قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
«سارى تەكە» ەرتەڭىنە قۇزعىن سارىدە قايتا قارعىلاقتاپ شىعا كەلىپتى. كەشە كەشتەگى قورمالدىعى ەسىنەن تاعى شىعىپ كەتكەندەي، ءار گرۋپپانىڭ ەسىك الدىنا بارىپ «تۇر-تۇرلاپ» باقىلداپ ءجۇر. «شىعىڭدار، تىزىلىڭدەر!» دەيدى.
- ساعي-اۋ مىناۋىڭ پىشىلگەن سياقتى ەدى، قايتادان تەكە بولىپ كەتكەننەن ساۋ ما، بايقاشى!- دەپ تۇرەگەلدىم. نە بولا قالدىم دەگەندەي ءبىر-بىرىمىزگە جالتاقتاسا قاراسىپ شىعىپ تىزىلە قالدىق. اسىعا شىققاندىقتان كوپشىلىگى جالاڭباس، قوڭىلتاياق، جەلبەگەي، اۋزى-مۇرىندارى تۇگەل كوكىرەك، ىشەك-قارىندارى دا الاڭ-اشىق. تاڭ بوزىنىڭ ىزعارلى سۋىعى قاري جونەلدى. «جۇقپالى اۋرۋ»، «ۋلى ميكروب»، «اپاتتارىن» كەشەگى باستىق جيىپ-تەرىپ الىپ كەتكەندەي، زىداۋيانىمىزدىڭ بەس كۇننەن بەرى اۋزىنان تۇسپەي كەلگەن ول جونىندەگى قورمالدىعىنان ىرىم دا جوق، اپپاق الجاپقىشتارىمەن بىرگە تاستاي سالىپتى.
V
«سارى تەكە» ەرتەڭىنە قۇزعىن سارىدە قايتا قارعىلاقتاپ شىعا كەلىپتى. كەشە كەشتەگى قورمالدىعى ەسىنەن تاعى شىعىپ كەتكەندەي، ءار گرۋپپانىڭ ەسىك الدىنا بارىپ «تۇر-تۇرلاپ» باقىلداپ ءجۇر. «شىعىڭدار، تىزىلىڭدەر!» دەيدى.
- ساعي-اۋ مىناۋىڭ پىشىلگەن سياقتى ەدى، قايتادان تەكە بولىپ كەتكەننەن ساۋ ما، بايقاشى!- دەپ تۇرەگەلدىم. نە بولا قالدىم دەگەندەي ءبىر-بىرىمىزگە جالتاقتاسا قاراسىپ شىعىپ تىزىلە قالدىق. اسىعا شىققاندىقتان كوپشىلىگى جالاڭباس، قوڭىلتاياق، جەلبەگەي، اۋزى-مۇرىندارى تۇگەل كوكىرەك، ىشەك-قارىندارى دا الاڭ-اشىق. تاڭ بوزىنىڭ ىزعارلى سۋىعى قاري جونەلدى. «جۇقپالى اۋرۋ»، «ۋلى ميكروب»، «اپاتتارىن» كەشەگى باستىق جيىپ-تەرىپ الىپ كەتكەندەي، زىداۋيانىمىزدىڭ بەس كۇننەن بەرى اۋزىنان تۇسپەي كەلگەن ول جونىندەگى قورمالدىعىنان ىرىم دا جوق، اپپاق الجاپقىشتارىمەن بىرگە تاستاي سالىپتى.
ءتىزىم بويىنشا جوقتاما جۇرگىزدى دە بۇگىن مايدان بويىنشا زور جيىن بولاتىندىعىن، جاقسى كيىمدەرىمىزدى كيىپ، تاماقتى تەز جەپ، ەرتە ءجۇرۋىمىزدى جارتى ساعات قانا سويلەپ تاراتتى. جەر ۇيگە قايتا كىردىك. ساعي اكەلىپ، بوزارا قاراپ تۇرعان بۇرىنعى كۇيرەۋىك مومىمىزبەن كاپۋستانىڭ سارى جاپىراق سۋىن قايتا ىشتىك. اۋىر-اۋىر كۇرسىنىپ شىعىپ ءتىزىلىپ، جوقتامادان قايتا وتتىك. اتىرەت تىزىمىنە ءتىرى كىرگەن توقسان ەكى لاۋجياۋدىڭ زور جيىنعا تۇگەل قاتىناسۋى شارت سياقتى. جۇرە المايتىن اۋرۋلارىن دا ايداپ شىقتى. ەكى «ساۋدىڭ» ورتاسىنا ءبىر اۋرۋ قىستىرىپ، قولتىقتاتا جىلجىتتى. ءبارىنىڭ دە قاشۋعا ساقتاپ جۇرگەن «ءبىر كيەرلەرىن» كيگىزىپ اپارىپ، ەندى نە ويىن كورسەتپەك ەكەنىن جەتكەنشە تالقىلاپ، سيىر تۇستە جەتتىك.
ۇلكەن-ۇلكەن «ءۇش قىزىل تۋ» جەلبىرەتكەن قىزىل جەلەكتى الەم-جالەم ساحنا الدىنا، نەشە جەردەگى كەرمە قىزىل تۋلاردىڭ استىنان، نەشە ءتۇرلى «جاساسىندار» مەن «جوعالسىنداردىڭ» الدىنان اقساڭداپ-بۇكشەڭدەپ ءوتىپ ارەڭ جەتتىك. ءبىرىنشى اتىرەتتىڭ ورتا شەنىنەن توقتى باسيت ماعان قولىن كوتەرىپ امانداستى. مەن دە نەمىس ناتسيستەرىنشە كوتەردىم قولىمدى. الدەنەشە مىڭ ادام سيارلىق كەڭ مايداندا اسپان الەمىنىڭ ۇركەرىندەي ءشومپيىپ بەس-التى ءجۇز لاۋجياۋ عانا وتىر. ۇركەر بولعاندا دا جىمىڭداسىپ-قىلمىڭداسىپ تۇراتىن «ءتىرى» ۇركەر سياقتى ەمەس، توپىراق استىنان جاڭا عانا قازىلىپ شىققان مۇردە سياقتى، كىرپىكتەرى دە قىمىرلاماي سازارا، ۇڭىرەيىسە قارايدى بىزگە. مۇنىڭ دا ءبىر اتىرەتى ايەل ەكەن. ەستۋىمشە مۇندا كەلگەن ايەل لاۋجياۋ ءجۇز ەلۋ شاماسىندا عانا ەدى. بۇلار دا ءولىم-ءجىتىم از بولعاندىقتان كوزىمە تىم كوبەيىپ كورىندى. بىراق، ءبارى تۇگەلىمەن توپىراق سارىعا اينالىپتى. ماعان قاراعان كوزدەرى دە تۇگەل ساپ-سارى. تەگىس سارى اۋرۋعا شالدىققانداي. ءلاتيپانىڭ ايتقان «ايەل اۋرۋى»، الدە سارى اۋرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى مە ەكەن دەپ جورامالدادىم.
ال، ەركەك اتىرەتتەرىنەن تۇگەندەگەنىم، «وڭشىلدار» مەن «جەرلىك ۇلتشىلدار» بولدى. جۇزىنەن تانىماسام دا كيگەن كيىمدەرىنەن تانىلعانداي. ەستۋىمشە، بۇلار، «قازىرەيىلدىڭ» قالاي كەلەتىنىن بىلەتىندىكتەرى بويىنشا ساقتانۋ جولىمەن، ءبىزدىڭ اتىرەتتەگىلەر سياقتى شىعىندى ازىراق بەرگەن. ءسويتىپ، بۇل قىستىق اپاتتان كوپ قىرعىندالماي قالعاندار ايەلدەر مەن ساياسي لايجياۋلار ەكەندىگى بايقالدى. ايەلدەر اشتىققا شىدامدىلىعىمەن قالعان دا وقىعاندارى ءوز قۋاتىمەن ەسەپتەسىپ ىستەيتىن «قۋلىعىمەن» عانا قالعان.
«كەلگەن باستىقتىڭ مۇنداي اپات باسشىلارىن «جاۋاپكەرلىككە تارتقانى» جاڭساققا شىعا قالدى ءبىر شاقتا. جيىندى مايدان باستىعىنىڭ ءوزى باسقارىپ، ءبولىم باستىقتارى مەن اتىرەت زىداۋياندارى جيىن باس القاسىنىڭ ورىندىقتارىنا شالقالاپ وتىرا قالىپتى. ءبىزدىڭ «سارى تەكە» سولاردىڭ قاق ورتاسىندا الدامشى جايناۋىز سارىمەن سويلەسىپ وتىر. ۇرىمجىدەن كەلگەن ۇلكەن باستىقتىڭ ءوزى ءبىر بۇرىشتا قالىپتى.
مايدان باستىعى، بۇكىل ەلىمىزگە كەلگەن «قۋاڭشىلىق اپاتى» مەن «جۇقپالى اۋرۋلار» جايىندا سويلەي كەلە زىركىلدەي جونەلدى: بۇل مايدانعا كەلگەن اپاتتاردى تۇگەلىمەن لاۋجياۋلاردىڭ وزدەرى ەرتىپ كەلىپتى-مىس. «كەرى توڭكەرىسشىلدىك»، «يدەياداعى مەشەۋلىك»، «بۋرجۋازيالىق توعىشارلىق»، «جالقاۋلىق» اپاتتارى شەگىنەن اسىپ، قۇتىرىپ كەتىپتى-مىس. سوندىقتان قىرلىپپىز. ەگىنشىلىكتى ەندى قۇيرىعىمىزدى قىسىپ قانا بار كۇشىمىزبەن سەكىرىپ ىلگەرىلەپ، مول ءونىم الماساق، ءوزىمىز تۇگىل «توڭكەرىسشىل حالىقتى» دا قىراتىن سياقتىمىز...
«بارلىق اپاتقا توتەپ بەرۋدىڭ كىلتى، ۇيرەنۋدى كۇشەيتىپ، يدەيانى وزگەرتۋ» دەپ قورىتقان جيىن توراعاسى، ءسوزدى ۇرىمجىدەن كەلگەن تورەگە بەردى. «جارتىلاي بولسا دا ادىلدىك وسى كىسىنىڭ اۋزىنان شىعار ما ەكەن!» دەگەن ۇمىتپەن تەسىلە قاراپ، تۇگەل قولشاپالاقپەن قارسى الدىق.
زور قۇدىرەتتىڭ، سالماعىمەن نىعارلاپ، ىرعالا سويلەگەن باستىقتىڭ ءسوزى ءۇش جىلدان بەرگى زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ جەتىستىكتەرى مەن تابىستارىن بايانداۋمەن باستالدى: «ەلىمىز ۇشقانداي ورلەپ» زور قۇدىرەت تاۋىپتى. كوسەمىمىزدىڭ «كورەگەندىكپەن كوتەرگەن» ءۇش قىزىلتۋىنىڭ جەڭىسى، «وڭشىل ءوپپورتونيزمنىڭ ساندىراعىن» بىت-شىت ەتىپ، ءبىزدىڭ دە جاساندى جەر سەرىگىن ۇشىرۋ تەحنيكاسىنا يە بولعانىمىزدى، بۇل سالادا انگليادان الدەن-اق وزعاندىعىمىزدى ايتقاندا ايەلدەردىڭ ەرنى پىشت-پىشت، بىرت-بىرت ەتە ءتۇستى. «وڭشىلدار» مەن «جەرلىك ۇلتشىلدار» كۇلىسە قاراستى ولارعا.
«ءسوزىن جەڭىسكە» تولتىرىپ، ماقتانمەن بوكتىرگەن باستىقتىڭ مۇنىمەن ءىسى دە بولعان جوق. حالىقارالىق اۋقىم وزدەرىنە پايدالى جاعدايدا ەكەندىگىن، كوسەمىمىزدىڭ ابىرويى ماركس پەن لەنيننەن دە «بيىكتەپ» كەتكەنىن سويلەگەندە بۇرشاق قۋىرعانداي بىرتىلدادى ەرىندەر. بۇل ماسقارادان لەكتسيا ارلانار ەمەس. كەۋدەلەپ سوعىپ ەكى ساعات سويلەندى دە «ءبىزدىڭ الىپ ادامىمىزدى ەشقانداي كۇش توسا المايدى»، «جاۋلارىمىزعا اسپاندا تور، جەردە قاقپان قۇرىلىپ بولعان»، «جاعدايىمىز زور جاقسى» دەگەن قورتىندىلارىن شىعارىپ تىنىستادى. ولسە دە «وزىمدىكى عانا ءجون» دەپ ولەتىن، ءوزى شتانسىز تۇرسا دا، بالتىرىڭ اشىلىپ قالدى دەپ باسقاعا كۇلەتىن، شەگىنەن اسقان ارسىز بەتپاقتىڭ ءسوزى ەدى مۇنىسى. قىرىلساڭدار دا بىزگە تىپ-تىنىش، جۇپ-جۋاس قانا باعىنىپ، مومى تاۋىپ بەرىپ قىرىلۋدان باسقا امالدارىڭ قالعان جوق دەگەن ارام ماقساتىن عانا اشكەرەلەپ تىندى. ون مينۋت دەمالىس جاريالادى ءسويتىپ.
