V

«Sary teke» ertenine qúzghyn sәride qayta qarghylaqtap shygha kelipti. Keshe keshtegi qormaldyghy esinen taghy shyghyp ketkendey, әr gruppanyng esik aldyna baryp «túr-túrlap» baqyldap jýr. «Shyghyndar, tizilinder!» deydi.

- Saghi-au mynauyng pishilgen siyaqty edi, qaytadan teke bolyp ketkennen sau ma, bayqashy!- dep týregeldim. Ne bola qaldym degendey bir-birimizge jaltaqtasa qarasyp shyghyp tizile qaldyq. Asygha shyqqandyqtan kópshiligi jalanbas, qonyltayaq, jelbegey, auzy-múryndary týgel kókirek, ishek-qaryndary da alan-ashyq. Tang bozynyng yzgharly suyghy qary jóneldi. «Júqpaly auru», «uly mikrob», «apattaryn» keshegi bastyq jiyp-terip alyp ketkendey, zydauyanymyzdyng bes kýnnen beri auzynan týspey kelgen ol jónindegi qormaldyghynan yrym da joq, әppaq aljapqyshtarymen birge tastay salypty.

 

V

«Sary teke» ertenine qúzghyn sәride qayta qarghylaqtap shygha kelipti. Keshe keshtegi qormaldyghy esinen taghy shyghyp ketkendey, әr gruppanyng esik aldyna baryp «túr-túrlap» baqyldap jýr. «Shyghyndar, tizilinder!» deydi.

- Saghi-au mynauyng pishilgen siyaqty edi, qaytadan teke bolyp ketkennen sau ma, bayqashy!- dep týregeldim. Ne bola qaldym degendey bir-birimizge jaltaqtasa qarasyp shyghyp tizile qaldyq. Asygha shyqqandyqtan kópshiligi jalanbas, qonyltayaq, jelbegey, auzy-múryndary týgel kókirek, ishek-qaryndary da alan-ashyq. Tang bozynyng yzgharly suyghy qary jóneldi. «Júqpaly auru», «uly mikrob», «apattaryn» keshegi bastyq jiyp-terip alyp ketkendey, zydauyanymyzdyng bes kýnnen beri auzynan týspey kelgen ol jónindegi qormaldyghynan yrym da joq, әppaq aljapqyshtarymen birge tastay salypty.

Tizim boyynsha joqtama jýrgizdi de býgin maydan boyynsha zor jiyn bolatyndyghyn, jaqsy kiyimderimizdi kiyip, tamaqty tez jep, erte jýruimizdi jarty saghat qana sóilep taratty. Jer ýige qayta kirdik. Saghy әkelip, bozara qarap túrghan búrynghy kýireuik momymyzben kapustanyng sary japyraq suyn qayta ishtik. Auyr-auyr kýrsinip shyghyp tizilip, joqtamadan qayta óttik. Átiret tizimine tiri kirgen toqsan eki laujyaudyng zor jiyngha týgel qatynasuy shart siyaqty. Jýre almaytyn aurularyn da aidap shyqty. Eki «saudyn» ortasyna bir auru qystyryp, qoltyqtata jyljytty. Bәrining de qashugha saqtap jýrgen «bir kiyerlerin» kiygizip aparyp, endi ne oiyn kórsetpek ekenin jetkenshe talqylap, siyr týste jettik.

Ýlken-ýlken «ýsh qyzyl tu» jelbiretken qyzyl jelekti әlem-jәlem sahna aldyna, neshe jerdegi kerme qyzyl tulardyng astynan, neshe týrli «jasasyndar» men «joghalsyndardyn» aldynan aqsandap-býkshendep ótip әreng jettik. Birinshi әtiretting orta sheninen Toqty Basit maghan qolyn kóterip amandasty. Men de nemis nasisterinshe kóterdim qolymdy. Áldeneshe myng adam siyarlyq keng maydanda aspan әlemining ýrkerindey shómpiyip bes-alty jýz laujyau ghana otyr. Ýrker bolghanda da jymyndasyp-qylmyndasyp túratyn «tiri» ýrker siyaqty emes, topyraq astynan jana ghana qazylyp shyqqan mýrde siyaqty, kirpikteri de qymyrlamay sazara, ýnireyise qaraydy bizge. Múnyng da bir әtireti әiel eken. Estuimshe múnda kelgen әiel laujyau jýz elu shamasynda ghana edi. Búlar da ólim-jitim az bolghandyqtan kózime tym kóbeyip kórindi. Biraq, bәri týgelimen topyraq sarygha ainalypty. Maghan qaraghan kózderi de týgel sap-sary. Tegis sary aurugha shaldyqqanday. Lәtipanyng aitqan «әiel auruy», әlde sary aurudyng bir týri me eken dep joramaldadym.

Al, erkek әtiretterinen týgendegenim, «onshyldar» men «jerlik últshyldar» boldy. Jýzinen tanymasam da kiygen kiyimderinen tanylghanday. Estuimshe, búlar, «Qazireyildin» qalay keletinin biletindikteri boyynsha saqtanu jolymen, bizding әtirettegiler siyaqty shyghyndy azyraq bergen. Sóitip, búl qystyq apattan kóp qyrghyndalmay qalghandar әielder men sayasy layjyaular ekendigi bayqaldy. Áyelder ashtyqqa shydamdylyghymen qalghan da oqyghandary óz quatymen eseptesip isteytin «qulyghymen» ghana qalghan.

«Kelgen bastyqtyng múnday apat basshylaryn «jauapkerlikke tartqany» jansaqqa shygha qaldy bir shaqta. Jiyndy maydan bastyghynyng ózi basqaryp, bólim bastyqtary men әtiret zydauyandary jiyn bas alqasynyng oryndyqtaryna shalqalap otyra qalypty. Bizding «sary teke» solardyng qaq ortasynda aldamshy jaynauyz sarymen sóilesip otyr. Ýrimjiden kelgen ýlken bastyqtyng ózi bir búryshta qalypty.

Maydan bastyghy, býkil elimizge kelgen «quanshylyq apaty» men «júqpaly aurular» jayynda sóiley kele zirkildey jóneldi: búl maydangha kelgen apattardy týgelimen laujyaulardyng ózderi ertip kelipti-mys. «Keri tónkerisshildik», «iydeyadaghy mesheulik», «burjuaziyalyq toghysharlyq», «jalqaulyq» apattary sheginen asyp, qútyryp ketipti-mys. Sondyqtan qyrlyppyz. Eginshilikti endi qúiryghymyzdy qysyp qana bar kýshimizben sekirip ilgerilep, mol ónim almasaq, ózimiz týgil «tónkerisshil halyqty» da qyratyn siyaqtymyz...

«Barlyq apatqa tótep beruding kilti, ýirenudi kýsheytip, iydeyany ózgertu» dep qorytqan jiyn tóraghasy, sózdi Ýrimjiden kelgen tórege berdi. «Jartylay bolsa da әdildik osy kisining auzynan shyghar ma eken!» degen ýmitpen tesile qarap, týgel qolshapalaqpen qarsy aldyq.

Zor qúdirettin, salmaghymen nygharlap, yrghala sóilegen bastyqtyng sózi ýsh jyldan bergi zor sekirip ilgerileuding jetistikteri men tabystaryn bayandaumen bastaldy: «elimiz úshqanday órlep» zor qúdiret tauypty. Kósemimizding «kóregendikpen kótergen» ýsh qyzyltuynyng jenisi, «onshyl opportonizmning sandyraghyn» byt-shyt etip, bizding de jasandy jer serigin úshyru tehnikasyna ie bolghanymyzdy, búl salada Angliyadan әlden-aq ozghandyghymyzdy aitqanda әielderding erni pysht-pysht, byrt-byrt ete týsti. «Onshyldar» men «jerlik últshyldar» kýlise qarasty olargha.

«Sózin jeniske» toltyryp, maqtanmen bóktirgen bastyqtyng múnymen isi de bolghan joq. Halyqaralyq auqym ózderine paydaly jaghdayda ekendigin, kósemimizding abyroyy Marks pen Leninnen de «biyiktep» ketkenin sóilegende búrshaq quyrghanday byrtyldady erinder. Búl masqaradan leksiya arlanar emes. Keudelep soghyp eki saghat sóilendi de «bizding alyp adamymyzdy eshqanday kýsh tosa almaydy», «jaularymyzgha aspanda tor, jerde qaqpan qúrylyp bolghan», «jaghdayymyz zor jaqsy» degen qortyndylaryn shygharyp tynystady. Ólse de «ózimdiki ghana jón» dep óletin, ózi shtansyz túrsa da, baltyryng ashylyp qaldy dep basqagha kýletin, sheginen asqan arsyz betpaqtyng sózi edi múnysy. Qyrylsandar da bizge typ-tynysh, júp-juas qana baghynyp, momy tauyp berip qyryludan basqa amaldaryng qalghan joq degen aram maqsatyn ghana әshkerelep tyndy. On minut demalys jariyalady sóitip.

Dәretke barugha týregelip, Laujyaulardyng qúsadan týgel túnshyghyp-týtigip ketkendikterin bayqay ótip edim. Basqa әtiretterden birden-ekiden amandasqan beynede ere shyqty birnesheu. «Biz myna tiri qalghan laujyaular atynan sóilep, pozisiya bildiruge sizdi shygharmaq boldyq. Qyryluymyzdyng aqiyqqy sebepterin sizden basqa eshqaysynymyz eptep týsindire almaytyn siyaqtymyz. Soghan dayyndala otyrsanyz!» desti.

