Sózding aldynghy buynyndaghy erindik dauystynyng yqpalymen kelesi buyndaghy dauystynyng erindik bolyp aityluy erin ýndestigi delinetini belgili. Búl orayda A.Baytúrsynúly «erindikter bas buynnan basqasyn sýimeydi» dep, tilimizdegi erin ýndestigin joqqa shygharypty. Alayda 2007 jyly «Arys» baspasynan shyqqan Orfoepiyalyq sózdikte «útymdylyghynyn», «ýnemshildiginin» siyaqty sózderdi «útúmdúlyghynyn», «ýnómshýldiginin» dep aitu, yaghny erin ýndestigin ýshinshi buyngha deyin saqtau úsynylghan. Sonda qalay, A.Baytúrsynúly tújyrymy qate me?

Búghan qatysty taldauymyzdy erin ýndestigin sózding basynan ayaghyna deyin saqtaudy úsynushylar pikirin qarastyrudan bastayyq. Olardyng pikiri boyynsha  jogharydaghy «útymdylyghynyn», «ýnemshildiginin» degen sózder «útúmdúlúghúnún», «ýnómshýldýgýnýn» dep aityluy kerek. Alayda adamdardyng kóp buyndy sózderdi aituyna zer salsaq, sózining sonyn ernin býrip, jaghyn qusyryp, erindik dauystymen ayaqtaytyn adamdy kezdestirmeymiz. Demek, býgingi sóileu mәnerimizde erin ýndestigining sóz sonyna deyin saqtalmaytyny aqiqat.

Endi orfoepiyalyq sózdiktegi úsynysqa keleyik. Búl úsynys «erin ýndestigining yqpaly alghashqy birneshe buynda ghana saqtalady da, songhy buyndarda azayyp, birte-birte joyylady» degen pikirge negizdelgen. Múndaghy erin ýndestigi yqpalynyng buyn ótken sayyn azayyp, birte-birte joyylatyny jónindegi tújyrym qazirgi aitu mәnerimizdi dúrys sipattaydy, ony erinning alghashqy buyndaghy sýiir qalpynan songhy buyndargha qaray ezulik qalypqa úmtylatynan angharugha bolady.

Búl orayda biz de erindik dauystynyng ózinen keyingi buyndaghy qysang dauystygha yqpal etetinin joqqa shygharmaymyz, alayda ony erindikke ainaldyrady degenge kelispeymiz. Óitkeni erindik dauysty ózinen keyingi buyndaghy qysang dauystyny erindikke ainaldyrady dep jorityn bolsaq, búl boyynsha birinshi buyndaghy erindik dauysty ekinshi buyndaghy qysang dauystyny erindikke ainaldyryp, ekinshi buyndaghy erindik dauysty ýshinshi buyndaghy qysang dauystyny erindikke ainaldyryp, osy ýrdispen erin ýndestigi sóz sonyna deyin jalghasatyn bolady. Búl erin ýndestigining sóz sonyna deyin jetpeytini jónindegi aqiqatqa qayshy. Demek, joruymyz qate. Olay bolsa, erindik dauysty ózinen keyingi buyndaghy qysang dauystyny erindikke ainaldyrmaydy, yaghny A.Baytúrsynúly tújyrymy dúrys.

Sonda erindik dauystydan keyingi buyndaghy qysang dauysty qanday dybys? Sózderdi ainagha qarap túryp aitatyn bolsaq, búl buynda erin ózining aldynghy buyndaghy erindik qalpynan góri bosansityny, biraq ezulik qalypqa auysyp ýlgermey, jartylay erindik qalypta bolatyny angharylady. Sondyqtan, biz búl qysang dauystyny ezulik te, erindik te emes, olardyng aralyghyndaghy renkte aitylatyn dybys dep esepteyiz. Ony «jartylay erindik dauysty» dep atayyq. Búdan әri kelesi buyndaghy dybys osy jartylay erindik pen ezulikting arasyndaghy týrdi qabyldaydy. Sonyng nәtiyjesinde keyingi buyndarda dybystyng erindik sipaty әlsirep, ezulik sipaty kýsheye beredi de, birte-birte ezulik dybysqa auysady. Sóz ezulikpen ayaqtalghanda sóileu mýsheleri ózderining tabighy qalpynda bolatyny belgili. Demek, «aldynghy buynynda erindik dauysty bar sózdi aitqanda sóileu mýsheleri ózderining tabighy qalpyna úmtylady».

