءىلىم ۇيرەتتى.

        دۇنيە ءۇشىن دىندەرىن ساتتى كورگىن.

ياساۋي زامانىنىڭ رۋحاني احۋالى وسىنداي بولاتىن. وسىنداي كەرى كەتكەن داۋىردەگى يسلام ءدىنىن قايتادان تۇعىرىنا قوندىرىپ، الەمدەگى ىقپالدى كۇشكە اينالدىرعان قوجا احمەت ياساۋي ەدى. سول كەزەدەگى ونىڭ باستى ەڭبەگى وزىنە دەيىن جەكە تۇلعالاردىڭ رۋحاني تاجىريبەسى بولىپ كەلگەن سوپىلىق ءىلىمدى تاريقات دارەجەسىنە كوتەرىپ،  جالپى حالىقتىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالدىردى. مۇسىلمانداردىڭ ماتەريالدىق الەمنەن رۋحاني الەمگە وتۋىنە جول كورسەتتى. ول ەڭ الدىمەن يماندى حالىققا قايتارىپ بەردى. ول ءوز حيكمەتتەرىندە بىلاي دەيدى:

حيكمەت ءبىرلان ءاۋال ادام ءدىن بار ايلادى،

ون سەگىز مىڭ قامۋع الام قايران ەرۋر.

 «قالۋ بالا» دەگەن قۇلدار ۇلەس الدى.

ساكۋت ەتكەن قۇلدار ءدىنى ويران بولۋر.

 

حاق تاعالا يمان اتا (سىيلادى) قىلدى بىزگا،

اۋال مۇستافا راسۋلى ايدى بىزگا.

 درۋد ەتساك قۋات بەرار دىنىمىزگا،

يوق ەرسا، قىلعانلارىم ويران ەرۋر.

ول وسىلاي يسلام يەن يماندى حالىققا قايتارىپ بەردى. ونىڭ سانسىز شاكىرتتەرى تۇركى الەمىنىڭ ءتورت بۇرىشىنا بارىپ، تۇرىكتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ قايتا قالپىنا كەلتىرۋىنە ىقپال ەتكەن بولاتىن. ياساۋي جولى سالتانات قۇرىپ، حالىققا ىقپالى ءوتىپ تۇرعان كەزدە تۇركى بالاسى الەمگە بيلىگىن جۇرگىزدى. ول جولدان باس تارتىپ، باسقا ءدىني يدەولوگياعا بەت بۇرعان كەزدە مەملەكەتى كۇيرەپ، وزدەرى ەتنيكالىق جىكتەلۋلەرگە ءتۇسىپ، توز-توز بولدى. التىن وردانىڭ كۇيرەۋىنەن باستاپ، قازاق حاندىعىنىڭ تاريح ساحناسىنان كەتكەنگە دەيىنگى ارالىقتاعى تۇركى بالاسىنىڭ باسىنان وتكەرگەن بۇكىل قاسىرەتى ياساۋي جولىنان باس تارتۋعا بايلانىستى بولعاندىعىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. سونشاما قاسىرەتتى باسىنان كەشكەنىمەن قازاقتىڭ رۋحاني الەممەن ساباقتاستىعى ۇزىلمەستەن وسى كۇنگە دەيىن اداستىرماي كەلىپ ەدى. قازاق حالقى سول سەبەپتى دىنگە، جۇرەككە باسا ءمان بەردى. وسىعان بايلانىستى اباي اتامىز:

 اللا دەگەن ءسوز جەڭىل

اللاعا اۋىز جول ەمەس.

ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل،

وزگەسى حاققا قول ەمەس، - دەدى. اباي بۇل جەردە الامنىڭ سىرتقى عيباداتتى ەمەس، ىشكى رۋحاني وزەكتەگى يماننىڭ بەرىكتىگى ماڭىزدى ەكەندىگىن ايتىپ وتىر. ال، مىنا ولەڭىندە بۇ ماسەلەنى بۇدان ارى تەرەڭدەتە تۇسەدى:

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جول وسى دەپ، ادىلەتتى.

 

وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل،

يمانننىڭ اسىلى ءۇش دەپ سەن تاقيق ءبىل.

ويلان داعى ۇشەۋىن تارتىپ باق،

باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل.

 

ءدىن دە وسى، شىن ويلاساڭ تاعات تا وسى،

ەكى دۇنيە بۇل تاسديق – حاقتىڭ دوسى.

وسىلاردى بۇزاتىن جانە ءۇش ءىس بار:

پايدا، ماقتان، اۋەسقوي – ونان شوشى.

 

رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج تالاسسىز ءىس،

جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.

باستاپقى ءۇشىن بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتى،

قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس.  

اباي اتامىزدىڭ بۇل ولەڭى قازاق ءدىنىنىڭ وزەگى قايدا ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. قازاق ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىندا سىرتقى عيباداتقا ەمەس، ىشكى رۋحاني وزەككە، جۇرەكتەگى يماننىڭ بەرىكتىگىنە باسا ءمان بەرەدى. بۇل دەگەنىمىز ءوزىنىڭ يمان سەنىمىندەگى باستى قۇندىلىق رەتىندە شاريعاتتى ەمەس، رۋحاني تازالىقتى جوعارى باعالايتىنىن كورسەتەدى.

ال، شاريعاتقا قاتىستى سىندارعا كەلەتىن بولساق، بۇل ماسەلەدە دە مەنىڭ وپپونەنتتەرىمنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنداعى شاريعاتتى ەمەس، اراب داستۇرشىلدىگىنە باسا ءمان بەرەتىندىگىن كورۋىمىزگە بولادى. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن كوممەنتتەردە جازىلعان پىكىرلەردەن مىسالدار كەلتىرەيىك. مىسالى: «يسلامدىق ءداستۇر شاريعات ۇعىمىن، ەڭ الدىمەن، ونىڭ قۇراندا (نەگىزىنەن، مەككەدە تۇسكەن سۇرەلەردە) دىنگە سەنۋشىلەردى ادامگەرشىلىك كەمەلدىككە، پانيلىك راحاتقا جەتكىزىپ، جۇماققا الىپ باراتىن، اللاھ سىزىپ بەرگەن توتە جولدى بەينەلەۋ ءۇشىن قولدانىلۋىمەن بايلانىستىرادى. بۇل ۇعىمنىڭ جالپىلاما ماعىناسى، سونداي-اق ونىڭ شاريعات تۇبىرىنەن شىعۋىنا دا بايلانىستى، وسى ءتۇبىر قۇراندا ءبىر نارسەنى مىندەتتى تۇردە ورىنداۋدى زاڭداستىرۋ، نۇسقاۋ ماعىناسىندا كەزدەسەدى. يسلام يدەولوگياسىندا شاريعا تەرمينى مەن ونىڭ سينونيمدەرى - اش-شيرعا جانە ات-تاشريع - يسلامي نەمەسە يسلامدىق (مۇسىلماندىق، يسلامدىق) دەگەن انىقتاۋىشتارمەن تىركەسە وتىرىپ جالپى تىلدىك ماعىنادا ءاربىر مۇسىلمان باسشىلىققا الۋعا ءتيىستى كۇقىقتارعا، سونداي-اق ونىڭ مىنەز-كۇلقى مەن نيەتىنىڭ تازالىعىن باعالاۋ ءۇشىن اللاھ بەلگىلەگەن ولشەمدەرگە قاتىستى قولدانىلادى. سوندىقتان شاريعا ۇعىمى، كوبىنەسە، بۇقارالىق تۇسىنىكتە تۇتاس العانداعى يسلامدىق ءومىر سالتى، قۇرامىنا ءارتۇرلى - ءدىني، ادامگەرشىلىك، زاڭدىلىق، تۇرمىستىق ولشەمدەردى، سونداي-اق ادەت-عۇرىپتاردى بىرىكتىرەتىن جالپىعا ورتاق يسلامدىق مىنەز-قۇلىكتار ەرەجەلەرىنىڭ جيىنتىعى تۇرىندە قابىلدانادى».