دارەتكە بارۋعا تۇرەگەلىپ، لاۋجياۋلاردىڭ قۇسادان تۇگەل تۇنشىعىپ-تۇتىگىپ كەتكەندىكتەرىن بايقاي ءوتىپ ەدىم. باسقا اتىرەتتەردەن بىردەن-ەكىدەن امانداسقان بەينەدە ەرە شىقتى بىرنەشەۋ. «ءبىز مىنا ءتىرى قالعان لاۋجياۋلار اتىنان سويلەپ، پوزيتسيا بىلدىرۋگە ءسىزدى شىعارماق بولدىق. قىرىلۋىمىزدىڭ اقيققي سەبەپتەرىن سىزدەن باسقا ەشقايسىنىمىز ەپتەپ تۇسىندىرە المايتىن سياقتىمىز. سوعان دايىندالا وتىرساڭىز!» دەستى.
قىرىلۋ سەبەبىمىزدەن قورتىندى شىعارىپ بولعاندىعىن مايدان باستىعى جاريالاپ وتىرعاندا وعان بۇل جەردە اشىق قارسى سويلەۋدىڭ قاتەرلى بولاتىندىعىن ايتىپ تويتاردىم مەن. «بۇل جەردە لاۋجياۋدان ەشكىم پوزيتسيا بىلدىرمەي، ءاربىر اتىرەت اتىنان ءوزدى-ءوز الدىلارىنا ارىز جازىپ جولداعانى دۇرىس!»- دەدىم سوڭىندا. - «جەكە ادامنىڭ اتىن اتاماي، جالپى اتىرەت لاۋجياۋلارى اتىنان ساقشى نازاراتىنا اشىق فاكتتەرىمەن عانا جازىڭدار. بۇگىن وسى جيىن ۇستىندە ۇرىمجىدەن كەلگەندەرگە قولما-قول جەتكىزۋىمىز قاجەت. ەشقايسىسى جاۋاپ بەرمەسە دە جاۋاپكەرلىك ەستەرىندە بولسىن!»
قاسىمىزدان ءوتىپ بارا جاتىپ كىدىرپ، ءلاتيپا دا وسى پىكىردى قۋاتتادى. «قازىر جازىڭدار، مەن كونۆەرت پەن قاعاز اكەلىپ بەرەيىن!» دەي سالا ءجۇرىپ كەتتى. قىرىلۋعا سەبەپ بولعان ناقتىلى فاكتتەردەن بىرنەشەۋىن ايتىپ بەرىپ مەن دە جونەلە بەردىم.
- بيعان!- دەپ شاقىرعان ءبىر ايەلدىڭ اسا قىلىقتى ءۇنى ەستىلدى ارتىمنان. جالت قارادىم. قوڭىرسارى قوس بۇرىمدى، توپىراق سارى «جاس قىز» كۇلىم قاقتى الدىما كەلىپ. - مەنى تانىماي قالدىڭىز با؟... ءوزىڭىز دە قاتتى جۇدەپسىز! - كوزىنە جاس ىركىلە قالدى «قىزدىڭ». بەلى مەن قۇيرىعىنىڭ تولقىعان تولقىسىنان عانا تانىعاندايمىن، ۇرىمجىدەن بىرگە كەلگەن، ءوزىمنىڭ جورتۋىلشى كەلىنشەگىم ەكەن. جىڭىشكەرگەن دەنەسىنە وسى دالادان تاعى دا شاپ-شاق، وزگەشە ءساندى يۋپكا-كوفتا تاۋىپ كيە قوياتىنىن، ويناقى قارا كوزىنىڭ قاراشىعى دا سارعايىپ، تىك كوتەرىلگەن سارى قۇيىنشا ۇيتقيتىنىن، بۇرىنعى كەزبەنىڭ تالدىرماش جاپ-جاس قىزعا اينالا قالاتىنىن ويلاپ كورىپپىن بە!
- ەندى تانىدىم! - دەدىم تاڭدانا قاراپ.
- ەندى تانىپتى تاعى! - وكپە ارالاس نازبەن بۇرتيا قارادى. بۇل قاراسىنان بالعىنتايداعى گۇلنيسا ەلەستەي قالدى كوزىمە. كۇرسىنىپ جىبەرىپپىن. كەلىنشەك تە كۇرسىندى. - تار جەردە سونشالىق جاقسى ەدىك. مىناداي كەڭ ساحاراعا كەلگەندە كورىنبەي، كوزىمدى تورتكە اينالدىردىڭىز! مەنى ىزدەپ ءبىر كەلەر دەپ كۇندىز-ءتۇنى ويلاپ، اۋىرىپ جۇرسەم، ەندى تانىدىم دەيدى تاعى!
- نە اۋرۋ؟.. قاي جەرىڭىز اۋىرادى؟
- تاماققا تابەتىم مۇلدە تارتپايدى... وسىلاي السىرەپ كەتتىم!
- باۋىرىڭىزدىڭ اۋىرعانى سەزىلە مە؟.. اسقازانىڭىزشى؟
- جۇرەگىمنەن باسقا ەشقاي جەرىمدە اۋرۋ جوق!-دەپ كۇلىپ جىبەردى.
- جۇرەگىڭىز قالاي اۋىرادى؟
- قويىڭىزشى، قالجىڭداپ تۇرسىز!... تۇرعان اتىرەتىڭىز جاپ-جاقىن ەكەن، ەرتەڭ سەمبى عوي، كەشىندە مىنا سايلىكتىڭ ارعى شەتىنە كەلىڭىز، مەن سىزگە ءبارىن ايتىپ بەرەيىن، ايتاتىنىم كوپ!- وسىنى ايتا سالا ءجۇرىپ كەتتى.
- مەن اۋرۋمىن، ءتۇندى قويىپ، كۇندىز دە كەلە المايمىن!
- كەلمەسەڭىز بولمايدى، الگى تۇندەردە قۇم تاسىپ جۇرگەنىمىزدە... سىزگە ۇقتىرا الماي قالعان بەك قاجەتتى ءبىر ماسەلە دە بار!
- وندا نە ماسەلە بار ەدى؟- دەپ سۇراسام دا اۆتوموبيل دوڭگەلەگى جونىنەن قاۋىپتەنە قالدىم. - جازىلعان سوڭ كورىسپەيمىن دەسەڭىزدە كورىسپەي قويماسپىن!- دەگەن ءسوز بۇيدانى تابا قويدىم ءسويتىپ..
بۇل پالەنى الداي تۇرۋدىڭ قاجەتتىگىن سەزە قايتتىم. ءلاتيپا مايداننىڭ شەتىنەن توسىپ تۇر ەكەن. ءبىر بايلام كونۆەرت پەن قاعاز ۇستاتا سالىپ كۇبىرلەدى.
- وسى جاس ايەلدەردىڭ ءبارى دە اۋرۋ ەكەندىگىن ايتىپ پا ەدىم سىزگە؟... بۇرىن قاعىنعان ايەلدەر عوي. لاۋجياۋ بولىپ ەردەن شەكتەلگەن سوڭ... قازىر ءتىپتى قيىن، تۇگەل ايەل اۋرۋىنا شالىقتى. نەرۆ جۇيەلەرى تۇگەل بۇزىلىپ، وزدەرىن ۇستاي المايتىن ەسالاڭ بولىپ بارادى. جاقىن جۇرمەڭىز، پالە تاۋىپ بەرەدى!
- «ايەل اۋرۋى» دەگەنىڭىز وسىلاي ما؟
- وسىلاي، تەزىرەك ەرگە ءتيىپ الماسا، ءسۇزىلىپ السسىرەپ بارىپ، ءتىپتى قيىن اۋرۋعا اينالادى، مۇلدە ءماجىن بولىپ كەتەتىندەرى دە بار!...
ماقپالىمنىڭ ءحالى شانشۋدەي قادالدى بۇيىرىمنەن، جانىم قاتتى اشىدى. «اكە، اكە، ءجۇي-ءجۇي!» دەپ اسقاردىڭ شىرقىراعان داۋىسى دا ەستىلگەندەي بولدى. ءتۇيىلىپ، ءتۇسىم بۇزىلىپ كەتكەن سياقتى، ءلاتيپا بۇل جايىمدى تۇسىنە قالىپتى. ماعان مۇلدە بەيتانىس بۇل اۋرۋدىڭ جايىن جالعاستىرا تۇسىنىك ايتتى.
- الەۋمەتتىك مۇرات - تىلەگى بار، وقىعان - ءبىلىمدى ايەل مۇنداي اۋرۋعا شالىقپايدى. ماسەلە ناپسىدە. مۇنداي احۋالدا جىنىس ءناپسىسىن مۇلدە تيىپ تاستاۋ قاجەت! ال، مىنا ايەلدەردە ەركەكتەن باسقا وي جوق. كۇندىز-ءتۇنى سونى ويلاپ ءجۇرىپ، جىنىس سەزىمىن باسىنا مي ورنىنا شىعارىپ العان!-اپايىمنىڭ بۇل سوزىنە كۇلىپ جىبەردىم. - ماقپالىڭىزدى... مىنا جولداستارىڭىزدان ەستىگەنمىن... بۇل ماجىندەرگە سالىستىرا كورمەڭىز، ول بۇلاردان بۇتىندەي باسقا ايەل!
- راحمەت ءلاتيپا اپپاي، سىزبەن تانىسقالى كوپ كومەككە، زور سۇيەنىشكە يە بولدىم.
ورنىما بارىپ وتىرا قالىپ، كونۆەرت پەن قاعازدى ءار اتىرەتكە ءبولىپ تاراتتىم دا ءوز اتىرەتىمىزدىڭ ارىزىن اسىلبەك دازۋجاڭعا، ۇيعىر تىلىندە جازدىردىم.
ءبىر قۇلاعىمىز ۇلكەن باستىقتىڭ لەكتسياسىندا بولدى. مايدان باستىعىنىڭ باعاناعى جيىن اشۋ ءسوزىن قۇپتاي سويلەدى ۇلكەن باستىق. ءبىزدى جەرلەپ-جەبىرلەي ءتۇستى. جالعىز-اق پارقى، مايدان باستىعى اتاعان اپاتتارعا تاعى ءبىر «ۇلكەن اپاتتى» قوسۋىنان عانا كورىندى: «ءبىزدىڭ وسى جەتىستىكتەرىمىزدى كورە الماي كەيبىر دوس ەلىمىز بىزگە شابۋىلعا وتە باستادى»- دەپ، اتىن اتاماي عانا قوستى. - «جاراتىلىستىعى بار، جاساندىسى بار قات-قابات اپاتتارعا ۇشىراپ جاتقانىمىزدا قاسكۇنەمدىكپەن بۇرىنعى بەرگەن قارىزىن سۇرادى!»- دەگەنىنەن بۇل «اپاتىنىڭ» سوۆەت وداعى ەكەنىن تۇسىندىك. - «وسىنداي دوس، دوس پا! وتانشىلدىقپەن ويلاپ كورەلىكشى مۇنىڭ نە ەكەندىگىن. جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق، ءبىزدى تۇگەل قىرماق بولعانى ەمەس پە!»- دەپ شەكشيە ءتۇستى بىزگە. ناعىز اپاتتارىڭدى تانىپ الىڭدار دەگەنى ەكەنىن ۇعىپ، وزىنە ءبىز دە شەكشيە قارادىق. «وتانشىلدىق» دەگەننىڭ ءوزى، قازىرگى ساتىدا سوتسيوليزم لاگەرىنە قارسى اشىق ۇلتشىلدىق ەدى. «پۇتتى بىلعاعان جۇرتتى بىلعايدى، مىناۋ، ءوز ەلىنىڭ عانا اپاتى ەمەس، ەندى بۇكىل سوتسياليزم لاگەرىن ىدىراتۋشى اپاتقا اينالدى» دەپ تىجىرىندىم. ۇلىق ەندى عىلىميلىقتان مۇلدە اۋلاق قارا كۇشكە باستى: «مەيلى، جەر ءجۇزى جيانگەرلىگىنە قوسىلىپ اتقىلاسا دا ءبىزدىڭ ءبىر تال تۇگىمىز قيسايمايدى!»- دەپ كۇرجيدى. - «اربا دوڭگەلەگىنە جابىسقان تاۋەتشە ءجانشىلىپ قانا قالا بەرەدى، ءبىتتى، ءبىزدىڭ دامۋ جولىمىزدى ەشكىم بوگەي الماق ەمەس!...»