«Jartylay erindik dauystyny» qalay jazghan dúrys? Ony erindik dauystynyng tanbasymen jazsaq, erindik dybys týrinde aitu kerek bolady, biraq ol erindik dybys emes dedik.  Bizdinshe, ezulik dauystynyng tanbasymen jazghan dúrys, óitkeni búl jaghdayda sóileu mýsheleri ezulikke auysyp ýlgere almaytyndyqtan ony aita almay, ózinen-ózi jartylay erindik dauysty týrinde aitatyn bolady. Olay bolsa, aldynghy buynynda erindik dauysty keletin sózderding kelesi buynyndaghy qysang dauystyny y, i arqyly jazatyn qazirgi dәstýrimiz dúrys. Al sózding dәl aityluyn kórsetuge arnalghan fonetikalyq jazbada ony y, i-ning erindik renkimen, yaghny týrinde kórsetuge bolady.

Sózimizding sonynda «erin ýndestigining sóz sonyna deyin saqtaluy − tilimizding bertinge deyin kelgen tabighy zandylyghy, al onyng qazirgi kezdegi әlsizdigi − jazuda erindik dauystyny qoldanbaudyng saldarynan tilimizding búzyluy» deytin pikirge kózqarasymyzdy bildire ketelik. Búl pikirdi jaqtaushylar ózderining tújyrymdarynda týrki tilderin zertteushi V.V.Radlov, P.M.Melioranskiylerding qazaq sózderin kónýlshók, dónójýn, kýldýróuýsh, tórólórdýn, tórólórgó dep basynan ayaghyna deyin erin ýndestigin saqtay otyryp jazyp kórsetken derekterine sýienedi. Biraq, biz ol derekterdi senimdi dep sanamaymyz. Óitkeni olardyng zertteu jýrgizgen kezeninde erin ýndestigi sóz sonyna deyin tolyq saqtalatyn bolsa, múny sol kezde ómir sýrgen A.Baytúrsynúly da bayqar edi ghoy. Biraq ony A.Baytúrsynúly bayqamaghan. Búl orayda tili qazaqsha shyqpaghan jәne ony kýndelikti qoldanbaytyn orys ghalymdarynyng bizding dybystarymyzdy ajyratu mýmkindiginen Baytúrsynúlyniki tómen deuding de qisyny joq. Bizdinshe, orys ghalymdarynyng jogharydaghyday derekter qaldyruy erinning jartylay erindik qalpyn erindik dybys aitylyp túr dep shatastyrularynan siyaqty. Sondyqtan tilimizdegi erin ýndestigin, tym әrirekte bolmasa, berirekte orys ghalymdary kórsetkendey dәrejede bolmaghan dep sanaymyz. Sonday-aq A.Baytúrsynúlynyng tilimizde erin ýndestigi joq dep týiindegen uaqyty jazudyng jetegine ketken kezenge jatpaydy. Olay bolsa, tilimizdegi erin ýndestigining әlsizdigi jazudyng saldary emes, tabighy damudyng nәtiyjesi. Búghan erin ýndestigining basqa qypshaq tilderinde de әlsizdigi dәlel bola alady.

Sonymen qatar biz «erindik dauystydan keyingi buyndaghy qysang dauystynyng erindik bolyp aitylmauyn tilimizding búzyluy» degenge de kelispeymiz. Óitkeni onyng erindik te, ezulik te bolmay, aralyq dybys retinde aityluy arqasynda aldynghy buyndaghy erindikten songhy buyndaghy ezulikke kóshu birte-birte iske asady. Demek, jartylay erindik dauysty erindik pen ezulikting arasyndaghy ýndestikti ýilestiredi. Soghan baylanysty sózding aityluy jenildeydi. Jәne de sóz ezulikpen ayaqtalghanda sóileu mýshelerining tabighy qalpynda boluy olardy kelesi sózdi aitugha dayyn etedi. Tipti, sóileu mýshelerining tabighy qalpynda bet-әlpetimiz de erindik dauystydaghy ernimizding býrilip ne shýrtiyip túrghanyna qaraghanda kórkemirek kórinedi. Sondyqtan, biz qazirgi sóileu mәnerimizdi sózdi aituymyzdyng búzyluy dep emes, jetilui dep týsinemiz.

Quantqan Yrzaúly

Abai.kz