بۇل جەردە شاريعاتتىڭ ءارى قۇقىقتىق، ءارى رۋحاني ماسەلەلەردى قامتاماسىز ەتەتىن ەتە الاتىن جۇيە رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىرعانىن كورۋىمىزگە بولادى. دەمەك، ءبىزدىڭ ءدىندارلاردىڭ اراب داستۇرشىلدىگىن باسشىلىققا الاتىنىن بۇدان ارى قاراي دالەلدەۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ بىلەمىن.

الايدا، مەنىڭ ابۋ حانيفا ايتقان پىكىرلەرگە سۇيەنە وتىرىپ جاساعان تۇجىرىمدارىمنىڭ قاتەسىن تاپقىسى كەلگەن مۇراتبەك اتتى باۋىرىمىز مەن قولدانعان قۇران اياتتارىنا دۇرىس تالداۋ جاساماعانىمدى دالەلدەگىسى كەلەدى. ول «ەي، مۋميندەر، ءار بىرىڭە ءبىر شاريعات، ءبىر جول بەردىك. اللا قالاسا، سەندەردىڭ بارلىعىڭدى ءبىر ۇممەت جاسار ەدى.»(مايدا،5/48) قۇران اياتىن تولىقتىرىپ،
«(مۇحاممەد ع.س.) ساعان شىنايى تۇردە قۇراندى وزىنەن بۇرىڭعى كىتاپتاردى راستاۋشى جانە ولاردى قورعاۋشى تۇرىندە تۇسىردىك. ولاردىڭ ارالارىنا اللانىڭ وزىڭە تۇسىرگەنىمەن ۇكىم قىل. وزىڭە كەلگەن شىندىقتان ايرىلىپ، ولاردىڭ ويلارىنا ەلىكتەمە! سەندەردىڭ اربىرەۋلەرىڭ ءۇشىن ءبىر جول-جوبا قويدىق. ەگەر اللا قالاسا ەدى، بارلىعىڭدى ءبىر-اق ۇممەت قىلار ەدى. الايدا سەندەرگە بەرگەن جول-جوبالارىندا سىناماقشى. ەندەشە جاقسىلىققا جارىسىڭدار. ءبىرتۇتاس بارار جەرلەرىڭ اللا جاق. ول سەندەردىڭ تالاسقان نارسەلەرىڭدى بىلدىرەدى.(48)»  تۇگەلدەپ بەرەدى دە، ماعان مىناداي سىن ايتادى: «بۇل جەردە بولىنىڭدەر دەپ تۇرعان جوق. بۇل جەردە «كىم قۇران مەن پايعامبار سۇننەتىنەن بولىنەر ەكەن، سىنايمىز دەپ تۇر»-دەيدى. ەگەردە وسى اياتقا تەرەڭىرەك ۇڭىلەر بولساق، اللا تاعالا بار حالىق ارابتاردىڭ جولىمەن ءجۇرسىن دەمەگەنىن، كەرىسىنشە، اللاعا بەرىلگەندىكتەرىڭدى دالەلدەۋ ءۇشىن جارىسىڭدار» دەپ تۇرعان جوق پا؟ تاعى ءبىر جەرىندە «ارابتاردىڭ شاريعاتى بولەك، قازاقتاردىڭ شاريعاتى بولەك پا سوندا؟ – دەيدى. ءيا، ارابتاردىڭ شاريعاتى قازاقتاردىڭ شاريعاتى بولەك. اللا تاعالا دۇنيەدە قانشا حالىقتى جاراتقان بولسا، ول حالىقتارعا سونشا پايعامبارلارىن جىبەردى، ولار اللانىڭ امىرىمەن سول حالىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سونشا شاريعاتتى جاسادى. سوندىقتان الدىمەن شاريعات دەگەنىمىز نە؟ وسى ماسەلەنى دۇرىستاپ ءتۇسىنىپ الايىق.  شاريعات – تاڭىرلىك ءتارتىپ. ۇلى جاراتۋشى ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتقاندا بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتارعا باعىندىرىپ جاراتقانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. بۇكىل كۇن، جەر، جۇلدىزدار الەمى سول زاڭدىلىقپەن قوزعالىپ تۇر. ولاردىڭ ەشبىرىنىڭ وزىنە بەلگىلەنىپ بەرىلگەن تراەكتوريادان اۋىتقۋعا قاقىسى جوق. ەگەردە ولار ءوز باعىتتارىنان اۋىتقىر بولسا، مىنا الەمنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەستىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سول سياقتى جەر بەتىن مەكەن ەتكەن سانسىز ماقۇلۋقاتتىڭ دا بەلگىلى زاڭدىلىقتارعا باعىنا وتىرىپ، ءومىر سۇرەتىنىن بەلگىلى. ءاربىر ادامنىڭ ءوزى ءبىر الەم ەكەنىنە، ولاردىڭ ءار ءبىرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بارلىعىنا، ءاربىر ادام بويىنداعى ميللياردداعان كلەتكالاردىڭ بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقپەن قىزمەت اتقاراتىنىنا دا ونشا ءمان بەرە بەرمەيمىز. دۇنيەدەگى بىردە-ءبىر جاراتىلىس ءتاڭىردىڭ بەلگىلەپ بەرگەن تارتىبىنەن تىس ءومىر سۇرە المايدى. دەمەك، بۇكىل ون سەگىز مىڭ عالام اللا تاعالانىڭ بەلگىلەپ بەرگەن زاڭى-تارتىبىمەن ءومىر سۇرەدى. وسى زاڭدىلىقتار جۇيەسى-شاريعات  ادامزات قوعامىنا دا تيەسىلى ەكەندىگى جانە ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان ىلايىقتى ەرەكشەلىگى بارلىعى قۇران اياتتارىندا ناقتى كورسەتىلگەن. مىسالى، «مايدا» سۇرەسىنىڭ «سەندەردەن ءاربىر ۇلت ءۇشىن (جەكە) شاريعات جانە جول جاساپ قويدىق. ەگەر اللا قالاسا ەدى، بارلىعىڭدى ءبىر ۇممەت جاسار ەدى» 18-اياتىندا اللا تاعالانىڭ ءار ۇلتقا وزىنە ىلايىق شاريعات جانە جول بەرگەنىن كورسەتىپ تۇر. جانە ءاربىر حالىققا جەكە-جەكە پايعامبار جىبەرىلگەندىگى ءبىر ەمەس، بىرنەشە قۇران اياتتارىندا كورسەتىلگەن. ء«ار ۇمممەت ءۇشىن ءبىر ەسكەرتۋشى بولعان ەدى» [35/24]، ء«ار قوعامنىڭ ءبىر جەتەكشىسى بار ەدى» [13/7]، «سوڭىرا ءبىز بىرىنەن سوڭ ءبىرىن پايعامبارلارىمىزدى جىبەردىك» [23/44]، «ول حالىقتارعا وزدەرىنەن ءبىر ەلشى جىبەرىلگەن بولاتىن» [62/2]. مىنە وسى اياتتاردا كورسەتىلگەن باستى ماسەلە – جەر بەتىندەگى بار حالىققا پايعامبارلار جىبەرىلىپ، سولار ارقىلى، ءار قوعامنىڭ وزىنە ىلايىقتى ءتارتىبىن-شاريعاتىن، سالت-ءداستۇرىن اللا تاعالانىڭ ءوزى قالىپتاتىرعاندىعىن كورۋىمىزگە بولادى. جالپى بۇل ماسەلە «حۋجرات» سۇرەسىنىڭ ون ءۇشىنشى اياتىندا دا «ەي، ادامدار، راسىندا ءبىز سەندەردى ءبىر ەركەك (ادام) جانە ءبىر ايەلدەن (حاۋادان) جاراتتىق جانە دە ءبىر-بىرلەرىڭمەن تانىسۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى حالىقتار مەن رۋ-تايپالار ەتىپ قويدىق» دەپ ايتىلعان اللا تاعالانىڭ ارنايى ەسكەرتۋىنەن، ءوزى جاراتقان ءاربىر حالىققا مەنشىكتەپ بەرگەن ەرەكشەلىگىنەن باس تارتۋعا بولمايتىنىن كورۋىمىزگە بولادى. ابۋ حانيفا حالىقتار اراسىنداعى مۇنداي ەرەكشەلىكتەردىڭ بولۋىن زاڭدى دەپ بىلەدى جانە شاكىرتىنە بۇل ماسەنى بىلايشا تۇسىندىرەدى: «ياعني اللا تاعالانىڭ ءدىنىن وزگەرتۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ارتىق. ءدىن ەشقاشان وزگەرمەدى، باسقا حالگە كەلتىرىلمەدى جانە وزگەرتىلمەدى. شاريعاتتار بولسا، وزگەردى. سەبەبى، قانشاما زات كەيبىر ادامدار ءۇشىن ادال بولسا، اللا تاعالا ولاردى باسقا ادامدار ءۇشىن ارام ەتتى. سانسىز زاتتار بار، ولاردى قولدانۋ ءۇشىن ادامدارعا ءامىر ەتتى. ال، باعزى ادامدارعا ولاردى قولدانۋعا تىيىم سالدى. دەمەك، شاريعاتتار كوپ جانە ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىقتارى بار. شاريعاتتى ورىنداۋ – پارىز. مۇنىمەن پارا-پار ماسەلە – اللانىڭ ءامىر ەتكەنىن، بارلىق ۇكىمدەرىن ورىنداۋ، قابىل ەتپەگەندەرىنەن باس تارتۋ، اللانىڭ قالاۋىنا ساي كەلەدى. اللا تاعالانىڭ ءامىر ەتكەندەرىن تارىك ەتىپ، تىيىم سالعان نارسەلەرىن جاساعان ادام اللا تاعالانىڭ ءدىنىن تارىك ەتكەن بولار ەدى جانە كاپىر بولار ەدى. اللا مۇميندەرگە پارىز امالدارىن تەك ءدىندى قابىل ەتكەننەن كەيىن عانا پارىز ەتتى.» دەمەك، اللا تاعالانىڭ ءاربىر حالىققا بەرگەن زاڭى-شاريعاتى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى كيەلى، قاسيەتتى قۇندىلىق. ولاردان باس تارتۋ اللا تاعالانىڭ ءوزى بەرگەن شاريعاتىنان، نىعمەتتەرىنەن، دىنىنەن باس تارتۋ بولعان بولار ەدى.