Qyrylu sebebimizden qortyndy shygharyp bolghandyghyn maydan bastyghy jariyalap otyrghanda oghan búl jerde ashyq qarsy sóileuding qaterli bolatyndyghyn aityp toytardym men. «Búl jerde laujyaudan eshkim pozisiya bildirmey, әrbir әtiret atynan ózdi-óz aldylaryna aryz jazyp joldaghany dúrys!»- dedim sonynda. - «Jeke adamnyng atyn atamay, jalpy әtiret laujyaulary atynan saqshy nazaratyna ashyq faktterimen ghana jazyndar. Býgin osy jiyn ýstinde Ýrimjiden kelgenderge qolma-qol jetkizuimiz qajet. Eshqaysysy jauap bermese de jauapkerlik esterinde bolsyn!»

Qasymyzdan ótip bara jatyp kidirp, Lәtipa da osy pikirdi quattady. «Qazir jazyndar, men konvert pen qaghaz әkelip bereyin!» dey sala jýrip ketti. Qyrylugha sebep bolghan naqtyly faktterden birnesheuin aityp berip men de jónele berdim.

- Bighan!- dep shaqyrghan bir әielding asa qylyqty ýni estildi artymnan. Jalt qaradym. Qonyrsary qos búrymdy, topyraq sary «jas qyz» kýlim qaqty aldyma kelip. - Meni tanymay qaldynyz ba?... Óziniz de qatty jýdepsiz! - Kózine jas irkile qaldy «qyzdyn». Beli men qúiryghynyng tolqyghan tolqysynan ghana tanyghandaymyn, Ýrimjiden birge kelgen, ózimning jortuylshy kelinshegim eken. Jinishkergen denesine osy daladan taghy da shap-shaq, ózgeshe sәndi yupka-kofta tauyp kie qoyatynyn, oinaqy qara kózining qarashyghy da sarghayyp, tik kóterilgen sary qúiynsha úitqitynyn, búrynghy kezbening taldyrmash jap-jas qyzgha ainala qalatynyn oilap kórippin be!

- Endi tanydym! - dedim tandana qarap.

- Endi tanypty taghy! - ókpe aralas nazben búrtiya qarady. Búl qarasynan Balghyntaydaghy Gýlnisa elestey qaldy kózime. Kýrsinip jiberippin. Kelinshek te kýrsindi. - Tar jerde sonshalyq jaqsy edik. Mynaday keng saharagha kelgende kórinbey, kózimdi tórtke ainaldyrdynyz! Meni izdep bir keler dep kýndiz-týni oilap, auyryp jýrsem, endi tanydym deydi taghy!

- Ne auru?.. Qay jeriniz auyrady?

- Tamaqqa tәbetim mýlde tartpaydy... Osylay әlsirep kettim!

- Bauyrynyzdyng auyrghany sezile me?.. Asqazanynyzshy?

- Jýregimnen basqa eshqay jerimde auru joq!-dep kýlip jiberdi.

- Jýreginiz qalay auyrady?

- Qoyynyzshy, qaljyndap túrsyz!... Túrghan әtiretiniz jap-jaqyn eken, erteng sembi ghoy, keshinde myna sәilikting arghy shetine keliniz, men sizge bәrin aityp bereyin, aitatynym kóp!- osyny aita sala jýrip ketti.

- Men aurumyn, týndi qoyyp, kýndiz de kele almaymyn!

- Kelmeseniz bolmaydy, әlgi týnderde qúm tasyp jýrgenimizde... Sizge úqtyra almay qalghan bek qajetti bir mәsele de bar!

- Onda ne mәsele bar edi?- dep súrasam da avtomobili dóngelegi jóninen qauiptene qaldym. - Jazylghan song kórispeymin desenizde kórispey qoymaspyn!- degen sóz búidany taba qoydym sóitip..

Búl pәleni alday túrudyng qajettigin seze qayttym. Lәtipa maydannyng shetinen tosyp túr eken. Bir baylam konvert pen qaghaz ústata salyp kýbirledi.

- Osy jas әielderding bәri de auru ekendigin aityp pa edim sizge?... Búryn qaghynghan әielder ghoy. Laujyau bolyp erden shektelgen son... Qazir tipti qiyn, týgel әiel auruyna shalyqty. Nerv jýieleri týgel búzylyp, ózderin ústay almaytyn esalang bolyp barady. Jaqyn jýrmeniz, pәle tauyp beredi!

- «Áyel auruy» degeniniz osylay ma?

- Osylay, tezirek erge tiyip almasa, sýzilip әlssirep baryp, tipti qiyn aurugha ainalady, mýlde mәjin bolyp ketetinderi de bar!...

Maqpalymnyng hali shәnshudey qadaldy býiirimnen, janym qatty ashydy. «Áke, әke, jýi-jýi!» dep Asqardyng shyrqyraghan dauysy da estilgendey boldy. Týiilip, týsim búzylyp ketken siyaqty, Lәtipa búl jayymdy týsine qalypty. Maghan mýlde beytanys búl aurudyng jayyn jalghastyra týsinik aitty.

- Áleumettik múrat - tilegi bar, oqyghan - bilimdi әiel múnday aurugha shalyqpaydy. Mәsele nәpside. Múnday ahualda jynys nәpsisin mýlde tiyp tastau qajet! Al, myna әielderde erkekten basqa oy joq. Kýndiz-týni sony oilap jýrip, jynys sezimin basyna my ornyna shygharyp alghan!-apayymnyng búl sózine kýlip jiberdim. - Maqpalynyzdy... myna joldastarynyzdan estigenmin... búl mәjinderge salystyra kórmeniz, ol búlardan býtindey basqa әiel!

- Rahmet Lәtipa appay, sizben tanysqaly kóp kómekke, zor sýienishke ie boldym.

Ornyma baryp otyra qalyp, konvert pen qaghazdy әr әtiretke bólip tarattym da óz әtiretimizding aryzyn Asylbek dazujangha, úighyr tilinde jazdyrdym.

Bir qúlaghymyz ýlken bastyqtyng leksiyasynda boldy. Maydan bastyghynyng baghanaghy jiyn ashu sózin qúptay sóiledi ýlken bastyq.  Bizdi jerlep-jebirley týsti. Jalghyz-aq parqy, maydan bastyghy ataghan apattargha taghy bir «ýlken apatty» qosuynan ghana kórindi: «bizding osy jetistikterimizdi kóre almay keybir dos elimiz bizge shabuylgha óte bastady»- dep, atyn atamay ghana qosty. - «Jaratylystyghy bar, jasandysy bar qat-qabat apattargha úshyrap jatqanymyzda qaskýnemdikpen búrynghy bergen qaryzyn súrady!»- degeninen búl «apatynyn» Sovet odaghy ekenin týsindik. - «Osynday dos, dos pa! Otanshyldyqpen oilap kórelikshi múnyng ne ekendigin. Jyghylghan ýstine júdyryq, bizdi týgel qyrmaq bolghany emes pe!»- dep shekshie týsti bizge. Naghyz apattaryndy tanyp alyndar degeni ekenin úghyp, ózine biz de shekshie qaradyq. «Otanshyldyq» degenning ózi, qazirgi satyda sosiolizm lagerine qarsy ashyq últshyldyq edi. «Pútty bylghaghan júrtty bylghaydy, mynau, óz elining ghana apaty emes, endi býkil sosializm lagerin ydyratushy apatqa ainaldy» dep tyjyryndym. Úlyq endi ghylymilyqtan mýlde aulaq qara kýshke basty: «meyli, jer jýzi jiyangerligine qosylyp atqylasa da bizding bir tal týgimiz qisaymaydy!»- dep kýrjiydi. - «Arba dóngelegine jabysqan tәuetshe jәnshilip qana qala beredi, bitti, bizding damu jolymyzdy eshkim bógey almaq emes!...»

Leksiya osymen toqtady. «Múnan da zoryraq sekirip ilgerileudin», «keng baytaq, dalamyzdy eginge toldyryp, shabuylqor jau qoldaryn ketpenimizben qyrqudyn» quattama sózderi sóilendi. Aspangha aqyrghan úrda jyq úrandar kerilgen kenirdekterden atqylaqtay jóneldi sonynda. Lager qyzmetkerleri men әskerler osylay qaqshiyp, zor jiynnyng keudesin kóteruge alparysqanda biz osy jylannyng shalajansar denesinshe jybyrlap qana jatqandaymyz. Ayqaylap dauys qosqan eshkimimiz joq. Aryzdarymyz qoldan-qolgha ótip, Ýrimjiden kelgen kadrlardyng qoldaryna osy shaqta tiyip jatty. Hanzu әtiretteri de jazghan eken.

Ýdere týregelip maydan shetine tiziluge bettegenimizde jortuylshy kelinshek janasa ótip, mening búrynghy bir qylmysymdy esime týsirgisi kelgendey myqynymnan shymshyp kep aldy. «Erteng kel, maqúl ma?» dep kýbirley qadaldy da, «aurudan jazylghan son!» degen jauabymdy esty sala zytty. «Qashan jazylarsyn» dey almay qashqan sebebi, sonynan Lәtipa jetip qalghan eken. «Qasqyr quyp jýrsiz be?» degenime Lәtipa kýle qoshtasty: «jiynnyng týrin kórding ghoy Bighash, әiteuir zoryghudan saqtan!» dep airylysty.

Avtomobili dóngelegining pәlesi túrghanda myna jabysqaqtan tap-taza qútyluym qiyn ekendigi oiyma orala berdi. Basqa qúrghaq jalalar osynsha jabysqanda búl kýie pәle qalay jabyspasyn. Kóp mәseleni ózinen súrap, sezdirip qoyghanmyn ghoy!...