لەكتسيا وسىمەن توقتادى. «مۇنان دا زورىراق سەكىرىپ ىلگەرىلەۋدىڭ»، «كەڭ بايتاق، دالامىزدى ەگىنگە تولدىرىپ، شابۋىلقور جاۋ قولدارىن كەتپەنىمىزبەن قىرقۋدىڭ» قۋاتتاما سوزدەرى سويلەندى. اسپانعا اقىرعان ۇردا جىق ۇراندار كەرىلگەن كەڭىردەكتەردەن اتقىلاقتاي جونەلدى سوڭىندا. لاگەر قىزمەتكەرلەرى مەن اسكەرلەر وسىلاي قاقشيىپ، زور جيىننىڭ كەۋدەسىن كوتەرۋگە الپارىسقاندا ءبىز وسى جىلاننىڭ شالاجانسار دەنەسىنشە جىبىرلاپ قانا جاتقاندايمىز. ايقايلاپ داۋىس قوسقان ەشكىمىمىز جوق. ارىزدارىمىز قولدان-قولعا ءوتىپ، ۇرىمجىدەن كەلگەن كادرلاردىڭ قولدارىنا وسى شاقتا ءتيىپ جاتتى. حانزۋ اتىرەتتەرى دە جازعان ەكەن.
ۇدەرە تۇرەگەلىپ مايدان شەتىنە تىزىلۋگە بەتتەگەنىمىزدە جورتۋىلشى كەلىنشەك جاناسا ءوتىپ، مەنىڭ بۇرىنعى ءبىر قىلمىسىمدى ەسىمە تۇسىرگىسى كەلگەندەي مىقىنىمنان شىمشىپ كەپ الدى. «ەرتەڭ كەل، ماقۇل ما؟» دەپ كۇبىرلەي قادالدى دا، «اۋرۋدان جازىلعان سوڭ!» دەگەن جاۋابىمدى ەستي سالا زىتتى. «قاشان جازىلارسىڭ» دەي الماي قاشقان سەبەبى، سوڭىنان ءلاتيپا جەتىپ قالعان ەكەن. «قاسقىر قۋىپ ءجۇرسىز بە؟» دەگەنىمە ءلاتيپا كۇلە قوشتاستى: «جيىننىڭ ءتۇرىن كوردىڭ عوي بيعاش، ايتەۋىر زورىعۋدان ساقتان!» دەپ ايرىلىستى.
اۆتوموبيل دوڭگەلەگىنىڭ پالەسى تۇرعاندا مىنا جابىسقاقتان تاپ-تازا قۇتىلۋىم قيىن ەكەندىگى ويىما ورالا بەردى. باسقا قۇرعاق جالالار وسىنشا جابىسقاندا بۇل كۇيە پالە قالاي جابىسپاسىن. كوپ ماسەلەنى وزىنەن سۇراپ، سەزدىرىپ قويعانمىن عوي!...
اتىرەتكە كەشتەتىپ ارەڭ جەتكەنىمىزگە قاراماي، «سارى تەكە» تاڭ بوزىنان باقىلداپ داياۋجىڭىن تومپەشىك، توبەلەردى شاپقىزىپ تەگىستەتۋگە كىرىستى. بىلتىر جازدان بەرى ەكى جەردەگى سازدىقتان سورعىتقىش توعان قازدىرىپ، ءبىرىن دە بىتىرە الماي قالعان سوڭ بىزگە لايىق جازانى وسى جەردەن تاۋىپتى. شوقات-شوقات توبەلى-جىرالى، سويقاندى-سورلى قاعىردان ەگىستىك جەر اشقىزىپ، مول ونىمگە يە بولا قويماق ەكەن. «بۇل جەردە قامىس از، ەگىن شوپتەر ازابىنان قۇتىلاسىڭدار!» دەپ جارىلقايدى ءوزى. ەشقايسىمىزدى قيىق كوزىنەن قيىس قالدىرماۋ ءۇشىن توپتاپ، توبەمىزدەن ءتونىپ تۇرىپ، دەمالدىرماي كەتپەندەتتى توبەلەردى. سور توزاڭى وكپەمىزدى قاۋىپ، تىنىسىمىزدى بۋدى. ءسال تۇرىپ قالعان بىرەۋىمىزدى كورسە، توبەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپ تەپكىلەيدى. «داياۋجىڭدى تۇسىنەمىسىڭ!» دەپ قالشىلداي تەپكىلەيدى. اشتىعىمىزعا قوسىلعان مىنا قاتەگەزدىك، قاساپشىلىقتىڭ «زور سەكىرۋى» بولىپ كورىندى.
بىرەر كۇننەن سوڭ-اق قايتا شوڭقيدىق. ولەكسەلەر تاياقتان قورقۋدان تاعى قالدى. ءۇش كۇننەن سوڭ ءىسىپ-كەۋىپ قايتا جىعىلا باستادى. بىرەۋى ارت جاعىمىزداعى بيىك شاعىلعا شىعارىلىپ تاستالعان سوڭ عانا توقتادى باقىلداۋ. سارىتەكە شىنىنا ەندى كەلىپ ماڭىراپ جىبەرىپ جيىن اشتى.
«باسقا اتىرەتتەر جەر جىرتۋعا كىرىسىپ كەتتى. تراكتورلار كۇندىز-ءتۇنى گۇرىلدەپ، قوپارىپ جاتقانىن ەستىمەيسىڭدەر مە!... ءبىزدىڭ جەرىمىز ءالى تەگىستەلىپ بولماسا، ولار بىزگە كەلگەندە نە بەتىمىزدى ايتپاقپىز!... ەندى ويانىڭدار، پىكىرلەرىڭدى ايتىڭدارشى قانە، قايتۋىمىز كەرەك؟... مايدانىمىزدىڭ بيىلعى ەگىن جوسپارى ءتىپتى زور. بارلىق ماقسات سەندەردى تويعىزۋ ءۇشىن!... ەڭبەكتەرىڭدى مۇنان سوڭ ءار كۇنى باعالاپ وتىرامىز. ەگىن ەگىپ بولىسىمىزبەن جاقسى ىستەگەندەردىڭ قالپاعىن الىپ، قايتارامىز، ۇقتىڭدار ما؟... اكە-شەشەلەرىڭ، بالا-شاعالارىڭ ءتورت كوزبەن جولدارىڭا قاراپ وتىرعانىن بىزدە تۇسىنەمىز، ۇقتىڭدارما؟... ەرتەڭنەن باستاپ توبەلەردى ءار گرۋپپانىڭ ادامى سانىنا قاراپ ءبولىپ بەرەلىك، ءۇش كۇندە بىتىرىڭدەر!...»
ءبىزدىڭ جانسەبىلدەر ءالى تىڭىراق ەدى. قايتۋدان وشكەن ءۇمىتىمىز قايتا جىلتىراي قالعان سوڭ بار قاۋقارىمىزدى جيا شاپقىلادىق. قۇم مەن بور باسقا ارنالعان جۋان كەتپەندەرىمىز جارقىلداي جونەلدى. ساعي مەن ءشايزادا، قاپاستار ءبىر-ءبىر شاعىلدى جەكە-جەكە مىندەتتەرىنە الىپ قوپاردى. تولتىرۋعا ءتيىستى ور مەن ويماۋىتتارعا كەتپەنمەن توتە لاقتىردى. ءسويتىپ، بۇل مىندەتىمىزدى بەسىنشى كۇنى ءبىتىرىپ، ەكى كۇن كەيىن قالساق تا «جاساندى سەرىك ۇشىرعان گرۋپپا» اتالىپ شىعا بەردىك. باسقا گرۋپپالار بىردەن-ەكىدەن «قۇرباندىق شالسا دا» مىندەتتەرىنىڭ جارىمىن بىتىرە الماپ ەدى. تەكە سارى ولارعا باقىلداپ-باقىلداپ الىپ، بىزگە ءبىر كۇن دەمالىس بەردى.
اشتىقتان ۇيىقتاي الماسام دا سول دەمالىس كۇنى ساسكەدە تۇرەگەلىپ، سىرتقا شولاق شتانمەن عانا شىعۋعا بەتتەدىم دە، ىرسيىپ سۇيەگى عانا قالعان سيقىمنان ۇيالىپ، شاپان جامىلىپ شىقتىم. شيدەي بوپ قالعان سيراعىم بۇراڭداپ، بۇكتەتىلىپ، جەر ءۇي باسپالداعىنان ارەڭ كوتەرىپ شىعاردى. اياعىمدى ەپتەپ قانا باسىپ، ۇيىلگەن وتىننىڭ سىرتىنا ءوتتىم. مارت سوڭىندا-اق جالىنداپ ىسي باستاعان ساسكەنىڭ سارى كۇننىڭ وتىندە ۇزىن كۇپىسى مەن ەلتىرى تىماعىن باسا كيىپ، ساعي تۇر ەكەن. ارقاسىنان كورىندى. مەنىڭ شىققانىمدى سەزبەي قالىپتى. ۇزىن دەنەسى بۇكتەتىلىپ، بىردەمەنى ايداھارشا قۇنىعا سورىپ تۇر. عاجاپتانارلىق سۇمدىق ەلەستەدى كوزىمە. قيىرلاپ الدىنا قاراي ءوتىپ بايقاماق بولدىم. ەلەستەگەنى ەمەس، انىق كورگەن ەكەنمىن، ساعي ءتىس جۋاتىن قويمالجىڭ پاراشوكتى قاپشىعىنان سورىپ جۇتىپ تۇرىپتى. سىعىمداپ جىلىك مايىنشا سورعانىن كوردىم دە، بايقاماعان بەينەمەن سىرت ايلانىپ جۇرە بەردىم. تۋرا قاراۋعا بەتىم شىدامادى. تۋ سىرتىنان بىرەۋدىڭ كەلگەنىن سەزسەدە، كورىپ قويعانىمدى سەزبەپتى. ول دا سىرت ايلانىپ، سول «جىلىگىن» سورا بەردى.
جىلاي كىردىم جەر ۇيگە. «اعالارىم امان قالسا ەكەن دەپ ءبىزدى اياپ ءجۇرىپ الدىمەن كەتتى-اۋ قايران ازاماتىم!» دەگەن ءسوز القىمىمدى بۇلكىلدەتىپ، وكسي جىلادىم.
- نە بولدى بيعا؟... نە بولدى، ءۇي جاعىڭنان حات كەلدى مە؟ - ۇڭىلە سۇرادى بىرنەشەۋى.
- جوق!
- جامان ءتۇس كوردىڭ بە؟
- جوق!..
«نارىمىز سابىن جەپ تۇر!- دەۋگە، ساعيدىڭ قاسيەتىنە داق تۇسىرگىم كەلمەدى، جاسىردىم. جاسىرعان سايىن توگىلدى كوز جاسىم. ەكى كۇننەن بەرى ىسىگى قايتا ورلەگەندىكتەن جاتاق جۇمىسىنان ساعيدى شەكتەپ قويعانبىز. ورنىنا تىڭىراعىنان تورتەۋى تۇسكەن. قازىر ەكى شەلەك سۋ كوتەرەتىن جىگىتىمىز قالماۋعا اينالىپ ەدى.
كاپۋستانىڭ سارى جاپىراق سورپاسى مەن كۇيرەۋىك مومىمىزدى ءشايزادا مەن زاىرىقبەك اكەلىپ ۇلەستىردى. وزىمە ءتيىستى مومىنى، بوساعاداعى ورنىنا كەلىپ قيسايا كەتكەن ساعيعا اپارىپ ۇسىنىپ ەدىم، باسىن جالعىز-اق شايقادى.
- ءوزىڭ جە اعا، ءوزىڭ جە!
- مەن بۇگىن توقپىن، تاڭعا جاقىن اسحانادان ەپتەگەنمىن، ءما، جە!
- زامان مەن ەدىلباي ەپتەي الماي جۇرگەندە، مۇنىڭىزعا كىم سەنبەك، ءوزىڭ جە!