قوجا احمەت ياساۋي بابامىز وسى ماسەلەلەردى تەرەڭىنەن تاني ءبىلدى جانە وزىنە دەيىنگى قولدانىلىپ كەلگەن اراب قوعامىندا قالىپتاسقان شاريعات ۇكىمدەرىنەن باس تارتىپ، تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالدى. ول ءوزى سالعان جولدىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋ ماقساتىندا «فاتاۆا-ي تانبيح» ء«پاتۋالار كورسەتكىشى» اتتى ەڭبەگىن جازدى. وسى ەڭبەكتە تۇركىلەردىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىنىڭ يسلامعا قايشى ەمەستىگىن دالەلدەگەن بولۋى كەرەك. ول وسىلاي ءوزىنىڭ ۇستانعان باعىتىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋ جولىندا بار ءومىرىن سارپ ەتتى. باۋىر ەتى جالعىز بالاسىن ولتىرگەندە دە العان باعىتىنان قايتقان جوق. وسى قايسارلىعى ءۇشىن قوجا احمەت ءياساۋيدى تۇركىستان حالقى وتىز جىل بويى كوشەلەردە تاسپەن اتقىلاعانى، قورلاعانى جازبا دەرەكتەردە باياندالادى. سول ۇلى تۇلعانىڭ وسى جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازىرگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتى تاريح ساحناسىندا قالۋعا مۇمكىندىك الدى.

الايدا، قوجا احمەت ياساۋي اراب شاريعاتىنان-اراب داستۇرشىلدىگىنەن باس تارتقانىمەن يسلام دىنىنەن باس تارتقان جوق. يمانعا قاتىستى يسلامنىڭ بەس پارىزىن الدى. ولار: يمان، ناماز، ورازا، زەكەت، حاجىلىق. وسى بەس نەگىزگە سۇيەنە وتىرىپ،  حالىقتىڭ يمان-سەنىمىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىندا قولىنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن جاسادى. ول ابۋ حانيفا سياقتى يماندى بار عيباداتتىڭ الدىنا شىعاردى. ابۋ حانيفا بىلاي دەگەن بولاتىن: «ەگەردە ءتۇرلى دىندەردەگى بۇل پارىزدار يمان بولسا، بۇلاردى ورىندامايىنشا، ولاردى مۇسىلمان دەمەس ەدى. الايدا، اللا تاعالا يماندى بۇل امالداردان ءۇستىن (جوعارى) قىلدى جانە ونى مىنا اياتتاردا بايان ەتتى: «يمان ەتىپ، جاقسى امالدى تاپقاندار.» [نيسا، 4/122] «كىم شىنىمەن ءجۇزىن بۇرىپ، اللاعا مويىن ۇسىنسا، ونىڭ اللانىڭ قاسىندا سىيى بار.» [باقارا، 2/112.] «كىم دە كىم ءمۇمين بولعان حالىندا اقىرەتتى ويلاسا، سول ءۇشىن امال ەتسە، ارەكەتى اللانىڭ امىرىنە ساي بولار.» [ يسرا، 17/19].  ابۋ حانيفانىڭ وسى تۇجىرىمدارىنا تالداۋ جاساعان تۇرىك عالىمى ا.وزتۇرىك، «اللا تاعالا وسىلاي يماندى امالدان ايىردى. سوندىقتان مۇميندەر اللاعا يمان كەلتىرگەنى ءۇشىن ناماز وقىر، زەكەت بەرەر، ورازا تۇتار، حاجىعا بارار، اللانى زىكىر ەتەر. ولاي بولماسا، نامازدارىنان، زەكەتتەرىنەن، ورازالارىنان جانە قاجىلىقتارىنان باسقاسى اللاعا يمان ەتۋ ەمەس.»[1]- دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