Átiretke keshtetip әreng jetkenimizge qaramay, «sary teke» tang bozynan baqyldap Dayaujynyn tómpeshik, tóbelerdi shapqyzyp tegistetuge kiristi. Byltyr jazdan beri eki jerdegi sazdyqtan sorghytqysh toghan qazdyryp, birin de bitire almay qalghan song bizge layyq jazany osy jerden tauypty. Shoqat-shoqat tóbeli-jyraly, soyqandy-sorly qaghyrdan egistik jer ashqyzyp, mol ónimge ie bola qoymaq eken. «Búl jerde qamys az, egin shópter azabynan qútylasyndar!» dep jarylqaydy ózi. Eshqaysymyzdy qiyq kózinen qiys qaldyrmau ýshin toptap, tóbemizden tónip túryp, demaldyrmay ketpendetti tóbelerdi. Sor tozany ókpemizdi qauyp, tynysymyzdy budy. Sәl túryp qalghan bireuimizdi kórse, tóbeden sekirip týsip tepkileydi. «Dayaujyndy týsinemisin!» dep qalshylday tepkileydi. Ashtyghymyzgha qosylghan myna qategezdik, qasapshylyqtyng «zor sekirui» bolyp kórindi.

Birer kýnnen son-aq qayta shonqidyq. Ólekseler tayaqtan qorqudan taghy qaldy. Ýsh kýnnen song isip-keuip qayta jyghyla bastady. Bireui art jaghymyzdaghy biyik shaghylgha shygharylyp tastalghan song ghana toqtady baqyldau. Saryteke shynyna endi kelip manyrap jiberip jiyn ashty.

«Basqa әtiretter jer jyrtugha kirisip ketti. Traktorlar kýndiz-týni gýrildep, qoparyp jatqanyn estimeysinder me!... Bizding jerimiz әli tegistelip bolmasa, olar bizge kelgende ne betimizdi aitpaqpyz!... Endi oyanyndar, pikirlerindi aityndarshy qane, qaytuymyz kerek?... Maydanymyzdyng biylghy egin jospary tipti zor. Barlyq maqsat senderdi toyghyzu ýshin!... Enbekterindi múnan song әr kýni baghalap otyramyz. Egin egip bolysymyzben jaqsy istegenderding qalpaghyn alyp, qaytaramyz, úqtyndar ma?... Áke-sheshelerin, bala-shaghalaryng tórt kózben joldaryna qarap otyrghanyn bizde týsinemiz, úqtyndarma?... Ertennen bastap tóbelerdi әr gruppanyng adamy sanyna qarap bólip berelik, ýsh kýnde bitirinder!...»

Bizding Jansebilder әli tynyraq edi. Qaytudan óshken ýmitimiz qayta jyltyray qalghan song bar qauqarymyzdy jiya shapqyladyq. Qúm men bor basqa arnalghan juan ketpenderimiz jarqylday jóneldi. Saghy men Shәizada, Qapastar bir-bir shaghyldy jeke-jeke mindetterine alyp qopardy. Toltyrugha tiyisti or men oimauyttargha ketpenmen tóte laqtyrdy. Sóitip, búl mindetimizdi besinshi kýni bitirip, eki kýn keyin qalsaq ta «jasandy serik úshyrghan gruppa» atalyp shygha berdik. Basqa gruppalar birden-ekiden «qúrbandyq shalsa da» mindetterining jarymyn bitire almap edi. Teke sary olargha baqyldap-baqyldap alyp, bizge bir kýn demalys berdi.

Ashtyqtan úiyqtay almasam da sol demalys kýni sәskede týregelip, syrtqa sholaq shtanmen ghana shyghugha bettedim de, yrsiyp sýiegi ghana qalghan siqymnan úyalyp, shapan jamylyp shyqtym. Shiydey bop qalghan siraghym búrandap, býktetilip, jer ýy baspaldaghynan әreng kóterip shyghardy. Ayaghymdy eptep qana basyp, ýiilgen otynnyng syrtyna óttim. Mart sonynda-aq jalyndap ysy bastaghan sәskening sary kýnning ótinde úzyn kýpisi men eltiri tymaghyn basa kiyip, Saghy túr eken. Arqasynan kórindi. Mening shyqqanymdy sezbey qalypty. Úzyn denesi býktetilip, birdemeni aidaharsha qúnygha soryp túr. Ghajaptanarlyq súmdyq elestedi kózime. Qiyrlap aldyna qaray ótip bayqamaq boldym. Elestegeni emes, anyq kórgen ekenmin, Saghy tis juatyn qoymaljyng parashokty qapshyghynan soryp jútyp túrypty. Syghymdap jilik mayynsha sorghanyn kórdim de, bayqamaghan beynemen syrt ailanyp jýre berdim. Tura qaraugha betim shydamady. Tu syrtynan bireuding kelgenin sezsede, kórip qoyghanymdy sezbepti. Ol da syrt ailanyp, sol «jiligin» sora berdi.

Jylay kirdim jer ýige. «Aghalarym aman qalsa eken dep bizdi ayap jýrip aldymen ketti-au qayran azamatym!» degen sóz alqymymdy býlkildetip, óksy jyladym.

- Ne boldy Bigha?... Ne boldy, ýy jaghynnan hat keldi me? - Ýnile súrady birnesheui.

- Joq!

- Jaman týs kórding be?

- Joq!..

«Narymyz sabyn jep túr!- deuge, Saghidyng qasiyetine daq týsirgim kelmedi, jasyrdym. Jasyrghan sayyn tógildi kóz jasym. Eki kýnnen beri isigi qayta órlegendikten jataq júmysynan Saghidy shektep qoyghanbyz. Ornyna tynyraghynan tórteui týsken. Qazir eki shelek su kóteretin jigitimiz qalmaugha ainalyp edi.

Kapustanyng sary japyraq sorpasy men kýireuik momymyzdy Shәizada men Zayryqbek әkelip ýlestirdi. Ózime tiyisti momyny, bosaghadaghy ornyna kelip qisaya ketken Saghigha aparyp úsynyp edim, basyn jalghyz-aq shayqady.

- Ózing je agha, ózing je!

- Men býgin toqpyn, tangha jaqyn ashanadan eptegenmin, mә, je!

- Zaman men Edilbay eptey almay jýrgende, múnynyzgha kim senbek, ózing je!

Sybaghamnyng jarymyn syndyryp, ydysyna tastay qoydym da, qarap otyrghan Dәmelqangha ym qaqtym. Jas bozdaqqa ajal tóngenin, mening búl әreketimnen bilip bolghan eken.  Ol da momysynyng jarymyn syndyryp әkelip zorlap alghyzdy. Qaytyp kep otyryp qaray berdi maghan. Endi meni ayap otyrghan siyaqty, jasauray qaldy kózi. Jarty momy men bir ayaq japyraq suyn júta salyp týregeldim. Eges pe, yzadan ba, buynym qataya qalypty. Termen yrshyp, sormen siresken júmys kiyimimdi jalba-júlba kýiinde kie sala shyghyp kettim.

Zor jiynda kezikken Toqty Bәsiyt, «birdeme tapsam sonda kómemin» dep belgilegen shaghyna, dem almay tez-aq jetip edim. Álsizdikting jan terine malshynyp, qanshalyq tintigenimmen eshtene tabylmady. Sholaq yshtannan basqa kiyim symaghymnyng barlyghyn sheship, qoltyqqa qysa jóneldim. Endigi izdeytinim sanyrauqúlaq. «Aldynghy kýni týnde jaughan mol janbyrdyng kýshimen jerdi sýzip-jaryp, sol dulyghaly batyrlar qalay shygha kelmeydi» degen ýmitpen jorttym. Toranghyly, qamysty oipannyng bir toby әreng tabyldy. Beshpet pen symnyng sau jerlerine tәptishtep orap, qyratqa qayta shyqqanymda qarsy aldymdaghy toranghy toghaydan zor bir oranqútan[1] shygha keldi. Tanyrayghan juan túmsyghy men kózinen basqa týk baspaghan jeri joq. Borbasqa aunaghan oranqútan siyaqty. Buryl, juan basy appaq qalyng saqal men úzyn shashy tútasyp, tipti qorqynyshty kórsetti sol basty. Búryla jóneldim bir jaghyma...

-                   Qashpanyz, qashpanyz! Men, esi dúrys adammyn! -dep baryldady. Dauysy da qorqynyshty bolghanymen tili qazaqsha. Qayrylyp túra qaldym. Bayau jyljyp jetti. Sәlem berdi.

-                    Uaghalaykýmússalam, ózing menen de jalanashyraq jýrip, qashqanyng ne jigitim?-dep kýldi. Bayqasam, ýstinde kóilek-shtansymaq lypasy bar eken. Sonda da qarny men keudesi buryl týkpen ghana jabylghanyn kózim dúrys kóripti.

- Jalanash bolghanymmen orynqútanday qorqynyshty kórinbesem kerek!- dep men de kýldim. Búl jaqta joq januardyng atyn dәl týsinip, qarqylday kýlgeninen, oqyghan shal ekendigi de bayqaldy.

- Bәse, ha-ha-ha-ha...a... jana, esek mingen bir top loptyq meni kóre sala tyrym-tyraqay qashyp edi. Meni jyndy kórip qashty ma desem, arangutan, iyә, kisi kiyik dep qoryqqan eken ghoy!... Artta qalghan jastau biri tipti, shaban eseginen týsip, baqyra qashty. «Men sau adammyn» degenimdi eshqaysysy tyndamay joghaldy!... Sóitip jýrip, adam ekendigimizge eshkimdi sendire almay óler me ekenbiz!