سىباعامنىڭ جارىمىن سىندىرىپ، ىدىسىنا تاستاي قويدىم دا، قاراپ وتىرعان دامەلقانعا ىم قاقتىم. جاس بوزداققا اجال تونگەنىن، مەنىڭ بۇل ارەكەتىمنەن ءبىلىپ بولعان ەكەن. ول دا مومىسىنىڭ جارىمىن سىندىرىپ اكەلىپ زورلاپ العىزدى. قايتىپ كەپ وتىرىپ قاراي بەردى ماعان. ەندى مەنى اياپ وتىرعان سياقتى، جاساۋراي قالدى كوزى. جارتى مومى مەن ءبىر اياق جاپىراق سۋىن جۇتا سالىپ تۇرەگەلدىم. ەگەس پە، ىزادان با، بۋىنىم قاتايا قالىپتى. تەرمەن ىرشىپ، سورمەن سىرەسكەن جۇمىس كيىمىمدى جالبا-جۇلبا كۇيىندە كيە سالا شىعىپ كەتتىم.
زور جيىندا كەزىككەن توقتى ءباسيت، «بىردەمە تاپسام سوندا كومەمىن» دەپ بەلگىلەگەن شاعىنا، دەم الماي تەز-اق جەتىپ ەدىم. السىزدىكتىڭ جان تەرىنە مالشىنىپ، قانشالىق تىنتىگەنىممەن ەشتەڭە تابىلمادى. شولاق ىشتاننان باسقا كيىم سىماعىمنىڭ بارلىعىن شەشىپ، قولتىققا قىسا جونەلدىم. ەندىگى ىزدەيتىنىم ساڭىراۋقۇلاق. «الدىڭعى كۇنى تۇندە جاۋعان مول جاڭبىردىڭ كۇشىمەن جەردى ءسۇزىپ-جارىپ، سول دۋلىعالى باتىرلار قالاي شىعا كەلمەيدى» دەگەن ۇمىتپەن جورتتىم. توراڭعىلى، قامىستى ويپاڭنىڭ ءبىر توبى ارەڭ تابىلدى. بەشپەت پەن سىمنىڭ ساۋ جەرلەرىنە تاپتىشتەپ وراپ، قىراتقا قايتا شىققانىمدا قارسى الدىمداعى توراڭعى توعايدان زور ءبىر ورانقۇتان[1] شىعا كەلدى. تاڭىرايعان جۋان تۇمسىعى مەن كوزىنەن باسقا تۇك باسپاعان جەرى جوق. بورباسقا اۋناعان ورانقۇتان سياقتى. بۋرىل، جۋان باسى اپپاق قالىڭ ساقال مەن ۇزىن شاشى تۇتاسىپ، ءتىپتى قورقىنىشتى كورسەتتى سول باستى. بۇرىلا جونەلدىم ءبىر جاعىما...
- قاشپاڭىز، قاشپاڭىز! مەن، ەسى دۇرىس اداممىن! -دەپ بارىلدادى. داۋىسى دا قورقىنىشتى بولعانىمەن ءتىلى قازاقشا. قايرىلىپ تۇرا قالدىم. باياۋ جىلجىپ جەتتى. سالەم بەردى.
- ۋاعالايكۇمۇسسالام، ءوزىڭ مەنەن دە جالاڭاشىراق ءجۇرىپ، قاشقانىڭ نە جىگىتىم؟-دەپ كۇلدى. بايقاسام، ۇستىندە كويلەك-شتانسىماق لىپاسى بار ەكەن. سوندا دا قارنى مەن كەۋدەسى بۋرىل تۇكپەن عانا جابىلعانىن كوزىم دۇرىس كورىپتى.
- جالاڭاش بولعانىممەن ورىنقۇتانداي قورقىنىشتى كورىنبەسەم كەرەك!- دەپ مەن دە كۇلدىم. بۇل جاقتا جوق جانۋاردىڭ اتىن ءدال ءتۇسىنىپ، قارقىلداي كۇلگەنىنەن، وقىعان شال ەكەندىگى دە بايقالدى.
- باسە، حا-حا-حا-ھا...ا... جاڭا، ەسەك مىنگەن ءبىر توپ لوپتىق مەنى كورە سالا تىرىم-تىراقاي قاشىپ ەدى. مەنى جىندى كورىپ قاشتى ما دەسەم، ارانگۋتان، ءيا، كىسى كيىك دەپ قورىققان ەكەن عوي!... ارتتا قالعان جاستاۋ ءبىرى ءتىپتى، شابان ەسەگىنەن ءتۇسىپ، باقىرا قاشتى. «مەن ساۋ اداممىن» دەگەنىمدى ەشقايسىسى تىڭداماي جوعالدى!... ءسويتىپ ءجۇرىپ، ادام ەكەندىگىمىزگە ەشكىمدى سەندىرە الماي ولەر مە ەكەنبىز!
- ولمەۋ ءۇشىن ولگەنشە كۇرەسۋ - ناعىز ادامنىڭ ءىسى، ءۇمىت ۇزبەلىك، اقساقال، سەندىرەر كۇنىمىزگە از قالدى!
- تانىسپاپپىز عوي، اتىڭ كىم شىراق؟
اتىمدى ايتىسىممەن قوس قولداپ امانداسقان شال، اجاپتانا قارادى تۇرقىما.
- اناۋ كۇنگى زور جيىندا مۇنداي ەمەس ەدىڭىز، نەعىپ مۇنشالىق حالگە تۇسە قالعانسىز؟
- بۇگىن عانا وسىلاي بولدىم...
- مەن ءسىزدى سول جيىندا عانا كورگەنىممەن، بۇرىن ەستىپ جۇرگەنمىن. ءلاتيپانى بىلەسىز، شاڭحايدان سولارمەن بىرگە كەلگەنمىن. اتىم اعىزامقوجا. مەن دە ىلەلىك، وزبەكپىن. وتىرىڭىز، وتىرىڭىز! - مالداستى قۇرىپ الدىمەن ءوزى وتىرا قالدى دا ماعان تەمەكى ۇسىندى. دورباسىنان ساڭىراۋقۇلاق كورىپ، مۇنىڭ دا مەنىڭ كاسىبىممەن جۇرگەنىن بايقاپ ەدىم. ءبىر زاعىرا شىعارىپ، ءحالى مەنەن ءسال جوعارىراق ەكەندىگىن كورسەتتى. تاعى دا كۇلىپ جىبەردى. - جاڭا مەنەن ۇرىككەن لوپتىقتاردىڭ ءبىرىنىڭ بەلبەۋىنەن ءتۇسىپ قالدى. «وي، نانىڭ ءتۇسىپ قالدى، الا كەت!» دەسەم ونان سايىن قاشتى!... ءجا، اشارشىلىقتا ءبولىپ جەگەن ءدامىمىز بولسىن! -زاعىرانىڭ ءدال جارىمىن سىندىرىپ، ماعان بەرە سويلەدى. ۇمىتپالىق وسىنى، سەن جاسسىڭ، امان قالارسىڭ دا. بىراق قاتتى جۇدەگەن ەكەنسىڭ. ىسىكتەن ساقتان، سۋدى مۇمكىندىگىنشە از ءىش، جۇمىستان زورىقپاۋعا تىرىس!... مەنىڭ قالعان ءومىرىمدى مىنا كۇيرەۋىگى كۇيرەتەر-اق، ءىسىپ كەتتىم!
- لاۋجياۋعا قالاي كىرىپ قالعانسىز؟
- تۇركياعا كوشۋىمە ۆيزا كەلگەن. سەميامداعى اقشاعا جارايتىن بارلىق مۇلكىمدى ساتىپ، راسحوت ءۇشىن جولدا اۆسترالياعا ساتاتىن تاۋارعا اينالدىرعانمىن. بارلىق ءىستى ءبىتىرىپ، ۇكىمەتتىڭ ءوز بەكىتۋىنەن وتكىزىپ، شاڭحايدان جۇرگەلى تۇرعانىمدا قولعا الدى. تالاساتىنىمىز، ولار كونفەسكاتسيالايمىز دەيدى. مەن بەرمەيمىن. سەبەبى، ول، زاڭدى مۇلكىمە كەلگەن تاۋار. ءباجىسىن تولەپ بولعانىما قاراماي ءبارىن الامىز دەيدى!... مەن قالاي جەتپەكپىن راسحوتسىز!... ال، ىستىق ءوتىپ كەتپەسىن، ءجۇرىپ كەتەلىك!- دەدى دە «ءتىرى قالساق كورىسۋىمىز ءۇشىن» تۇرعان اتىرەتىنىڭ ورنىن ايتىپ قوشتاستى. - بيعابىل ءافاندى، ءتىرى قالۋ ءۇشىن بارىنشا تىرىس. قازىر اقشا جۇرمەيدى عوي، لوپتىقتارعا كيىمىڭ بولسا دا ساتىپ جەي بەر! مەنشە ارانگۋتان بولۋدان ارلان با!
- ءىسىپ «سەمىرىپ» الماسام سىزشە ورىنقۇتان دا بولا الماسپىن. مەندەي الباستىعا كيىمنىڭ قاجەتى نە! - كۇلىسە ايرىلىستىق.
- ولاي بولسا، شاشىڭدى الباستىعا ۇيلەستىر، لوپتىقتار كورگەندە ۇيلەرىنەن دە ۇركە قاشاتىن بولسىن، تىم بولماعاندا زاعىراسى قالادى ەكەن عوي!...
جارتى زاعىرا بولماسا، كۇنىم بۇگىن-اق قاتەرلى ەكەن. جاتاعىما ءتىرى جەتە الاتىندىعىمدى بۋىنىمنان بايقاپ، كوڭىلدەنە قايتتىم. دامەلقان مەن قاپاستار ءار توبەدەن قاراۋىلداپ، مەنىڭ جوعالۋىمنان قاۋىپتەنىپ تۇر ەكەن. قازىرشە قاشىپ قۇتىلاتىن ماعدىردان ايرىلعاندىعىمىز انىقتالعاننان بەرى كۇندىز اسكەري كۇزەت تۇرمايتىن بولعان. دامەلقان بۇل ءجۇرىسىمدى سوكسە دە ساڭىراۋقۇلاق پىسىپ ساعيدىڭ الدىنا بارعاندا العىسىن ايتتى.
«اعاتايىم-اي ولىمنەن اراشالايمىن دەپ ءوزىڭ ءولىپ قالا جازدادىڭ-اۋ!- دەپ ساعي جىلامسىراي اسادى ساڭىراۋقۇلاقتى. سورپاسىن ۇرتتاي ءىشىپ، بالبىراپ تۇرىپ تەرلەدى. كوپ جەسە مۇنىڭ دا ۋى بارىن ايتىپ، از-ازدان ارەدىك-ارەدىك جەۋدى تاپسىرىپ جاتتىم.
ەرتەڭىنە بىزبەن بىرگە ەرتە تۇرىپ جۇمىسقا باردى. باسقا گرۋپپالاردىڭ مىندەتىندەگى توبەلەردەن ءبولىپ بەرگەن سارىتەكە قالپاعىمىزدىڭ الىنۋ شارتى تولىپ قالعاندىعىن سويلەپ تاعى الدادى. تاعى دا شەشىنىپ تاستاپ كىرىستى ساعي. دەمالىپ وتىرا بەرۋدى ايتساق، «سەندەرگە ىستەتىپ قويىپ، قالاي شىداپ وتىرماقپىن!» دەپ رەنجيدى. تاعى دا تىزگىندەي الماي قويىپ ەدىك، بىرەر ساعاتتان سوڭ ءدىر قاعىپ بارىپ وتىرا كەتتى ءوزى. «مۇلدە بولا الماي قالىپپىن» دەپ ەندى مويىندادى. مەنەن كورى بەتى بۇتىنىرەك اسىلبەك پەن قاپاستى سارىتەكەگە سالىپ رۇقسات اپەرىپ قايتاردىق. ىسىگى كۇن سايىن مولايىپ بارىپ، ءۇشىنشى ءتۇننىڭ تاڭىندا جان ءۇزدى.
ىشكەن سۋىمىزدىڭ بارلىعى كوزىمىزدەن جاس بولىپ توگىلگەننەن نە پايدا، ءبىزدى ءولىم اپاتىنان ارقالاپ وتكىزسەم دەپ ءجۇرىپ، ءوزى الدىمەن ءولدى! بولەكشە جارالعان ادامگەرشىلىكتىڭ بولەكشە جارالعان مول تۇلعاسى ءتىل قاتپاسى، شىراي بەرمەسى، قايرىلىپ قاراماسى، سۇپ-سۋىق مۇردەگە اينالا قالدى! شۋلاي كوتەرىپ، اشىق قالعان باسقا جەمتىكتەردەن اۋلاعىراق شاعىلعا شىعارساق تا حالسىزدىكتەن اقىمداپ جەرلەي المادىق. جەروشاق قانا قازىپ جىڭعىل مەن بۇركەپ قۇممەن كومدىك تە ءوزىمىز دە قۇمشا ەگىلىپ-ەزىلىپ ءبىر جولاتا شاشىلىپ قايتتىق.