جالپى، قوجا احمەت ياساۋي يمان-سەنىمدە ابۋ حانيفا مەن يمام ماتۋريدي جولىندا بولعاندىعىنا شەك كەلتىرۋگە بولمايدى. وعان دالەل رەتىندە «حيكمەتتەردەن» قانشام مىسال كەلتىرۋگە بولادى جانە ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاسقان قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى ابۋ حانيفا مەن يمام ماتۋريدي كوزقراستارىمەن تولىق سايكەس كەلەتىنىنە قاراپ-اق، بۇل ۇلى تۇلعالار اراسىندا تىعىز بايلانىس بولعاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. ەندىگى كەزەكتە ابۋ حانيفانىڭ «فيحق ال-اكبار» كىتابىنداعى ۇستانىمداردىڭ تولىعىمەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىندا قانشالىقتى كورىنىس تاباتىنىنا ەكى ۇستانىمدى قاتار قويىپ، سالىستىرىپ كورەلىك.

ابۋ حانيفانىڭ «ال-فيحق ال-اكبار» اتتى ەڭبەگىندە يسلامنىڭ نەگىزگى ماسەلەسى – يمان نەگىزدەرىن تالداۋعا ارنالعان. ول كىتاپتا اللا تاعالانىڭ بىرلىگى مەن اللا تاعالانىڭ سيپاتتارىن، قۇراننىڭ قولدان جاراتىلماعاندىعى مەن پايعامبارلاردىڭ اللا تاراپىنان جىبەرىلگەندىگى، پايعامبارلار مۇعجيزاسىنىڭ شىندىعى، اللا تاعالانىڭ بۇل جاراتىلىستى جاراتپاس بۇرىن دا جاراتۋشى بولعاندىعى، «يمان» مەن «يسلامنىڭ» ءمانى تۋرالى ماسەلەلەرگە تالداۋ جاسالادى. ابۋ حانيفانىڭ «ال-فيحق ال-اكبارداعى» بۇل كورسەتىلگەن ۇستانىمدارى تولىعىمەن قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزىن قۇراعانىن كورەمىز. بۇعان مىسال رەتىندە قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارىن كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى:ابۋ حانيفا – اللانىڭ وعان ريزالىعى بولسىن! – ءوزىنىڭ «ال-فيقح ۋل-اكبار» اتتى شىعارماسىندا ء«تاۋحيدتىڭ نەگىزى جانە وعان سەنىمنىڭ دۇرىس بولۋى ءۇشىن ادام بىلاي دەپ ايتۋ كەرەك: مەن، اللا تاعالاعا، ونىڭ [جاراتقان] پەرىشتەلەرىنە، كىتاپتارىنا، [جىبەرگەن] پايعامبارلارىنا، سوڭعى كۇننىڭ [ناق] بولاتىنىنا، جاقسىلىق پەن جامانشىلىقتىڭ قادارى اللا تاعالادان ەكەندىگىنە، ولگەننەن كەيىن قايتا تىرىلۋگە [كامىل] سەندىم. جانە ەسەپ كۇنىنىڭ، ميزان تارازىسىنىڭ، پەيىش پەن توزاقتىڭ، سىراتتىڭ بار ەكەندىگىن راستايمىن».[2]. ال، بۇل تۇجىرىمدار  قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمىندا قالاي كورىنىس تاپقاندىعىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ شىعارمالارىنداعى مىنا جولدار كورسەتەدى:

ءبىر اللا سەرىگى جوق، جالعىز ءوزى،

ونىڭ جوق اتا-اناسى، ۇلى-قىزى.

تۋمايدى، ءوزى ەشكىمنەن تۋىلمادى،

وسىلاي «قۋل ھۋا اللا» -قۇران ءسوزى.

دۇنيەدە وعان جان جوق تەڭدەس وعان،

ءوزىنىڭ زاقىمىنان قايۋم تۇرعان.

بولمايدى مىسال قىلىپ ەشنارسەگە،

مەڭزەمەس ەش نارسەگە جاتقان، تۇرعان[3].

بۇل جولدار جوعارىدا كەلتىرىلگەن ابۋ حانيفانىڭ – اللانىڭ وعان ريزالىعى بولسىن! – تاۋحيد تۋرالى ايتقاندارىمەن تولىق سايكەس كەلەتىنىن كورۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە، اۆتوردىڭ اللانىڭ سيپاتتارىن دا ايتىپ وتكەندىگىن كورەمىز.

بۇل وي ابىل تىلەۋۇلىنىڭ مىنا شىعارماسىندا بىلايشا تولىقتىرىلا تۇسەدى:

اللانىڭ يلانامىز بىرلىگىنە،

كوڭىلدىڭ كۇيىنەمىز كىرلىگىنە.

«قۇداي ءبىر، قۇران شىن» دەپ حاق بىلمەسە،

بەيعاپىل سول پەندەنىڭ تىرلىگى دە.

اللانىڭ اتاسى جوق، اناسى جوق،

وزىمەن بىرگە تۋعان اعاسى جوق.

جاراتقان جۇملا جاندى جالعىز ءوزى –

ەشكىمنىڭ ونىمەنەن تالاسى جوق.

اللانىڭ عاجاپ ەتەم شەبەرىنە،

پەندەنىڭ ويى جەتپەس ولەرىنە.

جۇملا جان «نە بول» دەسەڭ سول بولادى،

حاق-كامىل، پەندەسىنىڭ كونەرىنە.[4] 

بۇل جولداردا ابۋ حانيفانىڭ– اللانىڭ وعان ريزالىعى بولسىن! – تاۋحيدقا-اللانىڭ بىرلىگىنە قاتىستى ويلارى تولىعىمەن كورىنىس تابۋىمەن قاتار، قادار-تاعدىر ماسەلەسىن دە ايتقانىن كورەمىز. بۇل ولەڭ جولدارى ءبىر جاعىنان ابۋ حانيفا پىكىرىن قازاق ساناسىنا قونارلىقتاي ەتىپ، ءتۇسىندىرىپ تۇرسا، ەكىنشى جاعىنان، قۇران كارىمدەگى «ىقىلاس» سۇرەسىندەگى «اللا – جالعىز. اللا – ماڭگى» (112:1,2)اياتتارعا دا تالداۋ جاسالىپ تۇرعانىن كورۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، بۇل ولەڭ جولدارىندا «ول – ءبىرىنشى جانە سوڭعى، ول انىق جانە قاسيەتتى. ول بارلىق جاراتىلىستاردى باسقارادى» (57:3) دەگەن قۇران اياتىندا ايتىلاتىن اللانىڭ ماڭگىلىك «ال-قاديم» سيپاتىن دا بايانداپ تۇرعانىنا كوز جەتكىزەمىز.