- Ólmeu ýshin ólgenshe kýresu - naghyz adamnyng isi, ýmit ýzbelik, aqsaqal, sendirer kýnimizge az qaldy!

- Tanyspappyz ghoy, atyng kim shyraq?

Atymdy aitysymmen qos qoldap amandasqan shal, ajaptana qarady túrqyma.

- Anau kýngi zor jiynda múnday emes ediniz, neghyp múnshalyq halge týse qalghansyz?

- Býgin ghana osylay boldym...

- Men sizdi sol jiynda ghana kórgenimmen, búryn estip jýrgenmin. Lәtipany bilesiz, Shanhaydan solarmen birge kelgenmin. Atym Aghyzamqoja. Men de ilelik, ózbekpin. Otyrynyz, otyrynyz! - maldasty qúryp aldymen ózi otyra qaldy da maghan temeki úsyndy. Dorbasynan sanyrauqúlaq kórip, múnyng da mening kәsibimmen jýrgenin bayqap edim. Bir zaghyra shygharyp, hali menen sәl jogharyraq ekendigin kórsetti. Taghy da kýlip jiberdi. - Jana menen ýrikken loptyqtardyng birining belbeuinen týsip qaldy. «Oy, nanyng týsip qaldy, ala ket!» desem onan sayyn qashty!... Jә, asharshylyqta bólip jegen dәmimiz bolsyn! -Zaghyranyng dәl jarymyn syndyryp, maghan bere sóiledi. Úmytpalyq osyny, sen jassyn, aman qalarsyng da. Biraq qatty jýdegen ekensin. Isikten saqtan, sudy mýmkindiginshe az ish, júmystan zoryqpaugha tyrys!... Mening qalghan ómirimdi myna kýireuigi kýireter-aq, isip kettim!

- Laujyaugha qalay kirip qalghansyz?

- Týrkiyagha kóshuime viza kelgen. Semiyamdaghy aqshagha jaraytyn barlyq mýlkimdi satyp, rashot ýshin jolda Avstraliyagha satatyn tauargha ainaldyrghanmyn. Barlyq isti bitirip, ýkimetting óz bekituinen ótkizip, Shanhaydan jýrgeli túrghanymda qolgha aldy. Talasatynymyz, olar konfeskasiyalaymyz deydi. Men bermeymin. Sebebi, ol, zandy mýlkime kelgen tauar. Bәjisin tólep bolghanyma qaramay bәrin alamyz deydi!... Men qalay jetpekpin rashotsyz!... Al, ystyq ótip ketpesin, jýrip ketelik!- dedi de «tiri qalsaq kórisuimiz ýshin» túrghan әtiretining ornyn aityp qoshtasty. - Bighabil әfәndi, tiri qalu ýshin barynsha tyrys. Qazir aqsha jýrmeydi ghoy, loptyqtargha kiyiming bolsa da satyp jey ber! Menshe arangutan boludan arlan ba!

- Isip «semirip» almasam sizshe orynqútan da bola almaspyn. Mendey albastygha kiyimning qajeti ne! - Kýlise airylystyq.

- Olay bolsa, shashyndy albastygha ýilestir, loptyqtar kórgende ýilerinen de ýrke qashatyn bolsyn, tym bolmaghanda zaghyrasy qalady eken ghoy!...

Jarty zaghyra bolmasa, kýnim býgin-aq qaterli eken. Jataghyma tiri jete alatyndyghymdy buynymnan bayqap, kónildene qayttym. Dәmelqan men Qapastar әr tóbeden qarauyldap, mening joghaluymnan qauiptenip túr eken. Qazirshe qashyp qútylatyn maghdyrdan airylghandyghymyz anyqtalghannan beri kýndiz әskery kýzet túrmaytyn bolghan. Dәmelqan búl jýrisimdi sókse de sanyrauqúlaq pysyp Saghidyng aldyna barghanda alghysyn aitty.

«Aghatayym-ay ólimnen arashalaymyn dep ózing ólip qala jazdadyn-au!- dep Saghy jylamsyray asady sanyrauqúlaqty. Sorpasyn úrttay iship, balbyrap túryp terledi. Kóp jese múnyng da uy baryn aityp, az-azdan aredik-aredik jeudi tapsyryp jattym.

Ertenine bizben birge erte túryp júmysqa bardy. Basqa gruppalardyng mindetindegi tóbelerden bólip bergen saryteke qalpaghymyzdyng alynu sharty tolyp qalghandyghyn sóilep taghy aldady. Taghy da sheshinip tastap kiristi Saghi. Demalyp otyra berudi aitsaq, «senderge istetip qoyyp, qalay shydap otyrmaqpyn!» dep renjiydi. Taghy da tizgindey almay qoyyp edik, birer saghattan song dir qaghyp baryp otyra ketti ózi. «Mýlde bola almay qalyppyn» dep endi moyyndady. Menen kóri beti býtinirek Asylbek pen Qapasty sarytekege salyp rúqsat әperip qaytardyq. Isigi kýn sayyn molayyp baryp, ýshinshi týnning tanynda jan ýzdi.

Ishken suymyzdyng barlyghy kózimizden jas bolyp tógilgennen ne payda, bizdi ólim apatynan arqalap ótkizsem dep jýrip, ózi aldymen óldi! Bólekshe jaralghan adamgershilikting bólekshe jaralghan mol túlghasy til qatpasy, shyray bermesi, qayrylyp qaramasy, súp-suyq mýrdege ainala qaldy! Shulay kóterip, ashyq qalghan basqa jemtikterden aulaghyraq shaghylgha shygharsaq ta halsizdikten aqymdap jerley almadyq. Jeroshaq qana qazyp jynghyl men býrkep qúmmen kómdik te ózimiz de qúmsha egilip-ezilip bir jolata shashylyp qayttyq.

Sóilese de almay, jeke-jeke ýnsiz shoqiyp, ózimizge-ózimiz ghana mingirlep, jeke-jeke tәltirekteytin boldyq. Qayrat-jigerimizdi ýreyding jútuy edi búl. Kóbi, tiri qalu jónindegi ýgit pen ýmitkerlikti tyndaudan da qaldy. Mening aghara bastaghan shashym, tez qarqynmen qurap bara jatty. Tanitynymyz, ózdi-óz ydysymyzben ózdi-óz auzymyzgha kiretin kýireuik qana bolyp qaldy. Úrlap tapqan lobysy men shamghúryn kóbi ózinen de úrlap tyqqyshtap, jasyryp jútatyn halge týsti. Basqa gruppadaghylar kópten-aq qalyptastyryp bolghan beyne edi búl. Solargha endi tenelgende de kýrt týsip, tez teneldik. Asharshylyqtyng raqymsyz soqqysy jandy jerimizden jetemizge jete tiydi.

Asharshylyq shyndap jaylaghanda iygergen bilim-mәdeniyeting týgil jaratylysynmen birge toqylghan ar-namys, tuma aqylyndy da qabattap jalmasa kerek. Qashyp shyghugha saqtap jýrgen jenil batinkam joghalghan kýnning ertenine Asylbek dazujanymyzdyng bir shúnqyrda qoyan ýiitip jep otyrghany kórinip edi. Odan eki-ýsh kýn ótkende Shәizada baston symymdy kóteremnen ólgen qoydyng basyna aiyrbastap әkelip jep qoydy. Toqbay men Qapas әlsirep qalghan ol ekeuin qosaqtap qoyyp shapalaqtaugha kiriskende kómekke Dәmelqandy shaqyryp, әreng qútqardym.

Sodan bastap, ótimi bar tәuir kiyimimizdi jataqqa qaldyrmay, boqshamen kóterip jýrip isteytin boldyq. Onday birer jemdik arzangha aiyrbastay salugha qimap edik, óz baghasynyng tym bolmaghanda jarymyna jetkize saudalasugha orayy tabylmady. Kadrlar estise satushyny da alushyny da tonaydy.

Sóitip «kóshe jýrip» tóbelerdi jyragha tyghyp tegistedik te aryq pen qyr jasap, su jýrgizdik. Júmystyng endigi kezegi traktorlargha tiygen  song ghana jetti «ýlken jeksenbi». Biraq búl «jeksenbi» alysqa kezetin saudanyng emes, jap-jaqyn jerge Qúdaydyng óz qolymen tegin yryzdyq shashqan «jeksenbisi» bolyp estile qaldy: ózenge tasqyn kelip, jayylma su oipan-oypandy kólge ainaldyrghan eken. Ashy sorgha toyghan jayylma su, ózimen birge kelgen balyqty týgel ulatyp - mas qyp tastapty. «Torpaqtay-torpaqtay balyqtar su betine shyghyp, qaryndaryn jarqyratyp jatyr!» degen habar gu ete týsti. «Qazir baryp alamyz da kelemiz» dep baryp әtiret shtabyna dauyl soqtyrdyq. Tútas baryp, tútas qaytyndar degen rúqsatyn esty sala úmtylyp edim, Toqbay kelip aldymnan tosa qaldy: «Bigha, ekeuimizge jeterlik balyqty men-aq әkelemin, siz barmay-aq qoyynyz, ayaghynyz isip jýr, sugha týsseniz asqynyp ketedi. Osy jataqtyng ózine de senimdi kýzetshi qajet!» dep toqtatty. Pikiri siymdy bolghan song qolymdaghy kenep móshekti berdim de qala berdim.

Balyqshylardyng aldy týs aua, arty ekintide qaytty. Ne qily kóteremderi de ózinen auyr balyq arqalap, yrghap-jyrghap qaytty. Átiretting qazirgi qalghan jetpisining ishindegi eng semizi bolyp qalghan bizding Toqbay mesi әli joq. Óz gruppamyzdaghylar, jayylmagha jetken song ony kórmepti. Basqa gruppalardan súrasam, jauap shyqpady. Balyqtyng dauy, ottyn-oshaqtyng dauy, meskeyding dauy... Ónderi me, týsterindegi dauma ózderi de bilmeydi, ii-qii, u-shu. Ne súraghanymdy úqpay-aq bastaryn shayqay salady.