سويلەسە دە الماي، جەكە-جەكە ءۇنسىز شوقيىپ، وزىمىزگە-ءوزىمىز عانا مىڭگىرلەپ، جەكە-جەكە تالتىرەكتەيتىن بولدىق. قايرات-جىگەرىمىزدى ۇرەيدىڭ جۇتۋى ەدى بۇل. كوبى، ءتىرى قالۋ جونىندەگى ۇگىت پەن ۇمىتكەرلىكتى تىڭداۋدان دا قالدى. مەنىڭ اعارا باستاعان شاشىم، تەز قارقىنمەن قۋراپ بارا جاتتى. تانيتىنىمىز، ءوزدى-ءوز ىدىسىمىزبەن ءوزدى-ءوز اۋزىمىزعا كىرەتىن كۇيرەۋىك قانا بولىپ قالدى. ۇرلاپ تاپقان لوبىسى مەن شامعۇرىن كوبى وزىنەن دە ۇرلاپ تىققىشتاپ، جاسىرىپ جۇتاتىن حالگە ءتۇستى. باسقا گرۋپپاداعىلار كوپتەن-اق قالىپتاستىرىپ بولعان بەينە ەدى بۇل. سولارعا ەندى تەڭەلگەندە دە كۇرت ءتۇسىپ، تەز تەڭەلدىك. اشارشىلىقتىڭ راقىمسىز سوققىسى جاندى جەرىمىزدەن جەتەمىزگە جەتە ءتيدى.
اشارشىلىق شىنداپ جايلاعاندا يگەرگەن ءبىلىم-مادەنيەتىڭ تۇگىل جاراتىلىسىڭمەن بىرگە توقىلعان ار-نامىس، تۋما اقىلىڭدى دا قاباتتاپ جالماسا كەرەك. قاشىپ شىعۋعا ساقتاپ جۇرگەن جەڭىل باتينكام جوعالعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە اسىلبەك دازۋجاڭىمىزدىڭ ءبىر شۇڭقىردا قويان ءۇيىتىپ جەپ وتىرعانى كورىنىپ ەدى. ودان ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە ءشايزادا باستون سىمىمدى كوتەرەمنەن ولگەن قويدىڭ باسىنا ايىرباستاپ اكەلىپ جەپ قويدى. توقباي مەن قاپاس السىرەپ قالعان ول ەكەۋىن قوساقتاپ قويىپ شاپالاقتاۋعا كىرىسكەندە كومەككە دامەلقاندى شاقىرىپ، ارەڭ قۇتقاردىم.
سودان باستاپ، ءوتىمى بار ءتاۋىر كيىمىمىزدى جاتاققا قالدىرماي، بوقشامەن كوتەرىپ ءجۇرىپ ىستەيتىن بولدىق. ونداي بىرەر جەمدىك ارزانعا ايىرباستاي سالۋعا قيماپ ەدىك، ءوز باعاسىنىڭ تىم بولماعاندا جارىمىنا جەتكىزە ساۋدالاسۋعا ورايى تابىلمادى. كادرلار ەستىسە ساتۋشىنى دا الۋشىنى دا تونايدى.
ءسويتىپ «كوشە ءجۇرىپ» توبەلەردى جىراعا تىعىپ تەگىستەدىك تە ارىق پەن قىر جاساپ، سۋ جۇرگىزدىك. جۇمىستىڭ ەندىگى كەزەگى تراكتورلارعا تيگەن سوڭ عانا جەتتى «ۇلكەن جەكسەنبى». بىراق بۇل «جەكسەنبى» الىسقا كەزەتىن ساۋدانىڭ ەمەس، جاپ-جاقىن جەرگە قۇدايدىڭ ءوز قولىمەن تەگىن ىرىزدىق شاشقان «جەكسەنبىسى» بولىپ ەستىلە قالدى: وزەنگە تاسقىن كەلىپ، جايىلما سۋ ويپاڭ-ويپاڭدى كولگە اينالدىرعان ەكەن. اششى سورعا تويعان جايىلما سۋ، وزىمەن بىرگە كەلگەن بالىقتى تۇگەل ۋلاتىپ - ماس قىپ تاستاپتى. «تورپاقتاي-تورپاقتاي بالىقتار سۋ بەتىنە شىعىپ، قارىندارىن جارقىراتىپ جاتىر!» دەگەن حابار گۋ ەتە ءتۇستى. «قازىر بارىپ الامىز دا كەلەمىز» دەپ بارىپ اتىرەت شتابىنا داۋىل سوقتىردىق. تۇتاس بارىپ، تۇتاس قايتىڭدار دەگەن رۇقساتىن ەستي سالا ۇمتىلىپ ەدىم، توقباي كەلىپ الدىمنان توسا قالدى: «بيعا، ەكەۋىمىزگە جەتەرلىك بالىقتى مەن-اق اكەلەمىن، ءسىز بارماي-اق قويىڭىز، اياعىڭىز ءىسىپ ءجۇر، سۋعا تۇسسەڭىز اسقىنىپ كەتەدى. وسى جاتاقتىڭ وزىنە دە سەنىمدى كۇزەتشى قاجەت!» دەپ توقتاتتى. پىكىرى سيىمدى بولعان سوڭ قولىمداعى كەنەپ موشەكتى بەردىم دە قالا بەردىم.
بالىقشىلاردىڭ الدى ءتۇس اۋا، ارتى ەكىنتىدە قايتتى. نە قيلى كوتەرەمدەرى دە وزىنەن اۋىر بالىق ارقالاپ، ىرعاپ-جىرعاپ قايتتى. اتىرەتتىڭ قازىرگى قالعان جەتپىسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سەمىزى بولىپ قالعان ءبىزدىڭ توقباي مەسى ءالى جوق. ءوز گرۋپپامىزداعىلار، جايىلماعا جەتكەن سوڭ ونى كورمەپتى. باسقا گرۋپپالاردان سۇراسام، جاۋاپ شىقپادى. بالىقتىڭ داۋى، وتتىڭ-وشاقتىڭ داۋى، مەسكەيدىڭ داۋى... وڭدەرى مە، تۇستەرىندەگى داۋما وزدەرى دە بىلمەيدى، يۋ-قيۋ، ۋ-شۋ. نە سۇراعانىمدى ۇقپاي-اق باستارىن شايقاي سالادى.
كۇن ۇياسىنا وتىرا بەرە اتىرەت شتابىنا جۇگىردىم. توقبايدىڭ وزىنەن مالتۋ بىلەتىن بىلمەيتىندىگىن سۇراماي قالعانىما وكىنە جۇگىردىم. ءمات سوپى گانسى ونىڭ ءالى قايتىپ كەلمەگەنىن مەنەن ەستي سالا ۇمتىلدى. اش اتىرەتتىڭ تىرشىلىك ەسىرتكەن شۋىلىن اقىرىپ باسىپ، ءتىزىپ قويىپ سۇراعاندا عانا ەستەرىنە كەلگەندەي، توقباي جونىندە قارسى سۇراۋ شىقتى ءبىر مۇرتتىدان:
- ءالى كەلمەدى مە؟- دەپ ۇدىرەيە قالعانىندا توبە شاشىم تىك تۇردى...
وسى مىسىق مۇرت ەكەۋى جايىلماعا توبە-توبەمەن ىشكەرىلەپ بارىپ، شالقالاپ جاتقان ءبىر ۇلكەن بالىقتى كورىپتى دە قاتار جۇگىرىپتى. سۋدىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى بەلگە ارەڭ جەتكەن ەكەن. جاقىنداپ بەرگەندەرىندە بالىق شالپ ەتكىزىپ سۇڭگي جونەلىپ، جيىرما مەتردەي الىستىقتان قايتا كورىنىپتى. مۇرتتى سوڭىنان قالماي سونى قۋالاپ كەتكەندە توقباي تاعى ءبىر ۇلكەن بالىق كورگەندەي، بۇرىلا جۇگىرىپتى كۇنشىعىس جاعىنا. مۇرت، قۋعان بالىعىن ارەڭ ۇستاپ، ايقۇلاقتان ءجىپ وتكىزىپ الىپ قاراعاندا توقباي ءبىر قوس توبەنىڭ قاپتالىنان ەڭكەيىپ، سۋعا ءتونىپ تۇر ەكەن. مۇرت ەكىنشى رەت قاراعاندا ونىڭ سول تونگەن تۇسىنان تولقىن عانا كورىنىپتى.
- «ءوز قۋعان بالىعىن ول دا ۇستاپتى» دەگەن مولشەرمەن جۇرە بەرىپپىن!- دەدى مۇرت، قايتا قايرىلىپ قاراماپتى.
ءمات سوپى سونى ەستي سالا قۇلاعىنان ۇستاي الدى. سۋ بىلەتىن بەسەۋىمىزگە جول باستاپ بارۋعا قوسىپ بەردى. سول قوس توبەنى تاۋىپ بارساق تا ءتۇن بولىپ كەتكەندىكتەن ايقايلاپ-ايقايلاپ توقبايدى تابا الماي قايتتىق. ەرتەڭىنە كۇن شىعىسىمەن گرۋپپامىز بويىنشا قايتا ىزدەپ بارىپ، سول جايىلمادان اقىنىمىزدىڭ جامباسىنان قىرقىلعان جالعىز سانىن عانا تاپتىق. اق شولاق شتانىنىڭ بالاعى شايناعان وتكىر تىسپەن ەتىنە كىرىپ جابىسىپ قالىپتى. باسقا دەنەسىنەن ءبىر جاپىراعى دا تابىلمادى!...
ول تۇسكەن سۋدىڭ شەت جاعىنداعى ءۇش قادام جەرى تاياز ەكەن دە ءتورتىنشى قادامدا قۇلاما شۇڭقىر بار ەكەن. مەن ءتۇسىپ، تەرەڭدىگى ەكى جارىم مەتر شاماسىندا ەكەندىگىن ءبىلدىم. ال سودان التى-جەتى مەتر الدىعا جىلجي السا تايازعا شىعاتىنى دا كورىلدى. امال نە، بىلمەگەننىڭ ءبارى قاتەر!... مۇرتتى ساپارلاسىنىڭ ەكىنشى رەت قاراعاندا كورگەن تولقىنى، مالتاۋ بىلمەيتىن توقبايدىڭ جانتالاستاعى تولقىنى بولىپ انىقتالدى: جەرگىلىكتى حالىق لوقو دەپ اتايتىن جۋان باس جايىندار ونى ولگەن سوڭ تاپقان. تالاسىپ-جۇلقىلاسىپ جۇرگەندەرىندە ۇلكەن بىرەۋى قىرقىپ جىبەرگەن سان، سۋ بەتىنە قالقىپ شىعىپ كەتكەنىن بايقاماي، ۇلى دەنەگە تالاسىپ-تارتىسىپ الا جونەلگەن!...
كىشكەنتاي شاعىمدا مۇنداي تىنىق جايىلما ەمەس، الاي-دۇلەي تاسقىننان تۇيەدەي جىندىنى دا الىپ شىققان ەدىم عوي! سول ونەرىمنىڭ وسى ءبىر اياۋلى اقىن دوسىما سەپتىگى تيمەي قالعانى جۇرەك باۋىرىما ءورت قويعانداي بولدى. «قاستىڭ قاستىق جازاسىندا بالىق پەن باقاعا دا جەم بولعانىمىزدى كورمەيمىسىڭ، سۇم دۇنيە!» دەپ ەڭىرەپ جىبەردىم دە سول جايقىندى جالپاعىنان باسىپ جۇزە جونەلدىم. كۇيىك وتىمەن وقتاي اتىلىپ، سول جايىلما كولدىڭ ءبۇيىر-تۇكپىرلەرىن تۇگەل شارلادىم. باۋىرىما باسىپ قوشتاسۋعا باس سۇيەگى دە تابىلمادى. ايلانا شارلاپ، كۇنشىعىس جاق شەتىمەن قايتىسىمدا شالقاسىنان سۇلاپ جاتقان ءىرى جايىننىڭ ءبىرى كورىندى.