شەگەباي بەكتاسۇلى اتتى سىر سۇلەيىنىڭ قالجان احۋنعا ايتقان مىنا ولەڭىندە ءتاڭىردىڭ ءوزى جاراتقان ادام بالاسىنا تۋرا جولمەن ءجۇرسىن دەپ قانشالىقتى قامقورلىق جاساعانى بىلايشا جىرلانادى:

ەگەسى كۇللى عالامنىڭ پاكي ساماد.

قۇراندا ءبىر اتىڭدى دەيدى احاد.

بيسميللا اتىڭ ۇلىق بي فاراۋان

جازىلماي قالام ۇشى ايرىلدى شارت.

جاراتىپ ەكى دۇنيەنى قۇدىرەتىڭمەن،

كەلتىردىڭ بۇل فانيعا نە عايريزات.

اقيقات پاديشا ءوزىڭ استە ينتيھاتسىز

تەڭ بىردەي قاراۋىندا بار ماقلۋقات.

ءبىلدىرىپ بارلىعىڭدى، كورسەتتىڭ جول.

زابۋر مەن ءىنجىل، قۇران جانە تاۋرات.

قولىڭا مۇستافانىڭ كەلىپ قۇران،

اشكەرە مۇسىلماندىق ەتكەن ابات[5]

اللا تاعالانىڭ ۇلىلىعى مەن ماڭگىلىگى، قۇدىرەتتىلىگى، جالپى بار سيپاتى قازاق اقىن-جىراۋلارى شىعارمالارىندا تولىق كورىنىس تاپتى جانە ولاردىڭ بارلىعى حالىق جۇرەگىنەن ورنىن تاۋىپ، قازاق حالقىنىڭ يمان بىرلىگىن قالىپتاستىرۋعا ولشەۋسىز قىزمەت ەتتى.

قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزگى وزەگىنىڭ ءبىرى – مۇحاممەت پايعامبار – اللانىڭ وعان ماداعى مەن سالەمى بولسىن! – وبرازى قازاق اقىن-جىراۋلارى شىعارمالارىندا كەڭىنەن جىرلاندى جانە ونىڭ ادامزات تاريحىنداعى ءرولىنىڭ قانشالىقتى زور بولعاندىعىن كورسەتەدى. جانە ول جىر-داستاندارداعى پايعامبار – اللانىڭ وعان ماداعى مەن سالەمى بولسىن! -  وبرازى قۇران اياتتارىندا باياندالاتىن مازمۇنمەن تولىق ساي كەلەتىنىن كورەمىز. مىسالى، ءشادى تورە جاڭگىرۇلىنىڭ «نازىم سيار ءشارىپ» اتتى داستانىندا بىلاي جىرلانادى:

عالامنان ون سەگىز مىڭ اۋەل بۇرىن،                                                     

جاراتتى پايعامباردىڭ اللا نۇرىن.

اۋەلى جاپپار اللا نۇرىم دەگەن

حاقىندا دالەل بولدى حاديس مۇنىڭ.

اسپان، جەر، عارشى، كۇرسى، كۇللى عالام،

سىيدىرعان ءجاننات، توزاق ءبارىن تامام،

ول نۇردىڭ فازىلىمەن پايدا بولدى.

جارالعان ون سەگىز مىڭ كۇللى عالام[6]

ءشادى اقىننىڭ بۇل ايتقانى ويدان شىعارىلعان ەمەس. قۇران اياتتارىندا نەگىزى بار ءسوز. قۇران كارىمنىڭ «انبيا» سۇرەسىنىڭ 107 اياتىندا بىلاي دەلىنەدى: «ەي، مۇحاممەد! راسىندا، ءبىز ءسىزدى بارلىق الەمدەرگە تەك قانا راحمەت ەتىپ جىبەردىك». پايعامباردىڭ – اللانىڭ وعان ماداعى مەن سالەمى بولسىن! - «سەنى جاراتپاسام، قالعان دۇنيەنى جاراتپاس ەدىم» دەگەن ءحاديسى بار. وسى  وي-پىكىر قازاق اقىن-جىراۋلارىنا ورتاق جانە بارلىعى دەرلىك مۇحاممەت پايعامباردى – اللانىڭ وعان ماداعى مەن سالەمى بولسىن! – بار ماقلۋقاتتان جوعار قوياتىنىن كورەمىز. وسى ءشادى تورە جاڭگىرۇلىنىڭ جازعانى شال اقىننىڭ، ياعني تىلەۋكە قۇلەكەۇلىنىڭ شىعارماسىندا شامالى باسقاشا تۇردە قايتالاناتىنىن كورەمىز:

جاراتقان مۇحاممەدتىڭ نۇرىن قۇداي،

عالامنان ون سەگىز مىڭ بۇرىن قۇداي.

ءوز قانداسىن وزىنە دوستى قىلىپ،

مۇنداي ارتىق سۇيەر مە، قۇلىن قۇداي؟

اۋەلى قۇداي پايعامبار نۇرىن قىلعان،

عالامنان ون سەگىز مىڭ بۇرىن قىلعان.

نۇرىنان ەكى تامشى نۇرىن الىپ،

ەكى تامشى نۇردان اي مەن كۇنىن قىلعان.

سەگىز ۇجماق ۇلكەنى ء"داۋىر زەيىل" قارار،

قۇداي قالاپ شاقىرسا اركىم بارار.

ەڭ كىشىسى ۇجماقتىڭ "ماۋ ءداۋىر" ءدۇر،

سونان ورىن تيسە دە بىزگە جارار.

قاراسا اناس، احمەت جاقىنىنا[7]

دەمەك، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى نەگىزىن قايدان الاتىنىن، نەگە ارقا سۇيەيتىنىن وسى مىسالداردان كورۋگە بولادى. بۇل قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمى يسلامعا قايشى دەپ جۇرگەن «اسىرە دىنشىلدەردىڭ» تانىمىنىڭ وزىندە قاتەلىك بارلىعىن كورسەتەدى.

ابۋ حانيفانىڭ سەنىم-اقيدالىق ۇستانىمدارىن ارى قاراي دامىتقان، ونى عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەگەن يمام ماتۋريدي بولدى.  ونىڭ قالامىنان شىققان دەپ ەسەپتەلەتىن «شارح فيحق-ۋل اكبار» اتتى شىعارمانى وسى ابۋ حانيفانىڭ «فيحقۋ-ل اكبار شىعارماسىنا» جازىلعان تۇسىندىرمە دەپ ەسەپتەيتىندەر بار. سونىمەن قاتار، ول شىعارمانى باسقا عۇلامالار جازدى دەيتىندەر دە بارشىلىق[8]. الايدا، يمام ءماتۋريديدىڭ «كيتابۋ-ت-تاۋحيد» كىتابىن ابۋ حانيفانىڭ «فيحق ال-اكبارىنا» جازىلعان تۇسىندىرمە دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ولاي دەيتىنىمىز ابۋ حانيفانىڭ «فيحق-ۋل اكبار» شىعارماسىنداعى كوتەرىلگەن ماسەلەلەر «كيتابۋ-ت-تاۋحيدتە» تولىعىمەن تالدانعانىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. 

