ءسوزدىڭ الدىڭعى بۋىنىنداعى ەرىندىك داۋىستىنىڭ ىقپالىمەن كەلەسى بۋىنداعى داۋىستىنىڭ ەرىندىك بولىپ ايتىلۋى ەرىن ۇندەستىگى دەلىنەتىنى بەلگىلى. بۇل ورايدا ا.بايتۇرسىنۇلى «ەرىندىكتەر باس بۋىننان باسقاسىن سۇيمەيدى» دەپ، تىلىمىزدەگى ەرىن ۇندەستىگىن جوققا شىعارىپتى. الايدا 2007 جىلى «ارىس» باسپاسىنان شىققان ورفوەپيالىق سوزدىكتە «ۇتىمدىلىعىنىڭ»، «ۇنەمشىلدىگىنىڭ» سياقتى سوزدەردى «ۇتۇمدۇلىعىنىڭ»، «ۇنومشۇلدىگىنىڭ» دەپ ايتۋ، ياعني ەرىن ۇندەستىگىن ءۇشىنشى بۋىنعا دەيىن ساقتاۋ ۇسىنىلعان. سوندا قالاي، ا.بايتۇرسىنۇلى تۇجىرىمى قاتە مە؟

بۇعان قاتىستى تالداۋىمىزدى ەرىن ۇندەستىگىن ءسوزدىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ساقتاۋدى ۇسىنۋشىلار پىكىرىن قاراستىرۋدان باستايىق. ولاردىڭ پىكىرى بويىنشا  جوعارىداعى «ۇتىمدىلىعىنىڭ»، «ۇنەمشىلدىگىنىڭ» دەگەن سوزدەر «ۇتۇمدۇلۇعۇنۇڭ»، «ۇنومشۇلدۇگۇنۇڭ» دەپ ايتىلۋى كەرەك. الايدا ادامداردىڭ كوپ بۋىندى سوزدەردى ايتۋىنا زەر سالساق، ءسوزىنىڭ سوڭىن ەرنىن ءبۇرىپ، جاعىن قۋسىرىپ، ەرىندىك داۋىستىمەن اياقتايتىن ادامدى كەزدەستىرمەيمىز. دەمەك، بۇگىنگى سويلەۋ مانەرىمىزدە ەرىن ۇندەستىگىنىڭ ءسوز سوڭىنا دەيىن ساقتالمايتىنى اقيقات.

ەندى ورفوەپيالىق سوزدىكتەگى ۇسىنىسقا كەلەيىك. بۇل ۇسىنىس «ەرىن ۇندەستىگىنىڭ ىقپالى العاشقى بىرنەشە بۋىندا عانا ساقتالادى دا، سوڭعى بۋىنداردا ازايىپ، بىرتە-بىرتە جويىلادى» دەگەن پىكىرگە نەگىزدەلگەن. مۇنداعى ەرىن ۇندەستىگى ىقپالىنىڭ بۋىن وتكەن سايىن ازايىپ، بىرتە-بىرتە جويىلاتىنى جونىندەگى تۇجىرىم قازىرگى ايتۋ مانەرىمىزدى دۇرىس سيپاتتايدى، ونى ەرىننىڭ العاشقى بۋىنداعى ءسۇيىر قالپىنان سوڭعى بۋىندارعا قاراي ەزۋلىك قالىپقا ۇمتىلاتىنان اڭعارۋعا بولادى.

بۇل ورايدا ءبىز دە ەرىندىك داۋىستىنىڭ وزىنەن كەيىنگى بۋىنداعى قىساڭ داۋىستىعا ىقپال ەتەتىنىن جوققا شىعارمايمىز، الايدا ونى ەرىندىككە اينالدىرادى دەگەنگە كەلىسپەيمىز. ويتكەنى ەرىندىك داۋىستى وزىنەن كەيىنگى بۋىنداعى قىساڭ داۋىستىنى ەرىندىككە اينالدىرادى دەپ جوريتىن بولساق، بۇل بويىنشا ءبىرىنشى بۋىنداعى ەرىندىك داۋىستى ەكىنشى بۋىنداعى قىساڭ داۋىستىنى ەرىندىككە اينالدىرىپ، ەكىنشى بۋىنداعى ەرىندىك داۋىستى ءۇشىنشى بۋىنداعى قىساڭ داۋىستىنى ەرىندىككە اينالدىرىپ، وسى ۇردىسپەن ەرىن ۇندەستىگى ءسوز سوڭىنا دەيىن جالعاساتىن بولادى. بۇل ەرىن ۇندەستىگىنىڭ ءسوز سوڭىنا دەيىن جەتپەيتىنى جونىندەگى اقيقاتقا قايشى. دەمەك، جورۋىمىز قاتە. ولاي بولسا، ەرىندىك داۋىستى وزىنەن كەيىنگى بۋىنداعى قىساڭ داۋىستىنى ەرىندىككە اينالدىرمايدى، ياعني ا.بايتۇرسىنۇلى تۇجىرىمى دۇرىس.