ازۋىمدى شاقىرلاتا ءجۇزىپ جەتىپ بارعانىمدا سۇڭگي جونەلدى. بەتالىسىنا قاراي قۋىپ كەپ بەردىم. سۋ بەتىنە قايتا شىعا بەرگەنىندە-اق اشىلىپ-جابىلىپ تۇرعان ايقۇلاعىنان الا ءتۇستىم دە باس بارماعىمدى ەزۋىنەن سالىپ، قوسا ءبۇردىم. اۋزىن دەنەمە جەتكىزە الماي، قۇيرىعىمەن قاعىپ جىبەردى. ۇزىندىعى ءبىر مەتردەن كوپ اسا قويمايتىن، ءارى شالاجانسار بولعانىمەن مەندەي وننىڭ كۇشى بار سياقتى. ەگەر ەزۋى مەن ايقۇلاعىنان ايقاسقان ساۋساقتارىم ايرىلسا، ۇشىپ ءتۇسىپ، ءوزىم دە جەم بولادى ەكەنمىن. قۇلاسام دا ايرىلماي، قىسا ءتۇستىم. قابۋعا ىڭعايلانىپ الدەنەشە ۇمتىلدى. ارسيعان ازۋلارىن كورىپ، جانتالاسا مىتىدىم. ەزۋى جىرتىلىپ، ايقاسقان ساۋساقتارىم شىقشىپ سۇيەگىن سىقىرلاتقاندا عانا جاۋسي باستادى.
ەرتىس تولقىنىن جارىپ وسكەن ەدىلباي دا جەتىپ كەلگەن ەكەن. بىردەمەمەن الىسىپ جاتقانىمدى كورىپتى. جىڭعىل تۇبىنەن سىندىرىپ العان ەكى قارىستاي عانا شوقپارىمەن جايىننىڭ تاس توبەسىنەن ساق ەتكىزدى. سىلق ءتۇستى جىرتقىش. «ەندى تۇرسا ەسىن جيىپ الادى» دەي سالا قىل شىلبىرمەن اۋىزدىقتاپ - تۇمشالاپ، سۋ بەتىمەن سۇيرەي جونەلدى. جاعاعا جەتكەن سوڭ دامەلقان دا كەلىپ ەكەۋلەپ شاعىل توبەسىنە شىعارا سالا جاردى. توقباي دەنەسىنەن ەشتەڭە تابا المادى قارنىنان.
سول ەگىز توبەنىڭ كۇن باتىس جاق شەكەسىنەن پىشاقپەن ۇرا قازىپ، توقبايدىڭ سانىن كومە سالا ەڭىرەپ-بوزداپ كورىستىك. ءنازىر - شىراعىنا وسى جايىننىڭ ءوزىن ارناپ اپارىپ استىق تا اتىرەتتىڭ كارىلەرىن جيىپ، مۇسىلماندىق ءداستۇر بويىنشا باتا وقىتتىق. ەدەل-جەدەل ەكى ارىسىمىزدان ايرىلدىق ءسويتىپ.
مايدان باسشىلىعى ءبىزدىڭ اشقان جەرىمىزگە تۇگەلىمەن كۇرىش ەگۋدى بۇيىرىپتى. ەگۋ-ءوسىرۋ ازابى ەڭ اۋىرى وسى داقىل ەكەندىگى بەلگىلى جەر جىرتىلىپ بولعان سوڭ مەتردەن بيىگىرەك جۋان قىرلار سوعىپ، سۋعا لىقا تولتىردىق. ەندىگى جۇمىسىمىز دا توزاعىمىز دا وسى كولدىڭ ىشىندە بولدى. اسىقپاي ىستە، تەز ىستە - ءبارى ءبىر، كەشكە دەيىن قارا ساننان اساتىن لاي ىشىندەمىز. السىرەگەن اش ادامعا ودان قيىن جازا دا بولماسا كەرەك. سور توپىراقتان جاسالعان قىر، سۋمەن ەرىپ-جايىلىپ كەتەدى. ونى سۇيىق باتپاقپەن قايتا جامايمىز. لاي ىشىندە سۇيرەتكى سۇيرەپ، سەبىلگەن كۇرىشتى باتىرامىز. كۇن شىجعىرا ىسىعان شاقتا دا ماقتالى شاپان مەن جۇمىستىڭ اۋىرلىعىنا قاراماي ءتىسىمىز ساقىلداپ، توڭىپ جۇرەمىز...
انەۋ كۇنگى بالىق سورپاسى اتىرەتتەگى ءولىمدى ءبىر تيىپ، كوبىنىڭ ىسىگىن جەڭىلدەتىپ كەتىپ ەدى. ماڭايداعى كوك ازىق اتەرەتتەرىنىڭ ەككەنى ءونىپ - وسە باستاعاندا ءتۇن بويى سوعان بارىپ «جايىلىپ» قايتاتىندار سيداڭ قاعىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ال، قىرسىق تا ءولىم دە مەنىڭ اياق جاعىما مىقتاپ جابىستى، ايرىلار ەمەس. سۋعا تۇسكەننەن باستاپ كەرنەگەن ىسىك، سيراعىمدى ءتىپتى «سەمىرتە» ءتۇستى. جەيتىن مالىن نەعۇرلىم سەمىرتىپ جەۋدى جاقسى كورەتىن ادامزاتتىڭ قۋلىعى «قازىرەيىلگە دە» بىتكەن عوي. كۇرىشتىڭ كولىندە كۇن سايىن جۋارىپ، اۋىرلاي بەردى اياعىم. ىسىك تىزەمە جەتكەندە ىركىلدەپ، بۋىننان مۇلدە ايرىلدىم. سارىتەكە قىستاعى ءوشىن ءدال وسى شاقتا الۋعا كىرىستى. جاتاقتا دەم الۋعا قالدىرماي، ءوزى ايداپ اپارىپ سالدى لايعا. گرۋپپالاستارىم جابىلا جالبارىنىپ سۇراپ، رۇقسات اپەرە المادى.
سونىڭ ەكىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ تاعى ايداعانىندا اتىز قىرىنان ادامشا اسا الماي، قوڭىزشا بارلىق «اياعىممەن» جابىسىپ اسىپ بارىپ، لايعا دومالاپ ءتۇستىم. باسىمدى جاندارمەن كوتەرىپ العانىمدا باتىپ كەتكەن اياعىم قايتا سۋرىلماي قويدى. جىعىلىپ بارا جاتىپ، قىرعا قايتا جابىستىم. سارىتەكە كەۋدەمنەن ساق ەتكىزىپ «ءسۇزىپ» كەپ قالدى. سۇيىق لايعا شالقامنان ءتۇستىم. جاقىن اتىزداردان قاراپ تۇرعان لاۋجياۋلار شۋ ەتە ءتۇستى. قازاقتار قازاقشا، ۇيعىرلار ۇيعىرشا، حۇيزۋلار حۇيزۋشا شۋلاسىپ دابىرلاسىپ كەتتى. ءمات سوپىدان باسقا كادرلار دا كەلىپ، باستىقتارىنا كادرشا سىبىرلاپ قايتتى. كوزى يت كورگەندەي ويناقتاپ كەتكەن سارىتەكە ولاردىڭ دا كەي بىرىنە باقىلداپ جىبەرىپ قايتاردى. «تۇر!»- دەپ اقىردى ماعان. قىمىرلامادىم. اياقتارىم تۇگىل، لايعا باتىپ العان قۇيرىعىمنىڭ دا ىرىققا كونبەيتىندىگى ءمالىم ەدى.
بۇل اتىرەتتەگى از عانا حانزۋلار مەن حۇيزۋلار كۇيلى بولاتىن. ەگىن پىسقاندا قىرمانعا دا، كىلەتكەدە سولار يە بولىپ كەلەدى عوي. ءبىر جۋان دۇڭگەن بالدىرلاپ كەلىپ كوتەرىپ الدى مەنى. ەكى قىردان اسىرىپ اپارىپ، ءبىر قۇرعاق قىرعا وتىرعىزدى. «مىنا كادرلارعا قاتتى سويلەپ قويما، مازىداۋيان ساعان دەمالىس بەرمەي جۇمىس ىستەتۋدى ءمات سوپىعا تاپسىردى. ول سوزىنەن قايتتى.
ءمات سوپى باتپاق قىرلاردان ادەمى ەتىگىن اياپ ارەڭ باسىپ كەلدى دە ءتورت-بەس مەتردەي جاقىنداپ كەلىپ وتىردى ماعان. «تاربيە بەرىپ»، ىستەۋگە كوندىرمەك ەكەن. ساياساتتىڭ رەسمي تىلىمەن سويلەي بەردى، ءۇن قاتپادىم. - «بەكەر جايىلدىق قىپ جازالانا بەرمە، وسى جۇمىس بىتكەنشە جاقسى ىستەپ، كەڭشىلىك ال!»- دەدى سوڭىندا. - «ماقۇل ما، تۇر ورنىڭنان!»
مەن قازىر تۇرا المايتىن بولىپ قالعانىمدى ايتىپ، اياعىمدى كورسەتىپ ەدىم، اقىرا جونەلدى دە بۇرىنعى زاماننىڭ تومارداي ەبەدەيسىز شويىن مىلتىعىن سۋىرىپ الدى قوينىنان. ءوزىنىڭ كەۋدەسىن توتەنشە جۋان كورسەتىپ جۇرگەن كەرەمەتى وسىنىسى ەكەن. مەن تاعى دا جۋاس ۇنمەن جۇمىسقا جالقاۋلىعىم دا، «جايىلدىگىم» دە جوق ەكەندىگىن، تەك ماعدىرىمنىڭ قالماعاندىعىنان عانا وسى قورلىققا لاجسىز شىداپ وتىرعانىمدى ايتا بەرگەنىمدە «ءتالىم-تاربيە گانسىنىڭ» داۋىسى ساق ەتە ءتۇستى، مىلتىعىنىڭ شاقپاعىن قايىرا كەزەنىپ سۇرادى.
- جۇمىس ىستەيمىسىڭ، ىستەمەيمىسىڭ؟
مەن ەندى ىزامەن اشىق قومسىنا قاراپ جىميدىم:
- گانسى، ءسىز مەنى وسى كولدىڭ ۇيرەگى ەكەن دەپ قالىڭىز با؟... ءيا، قورقىتىپ كوندىرەتىن كىشكەنە بالا دەپ تانيسىز با؟ - باسا كيىلىپ، لايمەن جابىسىپ قالعان قىستىق مالاقايىمدى جۇلىپ الدىم باسىمنان. اپپاق بولعان شاشىمدى نۇسقاپ كورسەتە سويلەدىم. - مىنانى نە كورمەگەن باس دەپ ويلايسىز؟... وزىڭىزگە ابىروي كەرەك شىعار، بۇل كوسەۋىڭىزدى ورنىنا سالىپ قويىڭىز، اتا المايتىندىعىڭىزدى مەن تۇگىل ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي، ءتاپ-ءتاۋىر يناۆاتى بار كادرىمىزسىز، مۇنداي ويىنشىققا مەنىڭ قايتاراتىن جاۋابىمدى باسقالار ەستىمەسىن، بۇل نەمەڭىزدى كورسەتپەي عانا ورنىنا، سالا قويىڭىز!... بۇل زاماندا وسى دا جانمىلتىق پا!... ابىرويىڭىزدى اياپ ايتىپ وتىرمىن، ماسقارا بوپ قالاسىز!... ىپ-راس!...
ارس ەتە تۇسەردەي ايبارمەن تونگەن ءمات سوپىنىڭ مىلتىعى، قورققان كۇشىكشە بۇعىپ بارىپ سۇڭگىدى ىنىنە. زور ءىس بىتىرگەندەي جان-جاعىنا داندايسىپ قاراعان گانسى اسىلبەكتى شاقىردى. مەنىڭ كەتپەنىمدى الا كەلۋگە بۇيىردى.
- اناۋ شەتتەگى ارىقتىڭ سۋ جۇرمەگەن جەرىنە بارىپ ىستە!- دەپ سوندا دا قاتال ۇنمەن شىعاردى «ۇكىمىمدى». - ىستەي الماساڭ دا وتىرىپ قالما، باسقالاردىڭ بەلسەندىلىگىنە اسەرىڭ تيسە قاتال جازاعا تارتىلاسىڭ!...
كەتپەنىمدى ارەڭ كوتەرىپ كەلگەن اسىلبەككە بىردەمەنى كۇبىرلەدى دە قولتىعىمنان سۇيەمەلدەتىپ، شىعىس شەتتەگى قۇرعاق ارىقتى جوندەۋگە جىبەردى.
- گانسىنىڭ «ماۋزەرىن» كوسەۋگە تەڭەدىڭىز بە؟- دەپ كۇلگەن اسىلبەك ءبىر قىردان سۇيەپ وتكىزە بەرگەنىندە جىعىلدىم دا ەڭ شەتكى قىردان قوڭىزشا دومالاپ ءوتتىم. - اندا-ساندا قىمىرلاعان بولىپ قويىپ كەتپەنگە سۇيەنىپ تۇرىڭىز!.. شتاپتىڭ ارعى بۇرىشىنان سىعالاپ تۇرعان تەكە سارىنى كوردىڭىز بە؟- دەي سالا قايتتى كولىنە.