يمام ماتۋريدي ادام بالاسى ءۇشىن ءدىننىڭ قانشالىقتى ماڭىزى بارلىعىن تەرەڭ سەزىندى. ادامزات قوعامىنىڭ ءدىنسىز ءومىر سۇرە الماسىن، ءومىر سۇرگەن كۇننىڭ وزىندە ول قوعامنىڭ ءومىرى ۇزاق بولماسىن كورە ءبىلدى. ويتكەنى، ادام بالاسى ءدىن ارقىلى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، مىنا الەمدەگى ورنى مەن قورشاعان ورتامەن اراداعى قاتىناسىنىڭ قانداي بولۋ كەرەكتىگىن تانىپ ءبىلدى. جانە ول ءدىننىڭ ادام بالاسى جاراتقان قاعيداسى ەمەستىگىن دە ايقىن سەزىندى. ول ءوزىنىڭ «كيتاب ات-تاۋحيد» اتتى كىتابىن وسى ادام مەن تابيعات، بۇكىل بولمىس اراسىنداعى ساباقتاستىق پەن وسى جاراتىلعانداردىڭ بارلىعىن جاراتۋداعى ءتاڭىر تاعالانىڭ ماقساتىن كورسەتۋگە ارنادى. سول قۇدىرەتتى ادام بالاسىنا سەزىندىرۋ ارقىلى ادامنىڭ جۇرگەگىندە يمان نەگىزدەرىن ۇيالاتۋدى باستى ماقسات ەتتى. ول ءوزى ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى يسلام قوعامىنداعى قايشىلىقتاردىڭ شىعۋ سەبەپتەرىن كورە وتىرىپ، سول قايشىلىقتاردىڭ شىعۋ نەگىزدەرىن رەتتەۋدى وزىنە پارىز سانادى. ول سول كەزەڭدەگى يسلام قوعامىنداعى قايشىلىقتاردىڭ شىعۋ سەبەپتەرىنە بىلايشا تالداۋ جاسايدى: «ادامداردىڭ دىندەرگە جانە مازحابتارعا ءبولىنۋى جاعدايىندا ولاردىڭ ءتۇرلى ۇستانىمدارى مەن كوزگە كورىنىپ تۇرعان ەرەكشەلىكتەرى جاڭا ءدىندى قابىلداۋدا ءتۇرلى ايىرماشالىقتارعا ۇشىراتاتىنى انىق. ويتكەنى، ارقايسىسى وزدەرىنىڭ تۇتىناتىن جولىن دۇرىس، باسقالاردىڭ جۇرگەن جولىن قاتە دەپ تۇسىنەتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. سونىمەن بىرگە، ولاردىڭ بارلىعى بۇرىنعى وتكەن ۇلىلارىنىڭ جولىمەن ءجۇرۋدى دۇرىس كورۋىندە ولاردى بىرىكتىرەتىن ۇقساستىق بار ەدى.»[9] دەمەك، كەز-كەلگەن حالىق وزگە ءدىندى قابىلداعاننىڭ وزىندە ءوز اتا-بابالارىنىڭ جولى مەن ۇلىلارىن ۇمىتا الماسىن العا تارتادى. ول بۇل جىكتەلۋشىلىكتىڭ جولىن – ءدىن نەگىزدەرىن ۋاعىزداپ، تۇسىندىرۋدە ناقتى دالەلدەرگە سۇيەنۋ كەرەكتىگىن، ناقتى دالەلدەرگە سۇيەنبەگەن جاعدايدا جىكتەلۋشىلىكتىڭ جولىن كەسۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ەسكەرتەدى. ناقتى اقىلدى دالەلدەر ارقىلى ءدىندى قابىلداماعان ادامنىڭ يمانى كامىل بولماسىن ايتادى. ول ء«دىننىڭ نەگىزى مەن ول تۋرالى تۇسىنىكتى تالداپ بەرگەن، اقىلعا جۇگىنگەن  كىسى عانا قوعامنىڭ سەنىمىنە يە بولا الادى،» -دەگەن ويدى العا تارتىپ، ونداي تۇلعانىڭ پايعامبار بولعاندىعىن مەڭزەيدى.[10]

سونىمەن قاتار، يمام ماتۋريدي ءدىننىڭ ماقسات-مۇراتىن ادام بالاسىنا سەزىندىرۋ ءۇشىن الدىمەن اقىل مەن ناقىلدىڭ ءرولىن تانىتۋعا باسا ءمان بەرەدى. ول بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى: «بارلىق ادامداردىڭ وزدەرىن بىرلەستىرەتىن دىندەرى مەن سىيىناتىندارىنىڭ نەگىزدەرىن ءبىلۋى كەرەك بولعاندىقتان، ءدىندى ۇيرەنىپ-تانىتۋ قۇرالدارىن قولدانۋعا دەگەن قاجەتتىگى تۋادى. ولار – ناقىل مەن اقىل.»[11]   دەمەك، ادام بالاسىنىڭ ءدىندى تانىپ ءبىلۋى ءۇشىن قاجەتتى قۇرالدار وسى ەكەۋى. بۇلاردىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىقتار بار؟ بۇل ەكى قۇرال ءبىرى-ءبىرىنسىز قىزمەت ەتە الادى ما؟-دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى انىق. مىنە، وسى ماسەلەلەردى تالداۋدا يمام ءماتۋريديدىڭ قانشالىقتى ەڭبەك ەتكەنىن، وسى كىتابىن تالداعاندا تۇسىنەتىن بولامىز. ول ناقىل تۋرالى بىلاي دەيدى: «ناقىل مەن حابار ەشبىر قوعامنىڭ قاۋىپتەنبەي قولدانا الاتىن جانە وزگەلەرگە ەركىن ۇسىنا الاتىن امالدارىنىڭ ءبىرى. وسىلايشا زاتتاردىڭ جاراتىلۋى مەن شىندىعىن قابىلداعاندار بىلاي تۇرسىن، داناگويلەردىڭ (فيلوسوف) بارلىعى دا ءبىر دالە                                                                    ء                                                                                                                                                 لدى بولىسۋدە.  دەيتۇرعانمەن، دۇنيەدەگى بيلەۋشىلەردىڭ باسقارۋ جۇيەسى  وسى نەگىز (اعىس) اياسىندا قالىپتاستىرىلىپ، ولاردىڭ ءاربىر قوعامدى تۋرا جولمەن جۇرگىزۋ ءۇشىن جاساعان امالدارىنىڭ ءبارى  وسى نەگىز شەڭبەرىندە جاسالىپ، حالىقتىڭ رۋحاني بىرلىگى وسى نەگىز ساياسىندا بىرىكتىرىلەدى. وسى نەگىزدىڭ رۋحاني قاينارى مەن حيمەتىن تاپقاندار ءتۇرلى ونەر سالالارىنىڭ تۋىنا ىقپال ەتۋى دە بيلەۋشىلەردىڭ ەلدى باسقارۋىنا ۇقسايدى.»[12]  ءماتۋريديدىڭ بۇل پىكىرى ءدىننىڭ ادامزات قوعامىنداعى ءرولى قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن، دىننەن تىس حالىقتاردىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسى دە، حالىقتىڭ رۋحاني بولمىسى مەن ونەرى دە بولمايتىنىن، ولاردىڭ بارلىعى وسى دىنمەن ساباقتاستىقتا تۋىندايتىنىن كورسەتىپ بەردى. راسىنا كەلگەندە ادامزات قوعامىنداعى بۇكىل مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسى دە، رۋحاني دۇنيەسى دە، ونەرى دە وسى دىنمەن، ءدىننىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ناقىلمەن بىرگە ساباقتاستىقتا دامىعانى، ول ءۇردىستىڭ XIX- عاسىرعا دەيىن جالعاسىپ كەلگەندىگى شىندىق بولاتىن.