سوندا ەرىندىك داۋىستىدان كەيىنگى بۋىنداعى قىساڭ داۋىستى قانداي دىبىس؟ سوزدەردى ايناعا قاراپ تۇرىپ ايتاتىن بولساق، بۇل بۋىندا ەرىن ءوزىنىڭ الدىڭعى بۋىنداعى ەرىندىك قالپىنان گورى بوساڭسيتىنى، بىراق ەزۋلىك قالىپقا اۋىسىپ ۇلگەرمەي، جارتىلاي ەرىندىك قالىپتا بولاتىنى اڭعارىلادى. سوندىقتان، ءبىز بۇل قىساڭ داۋىستىنى ەزۋلىك تە، ەرىندىك تە ەمەس، ولاردىڭ ارالىعىنداعى رەڭكتە ايتىلاتىن دىبىس دەپ ەسەپتەيىز. ونى «جارتىلاي ەرىندىك داۋىستى» دەپ اتايىق. بۇدان ءارى كەلەسى بۋىنداعى دىبىس وسى جارتىلاي ەرىندىك پەن ەزۋلىكتىڭ اراسىنداعى ءتۇردى قابىلدايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كەيىنگى بۋىنداردا دىبىستىڭ ەرىندىك سيپاتى السىرەپ، ەزۋلىك سيپاتى كۇشەيە بەرەدى دە، بىرتە-بىرتە ەزۋلىك دىبىسقا اۋىسادى. ءسوز ەزۋلىكپەن اياقتالعاندا سويلەۋ مۇشەلەرى وزدەرىنىڭ تابيعي قالپىندا بولاتىنى بەلگىلى. دەمەك، «الدىڭعى بۋىنىندا ەرىندىك داۋىستى بار ءسوزدى ايتقاندا سويلەۋ مۇشەلەرى وزدەرىنىڭ تابيعي قالپىنا ۇمتىلادى».

«جارتىلاي ەرىندىك داۋىستىنى» قالاي جازعان دۇرىس؟ ونى ەرىندىك داۋىستىنىڭ تاڭباسىمەن جازساق، ەرىندىك دىبىس تۇرىندە ايتۋ كەرەك بولادى، بىراق ول ەرىندىك دىبىس ەمەس دەدىك.  بىزدىڭشە، ەزۋلىك داۋىستىنىڭ تاڭباسىمەن جازعان دۇرىس، ويتكەنى بۇل جاعدايدا سويلەۋ مۇشەلەرى ەزۋلىككە اۋىسىپ ۇلگەرە المايتىندىقتان ونى ايتا الماي، وزىنەن-ءوزى جارتىلاي ەرىندىك داۋىستى تۇرىندە ايتاتىن بولادى. ولاي بولسا، الدىڭعى بۋىنىندا ەرىندىك داۋىستى كەلەتىن سوزدەردىڭ كەلەسى بۋىنىنداعى قىساڭ داۋىستىنى ى، ءى ارقىلى جازاتىن قازىرگى ءداستۇرىمىز دۇرىس. ال ءسوزدىڭ ءدال ايتىلۋىن كورسەتۋگە ارنالعان فونەتيكالىق جازبادا ونى ى، ءى-ءنىڭ ەرىندىك رەڭكىمەن، ياعني تۇرىندە كورسەتۋگە بولادى.

ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا «ەرىن ۇندەستىگىنىڭ ءسوز سوڭىنا دەيىن ساقتالۋى − ءتىلىمىزدىڭ بەرتىنگە دەيىن كەلگەن تابيعي زاڭدىلىعى، ال ونىڭ قازىرگى كەزدەگى السىزدىگى − جازۋدا ەرىندىك داۋىستىنى قولدانباۋدىڭ سالدارىنان ءتىلىمىزدىڭ بۇزىلۋى» دەيتىن پىكىرگە كوزقاراسىمىزدى بىلدىرە كەتەلىك. بۇل پىكىردى جاقتاۋشىلار وزدەرىنىڭ تۇجىرىمدارىندا تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋشى ۆ.ۆ.رادلوۆ، پ.م.مەليورانسكيلەردىڭ قازاق سوزدەرىن كوڭۇلشوك، ءدونوجۇن، كۇلدۇروۋۇش، ءتورولوردۇڭ، تورولورگو دەپ باسىنان اياعىنا دەيىن ەرىن ۇندەستىگىن ساقتاي وتىرىپ جازىپ كورسەتكەن دەرەكتەرىنە سۇيەنەدى. بىراق، ءبىز ول دەرەكتەردى سەنىمدى دەپ سانامايمىز. ويتكەنى ولاردىڭ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن كەزەڭىندە ەرىن ۇندەستىگى ءسوز سوڭىنا دەيىن تولىق ساقتالاتىن بولسا، مۇنى سول كەزدە ءومىر سۇرگەن ا.بايتۇرسىنۇلى دا بايقار ەدى عوي. بىراق ونى ا.بايتۇرسىنۇلى بايقاماعان. بۇل ورايدا ءتىلى قازاقشا شىقپاعان جانە ونى كۇندەلىكتى قولدانبايتىن ورىس عالىمدارىنىڭ ءبىزدىڭ دىبىستارىمىزدى اجىراتۋ مۇمكىندىگىنەن بايتۇرسىنۇلىنىكى تومەن دەۋدىڭ دە قيسىنى جوق. بىزدىڭشە، ورىس عالىمدارىنىڭ جوعارىداعىداي دەرەكتەر قالدىرۋى ەرىننىڭ جارتىلاي ەرىندىك قالپىن ەرىندىك دىبىس ايتىلىپ تۇر دەپ شاتاستىرۋلارىنان سياقتى. سوندىقتان تىلىمىزدەگى ەرىن ۇندەستىگىن، تىم ارىرەكتە بولماسا، بەرىرەكتە ورىس عالىمدارى كورسەتكەندەي دارەجەدە بولماعان دەپ سانايمىز. سونداي-اق ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ تىلىمىزدە ەرىن ۇندەستىگى جوق دەپ تۇيىندەگەن ۋاقىتى جازۋدىڭ جەتەگىنە كەتكەن كەزەڭگە جاتپايدى. ولاي بولسا، تىلىمىزدەگى ەرىن ۇندەستىگىنىڭ السىزدىگى جازۋدىڭ سالدارى ەمەس، تابيعي دامۋدىڭ ناتيجەسى. بۇعان ەرىن ۇندەستىگىنىڭ باسقا قىپشاق تىلدەرىندە دە السىزدىگى دالەل بولا الادى.

سونىمەن قاتار ءبىز «ەرىندىك داۋىستىدان كەيىنگى بۋىنداعى قىساڭ داۋىستىنىڭ ەرىندىك بولىپ ايتىلماۋىن ءتىلىمىزدىڭ بۇزىلۋى» دەگەنگە دە كەلىسپەيمىز. ويتكەنى ونىڭ ەرىندىك تە، ەزۋلىك تە بولماي، ارالىق دىبىس رەتىندە ايتىلۋى ارقاسىندا الدىڭعى بۋىنداعى ەرىندىكتەن سوڭعى بۋىنداعى ەزۋلىككە كوشۋ بىرتە-بىرتە ىسكە اسادى. دەمەك، جارتىلاي ەرىندىك داۋىستى ەرىندىك پەن ەزۋلىكتىڭ اراسىنداعى ۇندەستىكتى ۇيلەستىرەدى. سوعان بايلانىستى ءسوزدىڭ ايتىلۋى جەڭىلدەيدى. جانە دە ءسوز ەزۋلىكپەن اياقتالعاندا سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ تابيعي قالپىندا بولۋى ولاردى كەلەسى ءسوزدى ايتۋعا دايىن ەتەدى. ءتىپتى، سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ تابيعي قالپىندا بەت-الپەتىمىز دە ەرىندىك داۋىستىداعى ەرنىمىزدىڭ ءبۇرىلىپ نە ءشۇرتيىپ تۇرعانىنا قاراعاندا كوركەمىرەك كورىنەدى. سوندىقتان، ءبىز قازىرگى سويلەۋ مانەرىمىزدى ءسوزدى ايتۋىمىزدىڭ بۇزىلۋى دەپ ەمەس، جەتىلۋى دەپ تۇسىنەمىز.

قۋانتقان ىرزاۇلى

Abai.kz