قۇرعاق جەردە كەتپەنگەن سۇيەنىپ تۇرسام دا، ارىقتىڭ قاسىنا سۇيەنىپ وتىرسام دا شىم-شىم، جىبىر-جىبىر ەتىپ ىسىك كەۋلەپ، اجال جىلجىپ كەلەدى. ءبىلىپ وتىرمىن، جۇرەككە بارماق تا، شاعىلعا شىعارماق. لوپنور كۇننىڭ تىمىرىق - شاعىرماق، وتكىر ىستىعى اياق جاعىمنان سەزىلگەندى قويدى. ءتىپتى، اياز ايداپ تۇرعانداي تىتىركەندىرىپ توڭدىرا بەردى. ارينە كۇننىڭ ەمەس، اجالدىڭ ايازى ەكەندىگى بەلگىلى. سويتسە دە تامىرىم دۇپ-دۇرىس سوعىپ تۇر. جۇرەگىمنىڭ قيمىلى قازىرشە قالپىندا ەكەن.
ءتۇس ۋاقىتىندا قاپاس اكەلىپ بەرگەن قۇرعاق ماقالى شاپان-سىمدى كيگەن سوڭ كۇيرەۋىك ۇلەسىمدى جەپ، ۇيىقتاپ قالىپپىن. ۇزىن اق كويلەگىن كيگەن ماقپال قارسى الدىما كەلىپ تۇرا قالدى. «بيعان، سەن وندا بار ما! ىستەيمىن دەگەن ۇلكەن ءىسىڭ بار ەدى عوي جانىم، ۇمىتتىڭ با سونى!» دەي بەرگەنىندە «بارما قۇلىنىم، بارما!» دەپ، ار جاعىنان شەشەمنىڭ داۋىسى ەستىلدى. ويانىپ كەتسەم دە سول تۇسكە جاۋاپ بەرە، قۇشاق جايا ۇمتىلدىم: «پو، ساعىندىردىڭدار عوي، كەلشى نۇرىم، كەلشى!»- ورنىمنان جەپ-جەڭىل تۇرەگەلىپ ءجۇرىپ كەتىپپىن. - «ماقۇل بارمايىن اپاتاي، ءوزىڭ دە كەتپەي توسا تۇرشى!»- ەڭىرەپ جىبەردىم. قۇشاعىما ىلىنگەن ەشقايسىسى جوق!... سۋعا بارىپ، بەتىمدى جۋا وتىرىپ قاراسام، ءجۇزىم دە ءىسىپ كەتكەن ەكەن.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ سارىتەكەنىڭ ورنىنا ءمات سوپى كەلىپ، جاتاققا قالدىرماي تاعى دا ايداي جونەلدى. بەت-اۋزىم كەشەگىدەن دە قورقىنىشتى. اياعىم ءتىپتى اۋىرلاپ، بۋىندارىم يكەمگە كەلەر ەمەس. تىزە بۋىنىم كىلتىلدەپ، ەندى سىرتىنا قاراي بۇگىلۋدى شىعاردى. سىرتىنا قايرىلىپ كەتسە قازىر-اق بىتكەنىم عوي، وتىرا قالدىم دا ءمات سوپىعا سونى ايتىپ، ارتىنان جەتۋگە رۇقسات الىپ قالدىم. كەشەگى ارىق بويىنا ءبىر ساعات كەيىن جەتىپ جىعىلعانىما سارىتەكە دەلديىپ الىستان قاراپ تۇر ەكەن. ۇيىقتاپ كەتىپپىن. تاعى دا ءتۇس كوردىم.
يەن ءبىر كەر جوتاداعى جالعىز تامنىڭ ەسىگىنە جەتكەن ەكەنمىن. كىرىپ بارسام، ءتوردى تۇتاس العان ساكىدە ۇزىنىنان سۇلاپ اق جامىلعان ۇزىن بىرەۋ جاتىر. «ادام پايعامبار» دەدى ەكى جاعىمنان ەكى ادام، دامەلقان مەن قاپاس كورىندى ەكى بوساعادان. وڭىمدە ءوزىم سەنبەيتىن ادام پايعامبارعا تۇسىمدە ءيىلىپ تۇرىپ سالەم بەردىم. ساكىگە شىعا سالا جۇگىنىپ، جامىلشىنان شىعىپ جاتقان ءبىر قولىن قوس قولداپ ۇستاپ سويلەپ كەتتىم. ءسوزىم اپ-انىق، كەرەمەت ءبىر شەشەندىك تاپقانداي، اعىزا جونەلدىم ارىزىمدى: «ادامزات، اق-قاراسى جوق تۇگەلىمەن ءسىزدىڭ ۇرپاعىڭىز ەكەن بابا، باسقا جانۋارلاردان ەرەكشە اقىل-پاراسات، قابىلەتىمەن دۇنيەنىڭ ەرەكشە قوجايىنىنا اينالىپتى. سەنىڭ دە اناڭ بولعان جەرشارىن قاپتاي ءوربىپتى. الەمنىڭ باسقا بايلىعى، ەڭبەك جەمىسى جەتپەيتىندەي وسى اناڭنىڭ ەمشەگىن تىستەپ جۇلىپ، قاندالا، بۇرگە، بيتشە قانىن سورىپ، قولقاسىن سۋىرىپ، قاسقىرشا تالاپ، ايداعارشا ويىپ جاتىر! وعان دا تويماي كۇشتىسى كۇشسىزىن، ءتىستىسى ءتىسسىزىن جەۋدى كاسىپ ەتتى! قورقاۋى قاناعاتشىلىن، الدامكوسى ادىلەتتىسىن، كوز الدىنداعىنى وبا بەرەتىن اشكوزدەرى كەلەشەگىن ويلاي الاتىندارىن جەۋدىڭ امالىن كوبەيتتى! ءتۇرلى تۇسپەن، ءتۇرلى ساياساتپەن، سايتان سايقالدىقپەن كەلىپ، بىرىنەن-ءبىرى اسىپ، باسەكەلەسىپ قىرعىنداۋدى شىعاردى! پايعامبار بابا، وسىنداي ازعىندار بولىپ قالدى سەنىڭ تاق باسار ۇرپاعىڭ! وسىنداي وزبىرلارىڭا باتا بەرىپ تالاتاتىنداي، ءوزىڭدى پايعامبار ەتىپ تۋعان اناڭدا قانشالىق كەگىڭ بار ەدى، وسىنى ءتۇسىندىرشى!... ەي پايعامبار بابا، «حايۋان - ماقۇلىق ەمەس، ادام ۇرپاعىمىز، ادامدىق قاسيەتپەن جاسايمىز» دەپ اتىڭدى قاستەرلەيتىن مىنا قالىڭ بەيۋاز ۇرپاعىڭدا نە كەگىڭ بار ەدى!... الدە وگەي مە ەدىك، ايتىڭىزشى شىندىعىڭىزدى!... وگەي بولساق، قۇر تۇلىپقا موڭىرەمەي، ءوز ءجونىمىزدى تاۋىپ ادامزاتتىقتان ءبىز-اق شىعىپ كەتەلىك تە وزىمىزگە لايىق باسقا اتپەن اتالاتىن بولالىق!.. بارلىق جابايى جىرتقىشتان دا جىرتقىش تاعىعا اينالىپ، ادامبىز دەۋدەن نامىستاندىراتىن بولدى عوي مىنالارىڭ! نەلىكتەن وسىنشالىق ۇستەم ەتىپ قالدىردىڭ وسى قاندى اۋىزدارىڭدى؟...».
«ادام اتانىڭ» جەرە جەبىرىنە جەتىپ سويلەي بەرىپپىن، جىلاي بەرىپپىن. ءوستىپ جاتىپ ويانىپ كەتتىم. كوزىمنەن اققان جاس مالاقايىمنان سورعالاپ، موينىما قۇيىلىپ جاتىر ەكەن. وڭىمدە مۇنداي پايعامبارلىق كوزقاراسقا قارسىلىعىم بويىنشا تاڭىرقاپ وتىرىپ قالىپپىن. «قالاي، قايدان پايدا بولعان ءتۇس بۇل؟...»
ارىز تىڭدارلىق ادىلەت تورەشىسىن وڭىندە تابا الماي كۇيزەلگەن بەيشارا سانانىڭ تۇسىندە اڭىزداعى «پايعامبار باباسىن» تاۋىپ شاعىنعانى ما؟... بۇل ءومىردىڭ ۇزاعاندا ەندى ەكى-اق كۇندىك قوناعى بولىپ وتىرىپ، جان - سەزىمنىڭ بۇل سىرىن تەرەڭدەتە ويلاي الاتىنداي نەم قالدى مەنىڭ!... شەشەم مەن ماقپال، اسقارلارعا اقتىق حات جازىپ قالدىرۋدىڭ ءجونىن ويلاستىردىم.
ارت جاعىمنان اياق سىبدىرى ەستىلگەنگە جالت قاراسام، قالتىلداپ اسىلبەك كەلە جاتىر ەكەن. جاتاققا قايتىپ دەمالۋىما رۇقسات الىپ كەلىپتى. ءتورت اياقتاپ تۇرەگەلدىم دە تويعان قازىشا مامىرلاپ جۇرە بەردىم. الدىمنان مالاقاي باۋىن مەنشە شارت بايلاپ الىپ تالتاڭداپ بارا جاتقان ءبىر ءداۋ كورىندى. ماقتالى شاپانى مەن سىمى ايرىلىپ كەتەردەي تىرسيىپ كەرىلىپ الىپتى. كىم ەكەنىن ايىرا الماي كەلە جاتقانىمدا ءوزى تۇلا بويىمەن قابانشا بۇرىلىپ قاراپ تۇرا قالدى. ءداۋ بولعاندا دا الگى توعايداعى «ورانقۇتاننان» دا ءداۋ. جاقىنداپ كەلىپ ءۇڭىلدىم. كوزى مەن اۋزى تۇگىل مۇرنى دا تابىلمايتىنداي، دوپ-دومالاق، تەپ-تەگىس بولىپ كەتكەن قاراتورى ءجۇزىنىڭ تەرىسى دە جىرتىلارداي كەرىلىپتى. مۇلدە تانىلمادى. ول مەنى الدە نە بەلگىمنەن تانىپ تۇر ەكەن:
- وسىلاي بولىپ قالدىم بيعا!-دەپ وكسىپ-وكسىپ قالعانىندا داۋىسىنان عانا تانىدىم، ءشايزادا ەكەن. ماعان شاعىنىپ جىلاعاندىقتان ءوزىمدى دە شاعىنۋ سەزىمى بيلەپ كەتتىك. ىركىلە قالعان كوز جاسىمدى كورسەتپەي تومەن قاراپ جۇرە بەردىم. ول قاتارلاسا تالتاڭدادى. اعا تۇتىپ، اقىل كۇتەتىن ۋىز جاستىڭ بوساعان كوڭىلىن بەكىتۋ ءۇشىن بىردەمە ايتۋعا ەرنىمنىڭ يكىمى كەلمەي قيسايا بەردى.
- ەشتەڭە ەتپەس! جازىلارسىڭ!- دەگەندى ارەڭ ايتا الدىم. ءۇنىم قالتىراپ، اۋزىم ويناقتاپ كەتكەندەي سەزىلدى.
- مەن ەندى جازىلا المايمىن!- ەڭىرەپ جىبەردى ءشايزادا. ورتا جولداعى ءبىر تومپەشىككە ەنتىگە جەتىپ، قاتار شوڭقيدىق. الەمتاپىرىق بەتىمىزبەن ءبىر-بىرىمىزگە باعا الماي، ەكەۋىمىز ەكى جاققا قاراپ الدىق. ول اشىق جىلاپ جالعاستىردى ارىزداسۋىن. - اكە-شەشەم كارى ەدى، مەنىڭ كۇيىگىمنەن ولار دا ولەدى عوي، وقىعان، ءۇمىت كۇتەتىن اياۋلىسى مەن ەدىم! - ءشايزادا ءتىپتى ەگىلىپ، سوزگە اۋزى كەلمەي ءبىراز كىدىرىپ بارىپ جالعاستىردى. اعاسى مەن ءىنىسىنىڭ اتتارى مەن ادرەستەرىن ارەڭ ايتتى. - سولارعا حات جازىپ... سۇيەگىمنىڭ قاي توبەدە قالعانىن... انىقتاپ حابارلاپ قويۋدى ۇمىتا كورمەڭىز!