Kýn úyasyna otyra bere әtiret shtabyna jýgirdim. Toqbaydyng ózinen maltu biletin bilmeytindigin súramay qalghanyma ókine jýgirdim. Mәt sopy gansy onyng әli qaytyp kelmegenin menen esty sala úmtyldy. Ash әtiretting tirshilik esirtken shuylyn aqyryp basyp, tizip qoyyp súraghanda ghana esterine kelgendey, Toqbay jóninde qarsy súrau shyqty bir múrttydan:

- Áli kelmedi me?- dep ýdireye qalghanynda tóbe shashym tik túrdy...

Osy mysyq múrt ekeui jayylmagha tóbe-tóbemen ishkerilep baryp, shalqalap jatqan bir ýlken balyqty kóripti de qatar jýgiripti. Sudyng eng tereng jeri belge әreng jetken eken. Jaqyndap bergenderinde balyq shalp etkizip sýngy jónelip, jiyrma metrdey alystyqtan qayta kórinipti. Múrtty sonynan qalmay sony qualap ketkende Toqbay taghy bir ýlken balyq kórgendey, búryla jýgiripti kýnshyghys jaghyna. Múrt, qughan balyghyn әreng ústap, aiqúlaqtan jip ótkizip alyp qaraghanda Toqbay bir qos tóbening qaptalynan enkeyip, sugha tónip túr eken. Múrt ekinshi ret qaraghanda onyng sol tóngen túsynan tolqyn ghana kórinipti.

- «Óz qughan balyghyn ol da ústapty» degen mólshermen jýre berippin!- dedi múrt, qayta qayrylyp qaramapty.

Mәt sopy sony esty sala qúlaghynan ústay aldy. Su biletin beseuimizge jol bastap barugha qosyp berdi. Sol qos tóbeni tauyp barsaq ta týn bolyp ketkendikten aiqaylap-ayqaylap Toqbaydy taba almay qayttyq. Ertenine kýn shyghysymen gruppamyz boyynsha qayta izdep baryp, sol jayylmadan aqynymyzdyng jambasynan qyrqylghan jalghyz sanyn ghana taptyq. Aq sholaq shtanynyng balaghy shaynaghan ótkir tispen etine kirip jabysyp qalypty. Basqa denesinen bir japyraghy da tabylmady!...

Ol týsken sudyng shet jaghyndaghy ýsh qadam jeri tayaz eken de tórtinshi qadamda qúlama shúnqyr bar eken. Men týsip, terendigi eki jarym metr shamasynda ekendigin bildim. Al sodan alty-jeti metr aldygha jyljy alsa tayazgha shyghatyny da kórildi. Amal ne, bilmegenning bәri qater!... Múrtty saparlasynyng ekinshi ret qaraghanda kórgen tolqyny, maltau bilmeytin Toqbaydyng jantalastaghy tolqyny bolyp anyqtaldy: jergilikti halyq loqo dep ataytyn juan bas jayyndar ony ólgen song tapqan. Talasyp-júlqylasyp jýrgenderinde ýlken bireui qyrqyp jibergen san, su betine qalqyp shyghyp ketkenin bayqamay, úly denege talasyp-tartysyp ala jónelgen!...

Kishkentay shaghymda múnday tynyq jayylma emes, alay-dýley tasqynnan týiedey jyndyny da alyp shyqqan edim ghoy! Sol ónerimning osy bir ayauly aqyn dosyma septigi tiymey qalghany jýrek bauyryma órt qoyghanday boldy. «Qastyng qastyq jazasynda balyq pen baqagha da jem bolghanymyzdy kórmeymisin, súm dýniye!» dep enirep jiberdim de sol jayqyndy jalpaghynan basyp jýze jóneldim. Kýiik otymen oqtay atylyp, sol jayylma kólding býiir-týkpirlerin týgel sharladym. Bauyryma basyp qoshtasugha bas sýiegi de tabylmady. Aylana sharlap, kýnshyghys jaq shetimen qaytysymda shalqasynan súlap jatqan iri jayynnyng biri kórindi.

Azuymdy shaqyrlata jýzip jetip barghanymda sýngy jóneldi. Betalysyna qaray quyp kep berdim. Su betine qayta shygha bergeninde-aq ashylyp-jabylyp túrghan aiqúlaghynan ala týstim de bas barmaghymdy ezuinen salyp, qosa býrdim. Auzyn deneme jetkize almay, qúiryghymen qaghyp jiberdi. Úzyndyghy bir metrden kóp asa qoymaytyn, әri shalajansar bolghanymen mendey onnyng kýshi bar siyaqty. Eger ezui men aiqúlaghynan aiqasqan sausaqtarym airylsa, úshyp týsip, ózim de jem bolady ekenmin. Qúlasam da airylmay, qysa týstim. Qabugha ynghaylanyp әldeneshe úmtyldy. Arsighan azularyn kórip, jantalasa mytydym. Ezui jyrtylyp, aiqasqan sausaqtarym shyqshyp sýiegin syqyrlatqanda ghana jausy bastady.

Ertis tolqynyn jaryp ósken Edilbay da jetip kelgen eken. Birdememen alysyp jatqanymdy kóripti. Jynghyl týbinen syndyryp alghan eki qarystay ghana shoqparymen jayynnyng tas tóbesinen saq etkizdi. Sylq týsti jyrtqysh. «Endi túrsa esin jiyp alady» dey sala qyl shylbyrmen auyzdyqtap - túmshalap, su betimen sýirey jóneldi. Jaghagha jetken song Dәmelqan da kelip ekeulep shaghyl tóbesine shyghara sala jardy. Toqbay denesinen eshtene taba almady qarnynan.

Sol egiz tóbening kýn batys jaq shekesinen pyshaqpen úra qazyp, Toqbaydyng sanyn kóme sala enirep-bozdap kóristik. Nәzir - shyraghyna osy jayynnyng ózin arnap aparyp astyq ta әtiretting kәrilerin jiyp, músylmandyq dәstýr boyynsha bata oqyttyq. Edel-jedel eki arysymyzdan airyldyq sóitip.

Maydan basshylyghy bizding ashqan jerimizge týgelimen kýrish egudi búiyrypty. Egu-ósiru azaby eng auyry osy daqyl ekendigi belgili jer jyrtylyp bolghan song metrden biyigirek juan qyrlar soghyp, sugha lyqa toltyrdyq. Endigi júmysymyz da tozaghymyz da osy kólding ishinde boldy. Asyqpay iste, tez iste - bәri bir, keshke deyin qara sannan asatyn lay ishindemiz. Álsiregen ash adamgha odan qiyn jaza da bolmasa kerek. Sor topyraqtan jasalghan qyr, sumen erip-jayylyp ketedi. Ony súiyq batpaqpen qayta jamaymyz. Lay ishinde sýiretki sýirep, sebilgen kýrishti batyramyz. Kýn shyjghyra ysyghan shaqta da maqtaly shapan men júmystyng auyrlyghyna qaramay tisimiz saqyldap, tonyp jýremiz...

Áneu kýngi balyq sorpasy әtirettegi ólimdi bir tiyp, kóbining isigin jenildetip ketip edi. Manaydaghy kók azyq әteretterining ekkeni ónip - óse bastaghanda týn boyy soghan baryp «jayylyp» qaytatyndar sidang qaghyp jýrip ketti.

Al, qyrsyq ta ólim de mening ayaq jaghyma myqtap jabysty, airylar emes. Sugha týskennen bastap kernegen isik, siraghymdy tipti «semirte» týsti. Jeytin malyn neghúrlym semirtip jeudi jaqsy kóretin adamzattyng qulyghy «Qazireyilge de» bitken ghoy. Kýrishting kólinde kýn sayyn juaryp, auyrlay berdi ayaghym. Isik tizeme jetkende irkildep, buynnan mýlde airyldym. Saryteke qystaghy óshin dәl osy shaqta alugha kiristi. Jataqta dem alugha qaldyrmay, ózi aidap aparyp saldy laygha. Gruppalastarym jabyla jalbarynyp súrap, rúqsat әpere almady.

Sonyng ekinshi kýni tanerteng taghy aidaghanynda atyz qyrynan adamsha asa almay, qonyzsha barlyq «ayaghymmen» jabysyp asyp baryp, laygha domalap týstim. Basymdy jandәrmen kóterip alghanymda batyp ketken ayaghym qayta surylmay qoydy. Jyghylyp bara jatyp, qyrgha qayta jabystym. Saryteke keudemnen saq etkizip «sýzip» kep qaldy. Súiyq laygha shalqamnan týstim. Jaqyn atyzdardan qarap túrghan laujyaular shu ete týsti. Qazaqtar qazaqsha, úighyrlar úighyrsha, húizular húizusha shulasyp dabyrlasyp ketti. Mәt sopydan basqa kadrlar da kelip, bastyqtaryna kadrsha sybyrlap qaytty. Kózi it kórgendey oinaqtap ketken saryteke olardyng da key birine baqyldap jiberip qaytardy. «Túr!»- dep aqyrdy maghan. Qymyrlamadym. Ayaqtarym týgil, laygha batyp alghan qúiryghymnyng da yryqqa kónbeytindigi mәlim edi.