اللا تاعالانىڭ ادامزات بالاسىن جاراتۋدا وعان اقىل بەرىپ، وزگە جاراتىلىستاردان ەرەكشە ەتىپ جاراتۋىنىڭ وزىندە حيكمەت بارلىعىن كوپ ادام سەزىنە بەرمەيدى.  ال، ادامزات قوعامىنىڭ دۇرىس ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن جىبەرىلگەن اللا تاعالانىڭ ءدىنىن قابىلداۋ مەن ونى اقىل تارازىسىنا سالىپ، قوعام يگىلىگىنە جاراتۋدا اقىل قۇرالىنىڭ ماڭىزدىلىعى جانە جەتەكشى رول اتقاراتىندىعىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.  ادام بالاسىن دا وزگە جاراتىلىستاردان ەرەكشەلىپ تۇرعان دا وسى اقىل. اللا تاعالانىڭ ءدىندى وزگە جاراتىلىستارعا ەمەس، ادام بالاسىنا بەرۋىنىڭ ءوزى اقىلعا بايلانىستى ەكەندىگىن كەيبىر مازحاب وكىلدەرى مويىنداعىسى كەلمەيدى. الايدا، قۇراندا اقىل تۋرالى، ونىڭ ءدىندى تۇسىنۋدەگى جانە وزگەلەرگە تۇسىندىرۋدەگى ءرولى تۋرالى مىناداي ايات بار: «انت بولسىن! سەندەرگە ىشىندە ەسكەرتۋلەرىڭ(ۇگىتتەرىڭ) جازىلعان كىتاپ تۇسىردىك. سوندا دا اقىلدارىڭدى جۇمسامايسىڭدا ما؟ بىراق تا، ادامداردىڭ كوپشىلىگى بىلمەيدى.»[13] دەمەك، اقىل  اللانىڭ كىتابىن ءتۇسىنىپ، امال قىلۋ جولىنداعى باستى قۇرال. ءدىندى، ءدىني نەگىزدەردى قابىلداۋدا اقىلدى قولدانبايىنشا ادام بالاسىنىڭ يمانى تولىق بولماق ەمەس. ويتكەنى، ادامنىڭ يمانى تولىق بولۋى ءۇشىن ونىڭ الدىمەن اللانىڭ حيكمەتىن تانىپ، ۇلىعىن مويىنداۋى كەرەك. ول ءۇشىن اقىل قۇرالىنىڭ اللانى تانىتۋدا اتقاراتىن ءرولى شەكسىز.

تۇرىكتەردىڭ كونە جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە اقىلدىڭ ادامزات قوعامىنداعى ءرولى تۋرالى جازىلعان ويلارى تۇرىكتىڭ كونە ءدىني تانىمىندا دا اقىلعا باسا ءمان بەرىلگەنىن كورۋگە بولادى. مىسالى، «ادامدار تاڭىردەن كەلگەن قۇتتىڭ يدەياسىنا سايكەس ارەكەت ەتسە، ءومىرى جاقسارار جانە بۇل قۇتپەن حان بولار. اقىل دا ءتاڭرىنىڭ بەرگەن ءبىر قۇتى. قاعاندار ادامدارعا باسشىلىق جاساعاندا اقىلدى قولدانار بولسا، قوعام جاقسارادى. اقىلدى قولدانباسا، قوعام جوق بولار.»[14] تونىكوك ەسكەرتكىشىندە «ودان كەيىن كوك ءتاڭرىسى اقىل بەرگەندىكتەن مەن ونى قاعان قىلدىم،» - دەگەن سوزدەر اقىلعا تۇرىكتەر كونە داۋىردەن قانشالىقتى ءمان بەرگەنىن كورۋگە بولادى.[15] بۇل ايتىلعاندار تۇرىك حالىقتارىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ءدىني تانىمىندا اقىلعا باسا ءمان بەرىلگەندىگىن كورسەتەدى. تۇرىكتەردىڭ يسلامدى قابىلداۋىندا دا سول اقىل قۇرالىنا جۇگىنگەندىگىن، اقىل تارازىسىنا سالىپ، بۇل ءدىننىڭ دۇرستىعىن مويىنداپ بارىپ، يسلام ءدىننىن قابىلداعانىن ايعاقتايدى. مۇنى ءبىز تۇركىستان جەرىنە العاش يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋ تاريحىنا نازار سالعاندا دا كورۋىمىزگە بولادى. تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىن حوراسان جەرىندە ومەيايدتار بيلىگىنە قارسى كۇرەسكەن شيالارعا جاردەمگە بارعان تۇرىك بيلەۋشىلەرىنىڭ سول جەردە يسلام ءدىنىن قابىلداپ، تۇركىستان جەرىندە العاش تۇرىك-يسلام مەملەكەتتەرىن تاريح ساحناسىنا شىعاردى. تۇرىكتىڭ كونە داۋىرلەردەن قالىپتاسقان وسى تاريحي جادى ءتۇبى تۇرىكتەن شىققان ابۋ حانيفا مەن يمام ءماتۋريديدىڭ اقىلعا نەگىزدەلگەن باعىتىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولدى دەپ شامالاۋىمىزعا بولادى. جالپى، اقىلدىڭ ادامزات قوعامى تاريحىنداعى ورنى مەن ونىڭ دىنمەن ساباقتاستىعىن كورسەتۋ جولىنداعى يمام ءماتۋريديدىڭ ءرولى ەرەكشە ەكەندىگى ونىڭ مىنا تومەندە جازىلعان پىكىرلەرىنەن كورۋىمىزگە بولادى.