Búl әtirettegi az ghana hanzular men húizular kýili bolatyn. Egin pysqanda qyrmangha da, kiletkede solar ie bolyp keledi ghoy. Bir juan dýngen baldyrlap kelip kóterip aldy meni. Eki qyrdan asyryp aparyp, bir qúrghaq qyrgha otyrghyzdy. «Myna kadrlargha qatty sóilep qoyma, Mazydauyan saghan demalys bermey júmys istetudi Mәt sopygha tapsyrdy. Ol sózinen qaytty.

Mәt sopy batpaq qyrlardan әdemi etigin ayap әreng basyp keldi de tórt-bes metrdey jaqyndap kelip otyrdy maghan. «Tәrbie berip», isteuge kóndirmek eken. Sayasattyng resmy tilimen sóiley berdi, ýn qatpadym. - «Beker jayyldyq qyp jazalana berme, osy júmys bitkenshe jaqsy istep, kenshilik al!»- dedi sonynda. - «Maqúl ma, túr ornynnan!»

Men qazir túra almaytyn bolyp qalghanymdy aityp, ayaghymdy kórsetip edim, aqyra jóneldi de búrynghy zamannyng tomarday ebedeysiz shoyyn myltyghyn suyryp aldy qoynynan. Ózining keudesin tótenshe juan kórsetip jýrgen keremeti osynysy eken. Men taghy da juas ýnmen júmysqa jalqaulyghym da, «jәiildigim» de joq ekendigin, tek maghdyrymnyng qalmaghandyghynan ghana osy qorlyqqa lajsyz shydap otyrghanymdy aita bergenimde «tәlim-tәrbie gansynyn» dauysy saq ete týsti, myltyghynyng shaqpaghyn qayyra kezenip súrady.

- Júmys isteymisin, istemeymisin?

Men endi yzamen ashyq qomsyna qarap jymidym:

- Gansy, siz meni osy kólding ýiregi eken dep qalynyz ba?... IYә, qorqytyp kóndiretin kishkene bala dep tanisyz ba? - Basa kiyilip, laymen jabysyp qalghan qystyq malaqayymdy júlyp aldym basymnan. Appaq bolghan shashymdy núsqap kórsete sóiledim. - Mynany ne kórmegen bas dep oilaysyz?... Ózinizge abyroy kerek shyghar, búl kóseuinizdi ornyna salyp qoyynyz, ata almaytyndyghynyzdy men týgil óziniz de bilesiz ghoy, tәp-tәuir inavaty bar kadrymyzsyz, múnday oiynshyqqa mening qaytaratyn jauabymdy basqalar estimesin, búl nemenizdi kórsetpey ghana ornyna, sala qoyynyz!... Búl zamanda osy da janmyltyq pa!... Abyroyynyzdy ayap aityp otyrmyn, masqara bop qalasyz!... Yp-ras!...

Ars ete týserdey aibarmen tóngen Mәt sopynyng myltyghy, qorqqan kýshikshe búghyp baryp sýngidi inine. Zor is bitirgendey jan-jaghyna dandaysyp qaraghan gansy Asylbekti shaqyrdy. Mening ketpenimdi ala keluge búiyrdy.

- Anau shettegi aryqtyng su jýrmegen jerine baryp iste!- dep sonda da qatal ýnmen shyghardy «ýkimimdi». - Istey almasang da otyryp qalma, basqalardyng belsendiligine әsering tiyse qatal jazagha tartylasyn!...

Ketpenimdi әreng kóterip kelgen Asylbekke birdemeni kýbirledi de qoltyghymnan sýiemeldetip, shyghys shettegi qúrghaq aryqty jóndeuge jiberdi.

- Gansynyng «mauzerin» kóseuge tenediniz be?- dep kýlgen Asylbek bir qyrdan sýiep ótkize bergeninde jyghyldym da eng shetki qyrdan qonyzsha domalap óttim. - Anda-sanda qymyrlaghan bolyp qoyyp ketpenge sýienip túrynyz!.. Shtaptyng arghy búryshynan syghalap túrghan teke saryny kórdiniz be?- dey sala qaytty kóline.

Qúrghaq jerde ketpengen sýienip túrsam da, aryqtyng qasyna sýienip otyrsam da shym-shym, jybyr-jybyr etip isik keulep, ajal jyljyp keledi. Bilip otyrmyn, jýrekke barmaq ta, shaghylgha shygharmaq. Lopnor kýnning tymyryq - shaghyrmaq, ótkir ystyghy ayaq jaghymnan sezilgendi qoydy. Tipti, ayaz aidap túrghanday titirkendirip tondyra berdi. Áriyne kýnning emes, ajaldyng ayazy ekendigi belgili. Sóitse de tamyrym dúp-dúrys soghyp túr. Jýregimning qimyly qazirshe qalpynda eken.

Týs uaqytynda Qapas әkelip bergen qúrghaq maqaly shapan-symdy kiygen song kýireuik ýlesimdi jep, úiyqtap qalyppyn. Úzyn aq kóilegin kiygen Maqpal qarsy aldyma kelip túra qaldy. «Bighan, sen onda bar ma! Isteymin degen ýlken ising bar edi ghoy janym, úmyttyng ba sony!» dey bergeninde «barma qúlynym, barma!» dep, ar jaghynan sheshemning dauysy estildi. Oyanyp ketsem de sol týske jauap bere, qúshaq jaya úmtyldym: «po, saghyndyrdyndar ghoy, kelshi núrym, kelshi!»- ornymnan jep-jenil týregelip jýrip ketippin. - «Maqúl barmayyn apatay, ózing de ketpey tosa túrshy!»- enirep jiberdim. Qúshaghyma ilingen eshqaysysy joq!... Sugha baryp, betimdi jua otyryp qarasam, jýzim de isip ketken eken.

Ertenine tanerteng sarytekening ornyna Mәt sopy kelip, jataqqa qaldyrmay taghy da aiday jóneldi. Bet-auzym keshegiden de qorqynyshty. Ayaghym tipti auyrlap, buyndarym iykemge keler emes. Tize buynym kiltildep, endi syrtyna qaray býgiludi shyghardy. Syrtyna qayrylyp ketse qazir-aq bitkenim ghoy, otyra qaldym da Mәt sopygha sony aityp, artynan jetuge rúqsat alyp qaldym. Keshegi aryq boyyna bir saghat keyin jetip jyghylghanyma saryteke deldiyip alystan qarap túr eken. Úiyqtap ketippin. Taghy da týs kórdim.

IYen bir ker jotadaghy jalghyz tamnyng esigine jetken ekenmin. Kirip barsam, tórdi tútas alghan sәkide úzynynan súlap aq jamylghan úzyn bireu jatyr. «Adam payghambar» dedi eki jaghymnan eki adam, Dәmelqan men Qapas kórindi eki bosaghadan. Ónimde ózim senbeytin adam payghambargha týsimde iyilip túryp sәlem berdim. Sәkige shygha sala jýginip, jamylshynan shyghyp jatqan bir qolyn qos qoldap ústap sóilep kettim. Sózim ap-anyq, keremet bir sheshendik tapqanday, aghyza jóneldim aryzymdy: «adamzat, aq-qarasy joq týgelimen sizding úrpaghynyz eken baba, basqa januarlardan erekshe aqyl-parasat, qabiletimen dýniyening erekshe qojayynyna ainalypty. Sening de anang bolghan jersharyn qaptay órbipti. Álemning basqa baylyghy, enbek jemisi jetpeytindey osy anannyng emshegin tistep júlyp, qandala, býrge, bitshe qanyn soryp, qolqasyn suyryp, qasqyrsha talap, aidagharsha oiyp jatyr! Oghan da toymay kýshtisi kýshsizin, tistisi tissizin jeudi kәsip etti! Qorqauy qanaghatshylyn, aldamkósi әdilettisin, kóz aldyndaghyny oba beretin ashkózderi keleshegin oilay alatyndaryn jeuding amalyn kóbeytti! Týrli týspen, týrli sayasatpen, saytan sayqaldyqpen kelip, birinen-biri asyp, bәsekelesip qyrghyndaudy shyghardy! Payghambar baba, osynday azghyndar bolyp qaldy sening taq basar úrpaghyn! Osynday ozbyrlaryna bata berip talatatynday, ózindi payghambar etip tughan ananda qanshalyq keging bar edi, osyny týsindirshi!... Ey payghambar baba, «hayuan - maqúlyq emes, adam úrpaghymyz, adamdyq qasiyetpen jasaymyz» dep atyndy qasterleytin myna qalyng beyuaz úrpaghynda ne keging bar edi!... Álde ógey me edik, aitynyzshy shyndyghynyzdy!... Ógey bolsaq, qúr túlypqa móniremey, óz jónimizdi tauyp adamzattyqtan biz-aq shyghyp ketelik te ózimizge layyq basqa atpen atalatyn bolalyq!.. Barlyq jabayy jyrtqyshtan da jyrtqysh taghygha ainalyp, adambyz deuden namystandyratyn boldy ghoy mynalaryn! Nelikten osynshalyq ýstem etip qaldyrdyng osy qandy auyzdaryndy?...».

«Adam atanyn» jere jebirine jetip sóiley berippin, jylay berippin. Óstip jatyp oyanyp kettim. Kózimnen aqqan jas malaqayymnan sorghalap, moynyma qúiylyp jatyr eken. Ónimde múnday payghambarlyq kózqarasqa qarsylyghym boyynsha tanyrqap otyryp qalyppyn. «Qalay, qaydan payda bolghan týs búl?...»

Aryz tyndarlyq әdilet tóreshisin óninde taba almay kýizelgen beyshara sananyng týsinde anyzdaghy «payghambar babasyn» tauyp shaghynghany ma?... Búl ómirding úzaghanda endi eki-aq kýndik qonaghy bolyp otyryp, jan - sezimning búl syryn terendete oilay alatynday nem qaldy menin!... Sheshem men Maqpal, Asqarlargha aqtyq hat jazyp qaldyrudyng jónin oilastyrdym.

Art jaghymnan ayaq sybdyry estilgenge jalt qarasam, qaltyldap Asylbek kele jatyr eken. Jataqqa qaytyp demaluyma rúqsat alyp kelipti. Tórt ayaqtap týregeldim de toyghan qazysha mamyrlap jýre berdim. Aldymnan malaqay bauyn menshe shart baylap alyp taltandap bara jatqan bir dәu kórindi. Maqtaly shapany men symy airylyp keterdey tyrsiyp kerilip alypty. Kim ekenin aiyra almay kele jatqanymda ózi túla boyymen qabansha búrylyp qarap túra qaldy. Dәu bolghanda da әlgi toghaydaghy «oranqútannan» da dәu. Jaqyndap kelip ýnildim. Kózi men auzy týgil múrny da tabylmaytynday, dop-domalaq, tep-tegis bolyp ketken qaratory jýzining terisi de jyrtylarday kerilipti. Mýlde tanylmady. Ol meni әlde ne belgimnen tanyp túr eken:

- Osylay bolyp qaldym Bigha!-dep óksip-óksip qalghanynda dauysynan ghana tanydym, Shәizada eken. Maghan shaghynyp jylaghandyqtan ózimdi de shaghynu sezimi biylep kettik. Irkile qalghan kóz jasymdy kórsetpey tómen qarap jýre berdim. Ol qatarlasa taltandady. Agha tútyp, aqyl kýtetin uyz jastyng bosaghan kónilin bekitu ýshin birdeme aitugha ernimning iykimi kelmey qisaya berdi.

- Eshtene etpes! Jazylarsyn!- degendi әreng aita aldym. Ýnim qaltyrap, auzym oinaqtap ketkendey sezildi.

- Men endi jazyla almaymyn!- Enirep jiberdi Shәizada. Orta joldaghy bir tómpeshikke entige jetip, qatar shonqidyq. Álemtapyryq betimizben bir-birimizge bagha almay, ekeuimiz eki jaqqa qarap aldyq. Ol ashyq jylap jalghastyrdy aryzdasuyn. - Áke-sheshem kәri edi, mening kýiigimnen olar da óledi ghoy, oqyghan, ýmit kýtetin ayaulysy men edim! - Shәizada tipti egilip, sózge auzy kelmey biraz kidirip baryp jalghastyrdy. Aghasy men inisining attary men әdresterin әreng aitty. - Solargha hat jazyp... sýiegimning qay tóbede qalghanyn... anyqtap habarlap qoydy úmyta kórmeniz!

Mening oiymda da osynday tapsyrma bolghanymen aita almadym. Jylap otyrghanymdy bilip qoysa onan sayyn bosaydy ghoy. «múnday kýirek oigha berilmeuin, ólim degenge moyyndamauyn» qysqa-qysqa aityp, jiger-qayratqa shaqyrghan boldym da teris qaraghan qalpymda jerdi qos qoldap tirey týregeldim.

- Tezirek jýrelik, emdeu ýiining esigi ashylypty. Doqtyrlardan bireui kelgen siyaqty!...

Maymandap basyp әreng jettik. Saryteke edireye qarap, biz kirgen esikten shygha jóneldi de beytanys dәriger týp ýiding esiginen atymyzdy súrady. Mening alaqanyma aspirinnen bes-alty týiirin salyp qaytardy da Shәizadany alyp qaldy. Jataghyma qaytyp bara jatyp tastay saldym bergen dәrisin. Ornyma kelip jatysymmen tynyraq auruynan eki hanzu laujyau kirip, Shәizadanyng tósek-ornyn súrap, kórpe-jastyghyn alyp ketti. Osy ekeuimen birge Shәizadanyng auruhanagha ketkenin keshinde estidim.

Maghan týn ortasynda jas kýshikting tasaghynday sәbizden bir dorba keldi. Jarymyn jep-ap úiyqtadym. Kisige erteng kýndiz de kerek qoy. Kelesi týnning qaranghysynda bolmasa, kýndiz qay batyr әkele almaq!

Ertenine laujyaular júmysqa aidalyp, әtiret jataqtary iyen qalghan shaqta Qaraqúrban atalghan semiz qara loptyq  asygha jýgirip kirdi jer ýige. Jýgirip kiruinen jasyryn kelgeni bayqaldy. «Bәse, auyrghan siz ekensiz ghoy Bighabil әfәndi. Qashan jatyp qalghansyz?»- dep jayymdy súray sala, qazir aqshagha mal kelmeytindigin aityp, malshylargha ótimdi kiyim súrady. Ózi Kónshi[2] qalashyghynyng ataqty alypsatary ekenin, alyp-satu qylmysymen laujyau bolghanyn estigenmin. Al, búl qylmysyn osy maydanda qaytalaudan kýreske tartylyp, rejimde jýrgen bolatyn.

- Kadrlar bilip qalsa, ózinizge jaza kelmey me, mýsәdiralanbaysyz ba?[3]- dep súraghanyma kýle jauap berdi.

- Meni Abyla dýijang jiberdi: «osy gamyda[4] bir jaqsy adam auyryp jatyr, soghan bir qoy әkelip, ózing saqtap tolyq jegiz, mýsәdiradan men qorghaymyn, meniki deymin. Myna aurudy ólimnen qútqaryp, qatargha qosugha sen mindetti bol!» dedi. Abyla búryn Ýrimjidegi bir qazyna ornynyng saqshysy bolghan. Syrtynyzdan tolyq biledi eken. Kóp adam ayaytyn azamat ekensiz, sizge aramdyq istemeymin, seniniz!...

Ishi men syrty eki týrli palito retinde kiyiletin jana plashymdy suyryp bere saldym. «Qazir búghan eng semiz qoy keletindigin» quana aityp shygha jóneldi Qúrban... Ertenine dәl sol uaqytta kelip, qoy әkelgenin habarlady da eki saghattan song ózining shóp kýrkesine baruymdy tapsyrdy. Egindikting kýn batys jaghyn qorghaytyn onasha kýrke jasap alyp, sonda túratyn. Aytqan uaqytynda eki jauymnan ghana jasyrynyp jettim.

Mayyn eritip bir shelektik qysh bóshkeni lyqa toltyrypty da qatyru ýshin sugha qoyypty. Etting sýbesinen ólshep, tórt kilosyn asyp qoyghan eken. Bir dasy mayly sorpasyna tonardyng eki aq nanyn shylap, aldymen jegizdi. Ashtyqtyng «kendiri kesilgen» deytin satysyna búl at beker qoyylmaghan eken. Qarnymnyng ózinen әldeqayda ýlken ydystaghy maygha bókken nan júmyryma júq ta bolmady. Sol dasty ýime qyp toltyryp, appaq mayly eti kelgende ghana terley bastadym. Asay kele denemnen shýmektegen ter men qosylyp, әldene múrnymnan da ketip jatty. Onymen isim bolghan joq, eki qoldap asadym. «Siz tez jazylady ekensiz. Alghashqy rette zorlap bolsa da osylay kóp jeu jaqsy!»- dep razy bolghan Qúrban, búryn múnday mayly etten qansha jey alatynymdy súrap, «zorlanghanda jarty kilo» degenimde kýrsinip jiberdi. «Tәjiriybege qaraghanda óluinizge bir kýn ghana qalghan eken. Endi barynyz da úiyqtanyz, ýsh kýnge deyin ishiniz búzylmaydy» dep qaytardy. Jataqqa jetkende taghy da tamaq jegim keldi. Bireu әkelip bas jaghyma qoyghan kýireuik momyny da qylghyp alyp úiyqtadym.

Kýn bata oyanyppyn. Qysh bóshkedegi may bas jaghymdaghy qamys arasyna kelip ornyghyp, ózimning balshyq shapanymdy jamyla qoyypty. Júmystaghylar qaytu aldynda Qúrban taghy da bir meskey sorpa men etti әkelip, «bir kilo ghana, qazir jep jiber!» dep búiyrdy. Basqa aghayyndargha auyz tiygizeytin degenime kónbedi. «Jauapkerlik mende, jep jiber!» dep taghy búiyrdy. «Jep jiberdim». Qúrban, sol búiryghy oryndalghan song ghana qaytty.

Dalagha búrynghymnan sәl shiraghyraq shyghyp edim. Júmystaghylarmen birge qaytqan Abyla dýijang ótip bara jatyp kózining qiyghymen ghana qarady da tanymasqa salyp óte berdi. Siraghymnyng juandyghyna qarap týksiydi. Ol, búryn osy qystauda qyrylghan әtiretting dýijany eken. Qazir qospa әtiretting orynbasar bastyghy. Kóp kirispey, syrttap qana istep jýrgen bolatyn.

Etting yqtiyary ózimde bolmaghandyqtan joldastaryma may ýlestirip edim. Alghashqy bergenimdi ýnsiz qabyldasty da ertenindegi ýlestiruime týgel qarsy shyqty. Ásirese Dәmelqan men Qapas mening «shaghylgha shyghyp ketuge» búl joly óshiretti búrynyraq ala qoyghan sebebimdi taldap, qatal tizgindedi.