يمام ماتۋريدي: «اقىلعا سالىپ ويلانار بولساق، عالامدى جوق  بولىپ كەتۋ ءۇشىن جارالعان دەپ ويلاۋ حيكمەت تۇرعىسىنان دۇرىس ەمەس. اقىلى-ەسى دۇرىس ادام ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقى، ءىس-ارەكەتىمەن حيكمەت جولىنان الىستاۋى ول ادام ءۇشىن دۇرىس جاعداي ەمەس. دەمەك، اقىلدىڭ ءبىر بولشەگىن قالىپتاستىرعان عالامدى حيكمەتتەن تىس، نەگىزسىز نەمەسە ءجون-جوسىقسىز جارالعان  دەپ ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. دالەلدەنگەن ءبىر ايعاق – الەمنىڭ جوق بولۋ ءۇشىن ەمەس، ۇزدىكسىز ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن جاراتىلعاندىعىن كورسەتەر.»[16]- دەيدى. دەمەك، اقىل وسى جاراتىلىستىڭ قۇرامداس بولىگى جانە وسى جاراتىلعان الەمدى جوق بولۋدان ساقتاپ قالا الاتىن باستى قۇرال. ويتكەنى، «الەمنىڭ نەگىزى ءتۇرلى تابيعاتتار مەن ءبىر-بىرىنە قارسى جاراتىلىستاردان قۇرالعاندىقتان، ولاردىڭ بىرلەسۋگە تيىستىلەرىن ءبىر جەرگە توپتاستىرىپ، ايىرىلۋعا تيىستىلەرىن اجىراتۋدا اقىلدى باسشىلىققا العان جاراتىلىس يەسى بار: ول حيكمەت يەلەرىنىڭ  «كىشى الەم» دەپ اتاعان جاراتىلىس يەسى – ادام بالاسى.»[17]  بۇل جەردە ءماتۋريديدىڭ الەمنىڭ جاراتىلۋىندا ادام بالاسىنىڭ ورنى قانداي بولعاندىعىن ايقىنداپ كورسەتىپ تۇرعانىن كورەمىز. ادام بالاسى الەمنىڭ جاراتىلىسىندا ەرەكشە، وزگە تابيعي جاراتىلىستارعا ىقپالىن جۇرگىزىپ، باسقارا الاتىن، اقىل يەسى رەتىندە وزگە جاراتىلىستاردان ەرەكشەلەنەتىنىن كورسەتەدى. ال، وسى تانىم قازاق حالقى ساناسىنىڭ تەرەڭىنەن ورىن العان جانە قازاق حالقىنىڭ ويشىلدارى ەڭبەكتەرىندە كەڭىنەن جىرلانعان تاقىرىپ دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. مىسالى، اباي اتامىزدىڭ مىنا ولەڭىندەگى جولدار بۇعان تولىق دالەل بولا الادى: «اۋەلدە ءبىر سۋىز مۇز اقىل-زەرەك،

                                              جىلىتقان تۇلا بويدى ىستىق جۇرەك،

                                             توقتالىلىق، تالاپتى شىدامدىلىق-

                                             بۇل قايراتتتان شىعادى، بىلسەڭ كەرەك.[18] 

ال، شاكارىم قاجا بولسا، ابايدىڭ بۇل ويىن ودان ارى تەرەڭدەتە تۇسەدى. ول بىلاي دەيدى: «اقىل دەگەن ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر،

                    سول نۇردى ءتان قامى ءۇشىن جان جۇمساپ ءجۇر.

                    تاعدىردىڭ قيىن، سىرلى سيقىرىمەن

                    جان تانگە، اقىل جانعا ماتاۋلى تۇر.»[19] 

دەمەك، اقىل ادام بالاسىنىڭ بار ءىس-قيمىلىنىڭ باستى باسقارۋشىسى. اقىلسىز ادام بالاسى ەشنارسەنى ىسكە اسىرا المايدى. جانە باسقارۋى مۇمكىن دە ەمەس. ويتكەنى، ادامدى وزگە جاراتىلىستان اجىراتىپ تۇرعان دا وسى اقىل. الايدا، سول اقىلدى كوپ جاعدايدا ادام بالاسى ءوز ورنىندا پايدالانا المايدى.

يمام ماتۋريدي وسىلاي اللانىڭ حيكمەتىن تانىتاتىن جول اقىل ەكەندىگىن دالەلدەدى. ول ابۋ حانيفانىڭ «فيحق-ۋل اكبارىنداعى» ءار ماسەلەنى تەرەڭ تالداپ، اللانىڭ بىرلىگى مەن بارلىعىن، قۇدىرەتى مەن جاراتۋشىلىق جانە تاعى باسقا سيپاتتارىنا اقىل ارقىلى تانىتۋدى ماقسات ەتتى جانە ول ءوز ماقساتىنا جەتتى دە. ونىڭ سوڭىنان ونىڭ قانشاما ءىزباسارلارى «ماتۋريديلىك» دەپ اتالاتىن جولدى قالىپتاستىردى. الايدا، يمام ماتۋريدي كەزەڭى دە، ودان كەيىنگى عاسىرلاردا دا ونىڭ وي-پىكىرىنىڭ كوپ تارالۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. ويتكەنى، بۇل داۋىردە يسلام الەمىندە «احل ال-سۋننا ۋا-ل جاماعانىڭ»، باسقاشا اراب داستۇرشىلدىگىن ۇستانۋشىلاردىڭ ىپالى باسىم بولىپ تۇر ەدى. تەك، يمام ماتۋريدي عانا ەمەس، ابۋ حانيفانىڭ دا جولىنىڭ كەڭ قانات جايۋىنا مۇمكىندىگى بولعان جوق. اسىرەسە، ونىڭ سەنىم-اقيدا ماسەلەسىندەگى وي-پىكىرلەرى مۇلدە قولدانىستا بولعان جوق دەسە بولادى. بۇل ەكى ۇلى عۇلامانىڭ ۇستانىمدارىن ىسكە اسىرعان، بار حالىقتىڭ يمان-سەنىمىنە اينالدىرعان سوپى قوجا احمەت ياساۋي بولدى. ارينە، بۇل جەردە شاريعات وكىلدەرىنىڭ سوپىلىققا قانشالىقتى قاتىسى بار دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە يمام ءماتۋريديدىڭ سوپىلىققا بايلانىستى ايتقان تەرىس پىكىرى دە  بۇل سۇراقتىڭ سالماعىن اۋىرلاتاتىنى داۋسىز. سوعان قاراماستان قوجا احمەت ياساۋي وسى عۇلامانىڭ وي-پىكىرلەرىنىڭ كەڭىنەن تارالىپ، ميللونداعان حالىقتاردىڭ ساناسىنان ورىن الۋىنا ىقپال ەتكەن تۇلعا بولدى.

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم! قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ نەگىزدەرى وسىنداي قاينارلاردان باستاۋ الادى جانە ونىڭ يسلام ءدىنى نەگىزدەرىنە ەشقانداي قايشىلىعى جوق. وعان يسلام قاينارلارىنان كەلتىرىلگەن دالەلدەر كۋا بولار دەگەن ۇمىتتەمىن. ەڭ باستىسى قوجا احمەت ياساۋي ابۋ حانيفادان شاريعاتقا-زاڭعا قاتىستى ۇستانىمداردى ەمەس، الدىمەن يمان-سەنىمگە قاتىستى ۇستانىمداردى وزىنە ۇلگى ەتىپ الدى. شاريعات-ماسەلەسىنە كەلگەندە ابۋ حانيفانىڭ ء«ار حالىقتىڭ وزىنە تيەسىلى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن ۇستانۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمىن نەگىزگە العانىن كورەمىز. بۇل قوجا احمەت ياساۋي بابامىزعا تۇركىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن تولىعىمەن قالپىنا كەتىرۋگە مۇمكىندىك بەرگەنىن كورۋىمىزگە بولادى.