Toyghandyghym ýsh kýnnen song bilindi. Ishimnen ynghay may aqty. Jeudi azaytyp, ózimdi-ózim tejey týstim. Denemdegi isikting azaya bastaghanynan sol maymen birge aghyp ketip jatyrma desem, shatyma jinalyp jatypty. Qol-ayaghym shiydey, moynym qylday, arsiyp qabyrgha, omyrtqam ghana qalghanda shatymdaghy isik nәsildi siyrdyng jelinindey bop tyrsiya týsti. Búqanyng umasynyng da múnday alybyn kórmegenmin. Eki pútym eki jaqqa ketip taltandap jýre almay qalghandyghymnan syrtqa eki baldaqpen shyghatyn boldym. «Osy isik qaytqanda ghana tolyq jazylasyn» dep qoyyp, meskeymen tamaghymdy tasy berdi Qúrban.

Sorpalanuyma apta tolghanda ajaldyng zym-ziya qashyp joghalghany sezildi. Biraq, qúiryghymnyng quysy angdyng apanynday ýnireyip qalypty. Múnyng osynshalyq qorqynyshty emes ekendigine, isimey qalqaqtap sau jýrgen joldastarymnyng qúiryqtaryn dәrette otyrghandarynda kórip baryp sendim. Qazirgi eng sau degenderimizding bәriniki de meniki siyaqty apan eken. Qazdang qaghyp men de jýrip kettim. Buyn degening serppedey yrshytty. Endi sol quysty tezdetip toltyrmasa, ajal qayta kelip úyalay qoyy kәdik qoy.

Áyteuir eng jaqsysy, asqazanym aidahar bolyp aldy. Biraq, júmysqa qayta aidalghan song ony toltyru taghy da qiyndady. Býtin kiyimimnen bir-ekeuin qara Qúrbangha taghy ótkizip qoyyp, aq ún, sary ún, qara-qonyrmay[5] satqyzyp ala berdim. Al, toltyr sol quysty. Ony kiyim satu emes, basqa әtiretterding jazdyq astyghy pysqanda at dorbalap atsha jegen kók biday ghana toltyrdy.

Qaytadan tirilip alghanyma basqalar quansa da saryteke renish bildirip, kirjie berdi. Jaq sýiegim tolyp qalghanyn kórip «tamadysyn»[6] syrt ailana kýbirlep ketetin boldy. Onysyn estigende әkesin kýbirlep tildep men de «jarylqaytyn» boldym ózin.

Bir jaqsysy, maghan kórneu baqylauyn azaytqany edi. Taghy da «kezennen tosyp» jýripti: әtiret laujyaularyna maydan shtaby jaghynan jazdyq kiyim shyqqan eken. Menimen birge maghan jaqyn jýretinderding birnesheuin ol kiyimnen mýlde maqúrym qaldyrdy.

Bizding Jansebilder egin jiyn-teriminde aldy onyng esesin. Qystyq azyq jiyp alugha týngi úiqydan mýlde beze kiristi. Auruhanadaghy Shәizada men Jaqan da aman qaytyp kelgen bolatyn. Tyshqan úyalay almaytyn egilme qúm tóbelerding kóbi bizding astyq qoymamyzgha ainaldy. Átiretting dagharlary men sylyau dorbalary joghala berdi sóitip. Búl nauqandy sharshylyqtyng eng qiyn eki mausymynyng azyghy anyq eseptelip, tolyghymen kómilip bolghan song ghana toqtattyq.

Sonshalyq qan-ter tókkenimizben atyzdardyng әr jerine shoq-shoq qana ósken kýrshting da jarym-jartysy qúm tóbege sinip ketti. Saryteke kýzetshilerge tynyshtyq bermey qanshalyq qadandaghanymen biyl taghy da taqyrgha otyryp qaldy. Byltyrghy «apattarynyn» attaryn qayta tizip alyp, baqylday otyrdy taqyrgha.

Jýgeriden basqa eginning jiyn-terimi bitken son, «qalpaq alamyz» deytin antyn teke sarynyng ózi «joq sózge» shyghara saldy. Sóitip, ýige qaytu ýmitinen taghy airyldyq. «Onshyldar» men «jerlik últshyldargha» birlik sap mekemesi jaghynan qarasharde ýsh ailyq sayasy kýres ashylatyn bolyp, tiri qalghandary tizimmen shaqyrylyp jýrgizilgende mening tobymdaghylar búdan da qaghylyp qaldy. Studentterdi «qalpaqtaryng onshyl da, jerlik últshyl da emes, búzyq element» dep qaldyrdy. Sol eki qalpaqty qabattap kiyip jýrgen mening atymdy da tizimnen shygharyp tastapty. «Qalpaghyng anyq emes, bir jaqtyly bolmapty» dep úqtyrdy Mәt sopy.

Endi ne bolsa da osynday kýili uaqytymda qashyp shyghudy oilastyrdym. Biraq, onday jasyryn jýriske eleusiz býtin kiyim qalmap edi. Korlagha jetip, layyqty kiyim satyp alghanymsha jalghyz kastummen jalang pút jýruge bolmaydy ghoy. Kiyim ala almay jýrgen jalanash bauyrlarmen birge laujyau kiyimin súraudyng eng japaly, qiyn kýresin bastauyma tura keldi: sau tamtyghy qalmaghan shtandarymyzdyng auyndaghy jyrtyqtardy úlghaytyp, nyspy jalanash jýruge kelistik. Adam, eshki úrpaghynan úyalushy ma edi, Mauzydauyan qaydan qaysynymyzgha kezikse de bayqamaghan beynede qarsy qarap jýremizden otyra qaluymyz ghana qajet. Onday otyrysta auy joq shtannan shyghyp ghauretting ózi-aq súraydy kiyimdi. Qanshalyq betsiz bolsa da «tәrbiyeshimiz» birdeme demeyme sonda.

Erteli-keshti jortuylgha masa shyqqanda odeyal jamylamyz. Sóitip bir apta jalanash jýrdik. Ár jerde otyryp, «kózimizdi» bәrimiz-aq kórsetip boldyq ózine. Kóz qyrymen ghana qarap qoyyp, jýrip ketetin boldy. «Tәrbiyeshi ústaz» bizge namyssyz dep úrysa da almady. Kiyim beruding sózinen de dym shygharmady. Bir kýni keshke jaqyn júmystan qaytyp kele jatyp, lapas astyndla eki-ýsh gansymen ghana jiyn ashyp otyrghanyn kórip týgendeldik te tura tarttyq solay qaray. Saryteke tik týregelip baqyldady.

- Qaytyndar, qaytyndar, asyghys jiyn ashyp otyrmyz!

- Baugau zydauyan, bizding aitatyn aryzymyz tipti asyghys!- dep baryp, qarsy aldyna tizile qaldyq

- Biz úyattan adamdar arasynda jasay almaytyn halge jettik!- dep Qapas bastady da,

- Kiyimimizdi beriniz, bar-joghymyz mynau ghana bolyp qaldy!- dep Zaryqbek auyn jelpip-jelpip qaldy. Tekesary týsin búzyp shamdana baqyldady.

- Aytqamyz ghoy biz senderge, kiyim joq degen son, joq!...

- Bar!- dedim men kese sóilep, jýreley qoydym. - Mine, saymanymyz ashylyp qalyp, jartysynan kóbin masa jep qoydy. Kiyimin osynyng ózi-aq tauyp alady, erteng maydan shtabyna baramyz, aitpay ketti deme!

- Birdeme qaldy ma?- dep zydauyan zaphozyna kýbir ete týsip, otyra ketti.

- Basqa kiyim Chanbuda[7] da qalmady, men súraghanmyn!- dedi zymiyan úry zaphoz. Kóilek-shtannan birnesheuin tauyp bermek bolghan. Qys jaqyndap qaldy, jazdyq kiyimning endi qajeti de joq. Qystyq kiyim taratqanda senderge tolyq әperelik, qaytyndar! Maydan basshylaryn myna qylyqtarynmen shamdandyryp, jazalanyp qalasyndar! Erteng men-aq barayyn!

Osy sózdi qaytalap saryteke de júmsara manyraghan song qayta berdik. Ertenine zaphoz maydan shtabyna barmay-aq Asylbek dazujandy shaqyrtyp alyp, kóilek-shtandarymyzdy júmys maydanyna jiberip beripti. Al, jazdyq beshpet-symgha dauymyz onan song da ótpey qaldy. «Kózirlerimizdin» masadan jaraqatty bolghandyghynan ba eken, qanshalyq óndirshektese de aryzdaryn onan song ótkize almady.

Kóregen tergeushim, sayasy basshygha onday qorqynyshty «kózirlerdin» kórinui, bizding partiyagha qarsy myltyq shoshaytqandyghymyzdyng dәl ózi bolyp týsken shyghar kózinizge. Keshire kóriniz, ol nemelerding sondaghy sol qylmysyna basymyzdyng da, qolymyzdyng da qatysy joq. Ózderi shyghyp, ózderi kóringen bolatyn. Shtansyz qalsaq-aq sóitip qútyryp ketetinderi bar. Býtin shtanmen qazir kim qamday almaq ony. Endi tezdetip solardyng ózderin jiyp almasanyz, múnan song bizge de, sizge de beygham ómir joq siyaqty. Qylmys qaynarlaryn qúrtpay qylmys arylama bú dýniyeden!

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

---

[1] Oranqútan  - adam tәrizdes maymyldardyng eng iri, eng jyrtqysh týri.

[2] Kónshi - qalashyq aty, Lopnor audanynyng ortalyghy.

[3] Mýsәdira (arabsha-úighyrsha) - kónfeske (mýlikting ýkimet qazynasyna alynuy).

[4] Gamy (úighyrsha) - jer ýi.

[5] Qara-qonyrmay - sumay (ósimdik mayy).

[6] Tamady (hanzusha) - sheshesin... (tildeu).

[7] Chanbu (hanzusha) - maydan shtaby.