مەنىڭ ويىمدا دا وسىنداي تاپسىرما بولعانىمەن ايتا المادىم. جىلاپ وتىرعانىمدى ءبىلىپ قويسا ونان سايىن بوسايدى عوي. «مۇنداي كۇيرەك ويعا بەرىلمەۋىن، ءولىم دەگەنگە مويىنداماۋىن» قىسقا-قىسقا ايتىپ، جىگەر-قايراتقا شاقىرعان بولدىم دا تەرىس قاراعان قالپىمدا جەردى قوس قولداپ تىرەي تۇرەگەلدىم.
- تەزىرەك جۇرەلىك، ەمدەۋ ءۇيىنىڭ ەسىگى اشىلىپتى. دوقتىرلاردان بىرەۋى كەلگەن سياقتى!...
مايماڭداپ باسىپ ارەڭ جەتتىك. سارىتەكە ەدىرەيە قاراپ، ءبىز كىرگەن ەسىكتەن شىعا جونەلدى دە بەيتانىس دارىگەر ءتۇپ ءۇيدىڭ ەسىگىنەن اتىمىزدى سۇرادى. مەنىڭ الاقانىما اسپيريننەن بەس-التى ءتۇيىرىن سالىپ قايتاردى دا ءشايزادانى الىپ قالدى. جاتاعىما قايتىپ بارا جاتىپ تاستاي سالدىم بەرگەن ءدارىسىن. ورنىما كەلىپ جاتىسىممەن تىڭىراق اۋرۋىنان ەكى حانزۋ لاۋجياۋ كىرىپ، ءشايزادانىڭ توسەك-ورنىن سۇراپ، كورپە-جاستىعىن الىپ كەتتى. وسى ەكەۋىمەن بىرگە ءشايزادانىڭ اۋرۋحاناعا كەتكەنىن كەشىندە ەستىدىم.
ماعان ءتۇن ورتاسىندا جاس كۇشىكتىڭ تاساعىنداي سابىزدەن ءبىر دوربا كەلدى. جارىمىن جەپ-اپ ۇيىقتادىم. كىسىگە ەرتەڭ كۇندىز دە كەرەك قوي. كەلەسى ءتۇننىڭ قاراڭعىسىندا بولماسا، كۇندىز قاي باتىر اكەلە الماق!
ەرتەڭىنە لاۋجياۋلار جۇمىسقا ايدالىپ، اتىرەت جاتاقتارى يەن قالعان شاقتا قاراقۇربان اتالعان سەمىز قارا لوپتىق اسىعا جۇگىرىپ كىردى جەر ۇيگە. جۇگىرىپ كىرۋىنەن جاسىرىن كەلگەنى بايقالدى. «باسە، اۋىرعان ءسىز ەكەنسىز عوي بيعابىل ءافاندى. قاشان جاتىپ قالعانسىز؟»- دەپ جايىمدى سۇراي سالا، قازىر اقشاعا مال كەلمەيتىندىگىن ايتىپ، مالشىلارعا ءوتىمدى كيىم سۇرادى. ءوزى كونشى[2] قالاشىعىنىڭ اتاقتى الىپساتارى ەكەنىن، الىپ-ساتۋ قىلمىسىمەن لاۋجياۋ بولعانىن ەستىگەنمىن. ال، بۇل قىلمىسىن وسى مايداندا قايتالاۋدان كۇرەسكە تارتىلىپ، رەجيمدە جۇرگەن بولاتىن.
- كادرلار ءبىلىپ قالسا، وزىڭىزگە جازا كەلمەي مە، ءمۇسادىرالانبايسىز با؟[3]- دەپ سۇراعانىما كۇلە جاۋاپ بەردى.
- مەنى ابىلا ءدۇيجاڭ جىبەردى: «وسى گامىدا[4] ءبىر جاقسى ادام اۋىرىپ جاتىر، سوعان ءبىر قوي اكەلىپ، ءوزىڭ ساقتاپ تولىق جەگىز، ءمۇسادىرادان مەن قورعايمىن، مەنىكى دەيمىن. مىنا اۋرۋدى ولىمنەن قۇتقارىپ، قاتارعا قوسۋعا سەن مىندەتتى بول!» دەدى. ابىلا بۇرىن ۇرىمجىدەگى ءبىر قازىنا ورنىنىڭ ساقشىسى بولعان. سىرتىڭىزدان تولىق بىلەدى ەكەن. كوپ ادام ايايتىن ازامات ەكەنسىز، سىزگە ارامدىق ىستەمەيمىن، سەنىڭىز!...
ءىشى مەن سىرتى ەكى ءتۇرلى پالتو رەتىندە كيىلەتىن جاڭا پلاشىمدى سۋىرىپ بەرە سالدىم. «قازىر بۇعان ەڭ سەمىز قوي كەلەتىندىگىن» قۋانا ايتىپ شىعا جونەلدى قۇربان... ەرتەڭىنە ءدال سول ۋاقىتتا كەلىپ، قوي اكەلگەنىن حابارلادى دا ەكى ساعاتتان سوڭ ءوزىنىڭ ءشوپ كۇركەسىنە بارۋىمدى تاپسىردى. ەگىندىكتىڭ كۇن باتىس جاعىن قورعايتىن وڭاشا كۇركە جاساپ الىپ، سوندا تۇراتىن. ايتقان ۋاقىتىندا ەكى جاۋىمنان عانا جاسىرىنىپ جەتتىم.
مايىن ەرىتىپ ءبىر شەلەكتىك قىش بوشكەنى لىقا تولتىرىپتى دا قاتىرۋ ءۇشىن سۋعا قويىپتى. ەتتىڭ سۇبەسىنەن ولشەپ، ءتورت كيلوسىن اسىپ قويعان ەكەن. ءبىر داسى مايلى سورپاسىنا توناردىڭ ەكى اق نانىن شىلاپ، الدىمەن جەگىزدى. اشتىقتىڭ «كەندىرى كەسىلگەن» دەيتىن ساتىسىنا بۇل ات بەكەر قويىلماعان ەكەن. قارنىمنىڭ وزىنەن الدەقايدا ۇلكەن ىدىستاعى مايعا بوككەن نان جۇمىرىما جۇق تا بولمادى. سول داستى ۇيمە قىپ تولتىرىپ، اپپاق مايلى ەتى كەلگەندە عانا تەرلەي باستادىم. اساي كەلە دەنەمنەن شۇمەكتەگەن تەر مەن قوسىلىپ، الدەنە مۇرنىمنان دا كەتىپ جاتتى. ونىمەن ءىسىم بولعان جوق، ەكى قولداپ اسادىم. «ءسىز تەز جازىلادى ەكەنسىز. العاشقى رەتتە زورلاپ بولسا دا وسىلاي كوپ جەۋ جاقسى!»- دەپ رازى بولعان قۇربان، بۇرىن مۇنداي مايلى ەتتەن قانشا جەي الاتىنىمدى سۇراپ، «زورلانعاندا جارتى كيلو» دەگەنىمدە كۇرسىنىپ جىبەردى. «تاجىريبەگە قاراعاندا ولۋىڭىزگە ءبىر كۇن عانا قالعان ەكەن. ەندى بارىڭىز دا ۇيىقتاڭىز، ءۇش كۇنگە دەيىن ءىشىڭىز بۇزىلمايدى» دەپ قايتاردى. جاتاققا جەتكەندە تاعى دا تاماق جەگىم كەلدى. بىرەۋ اكەلىپ باس جاعىما قويعان كۇيرەۋىك مومىنى دا قىلعىپ الىپ ۇيىقتادىم.
كۇن باتا ويانىپپىن. قىش بوشكەدەگى ماي باس جاعىمداعى قامىس اراسىنا كەلىپ ورنىعىپ، ءوزىمنىڭ بالشىق شاپانىمدى جامىلا قويىپتى. جۇمىستاعىلار قايتۋ الدىندا قۇربان تاعى دا ءبىر مەسكەي سورپا مەن ەتتى اكەلىپ، «ءبىر كيلو عانا، قازىر جەپ جىبەر!» دەپ بۇيىردى. باسقا اعايىندارعا اۋىز تيگىزەيتىن دەگەنىمە كونبەدى. «جاۋاپكەرلىك مەندە، جەپ جىبەر!» دەپ تاعى بۇيىردى. «جەپ جىبەردىم». قۇربان، سول بۇيرىعى ورىندالعان سوڭ عانا قايتتى.
دالاعا بۇرىنعىمنان ءسال شيراعىراق شىعىپ ەدىم. جۇمىستاعىلارمەن بىرگە قايتقان ابىلا ءدۇيجاڭ ءوتىپ بارا جاتىپ كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا قارادى دا تانىماسقا سالىپ وتە بەردى. سيراعىمنىڭ جۋاندىعىنا قاراپ تۇكسيدى. ول، بۇرىن وسى قىستاۋدا قىرىلعان اتىرەتتىڭ ءدۇيجاڭى ەكەن. قازىر قوسپا اتىرەتتىڭ ورىنباسار باستىعى. كوپ كىرىسپەي، سىرتتاپ قانا ىستەپ جۇرگەن بولاتىن.
ەتتىڭ ىقتيارى وزىمدە بولماعاندىقتان جولداستارىما ماي ۇلەستىرىپ ەدىم. العاشقى بەرگەنىمدى ءۇنسىز قابىلداستى دا ەرتەڭىندەگى ۇلەستىرۋىمە تۇگەل قارسى شىقتى. اسىرەسە دامەلقان مەن قاپاس مەنىڭ «شاعىلعا شىعىپ كەتۋگە» بۇل جولى وشىرەتتى بۇرىنىراق الا قويعان سەبەبىمدى تالداپ، قاتال تىزگىندەدى.
تويعاندىعىم ءۇش كۇننەن سوڭ ءبىلىندى. ىشىمنەن ىڭعاي ماي اقتى. جەۋدى ازايتىپ، ءوزىمدى-ءوزىم تەجەي ءتۇستىم. دەنەمدەگى ىسىكتىڭ ازايا باستاعانىنان سول مايمەن بىرگە اعىپ كەتىپ جاتىرما دەسەم، شاتىما جينالىپ جاتىپتى. قول-اياعىم شيدەي، موينىم قىلداي، ارسيىپ قابىرعا، ومىرتقام عانا قالعاندا شاتىمداعى ىسىك ءناسىلدى سيىردىڭ جەلىنىندەي بوپ تىرسيا ءتۇستى. بۇقانىڭ ۋماسىنىڭ دا مۇنداي الىبىن كورمەگەنمىن. ەكى پۇتىم ەكى جاققا كەتىپ تالتاڭداپ جۇرە الماي قالعاندىعىمنان سىرتقا ەكى بالداقپەن شىعاتىن بولدىم. «وسى ىسىك قايتقاندا عانا تولىق جازىلاسىڭ» دەپ قويىپ، مەسكەيمەن تاماعىمدى تاسي بەردى قۇربان.
سورپالانۋىما اپتا تولعاندا اجالدىڭ زىم-زيا قاشىپ جوعالعانى سەزىلدى. بىراق، قۇيرىعىمنىڭ قۋىسى ايۋدىڭ اپانىنداي ۇڭىرەيىپ قالىپتى. مۇنىڭ وسىنشالىق قورقىنىشتى ەمەس ەكەندىگىنە، ىسىمەي قالقاقتاپ ساۋ جۇرگەن جولداستارىمنىڭ قۇيرىقتارىن دارەتتە وتىرعاندارىندا كورىپ بارىپ سەندىم. قازىرگى ەڭ ساۋ دەگەندەرىمىزدىڭ بارىنىكى دە مەنىكى سياقتى اپان ەكەن. قازداڭ قاعىپ مەن دە ءجۇرىپ كەتتىم. بۋىن دەگەنىڭ سەرپپەدەي ىرشىتتى. ەندى سول قۋىستى تەزدەتىپ تولتىرماسا، اجال قايتا كەلىپ ۇيالاي قويۋى كادىك قوي.
ايتەۋىر ەڭ جاقسىسى، اسقازانىم ايداھار بولىپ الدى. بىراق، جۇمىسقا قايتا ايدالعان سوڭ ونى تولتىرۋ تاعى دا قيىندادى. ءبۇتىن كيىمىمنەن ءبىر-ەكەۋىن قارا قۇربانعا تاعى وتكىزىپ قويىپ، اق ۇن، سارى ۇن، قارا-قوڭىرماي[5] ساتقىزىپ الا بەردىم. ال، تولتىر سول قۋىستى. ونى كيىم ساتۋ ەمەس، باسقا اتىرەتتەردىڭ جازدىق استىعى پىسقاندا ات دوربالاپ اتشا جەگەن كوك بيداي عانا تولتىردى.
قايتادان ءتىرىلىپ العانىما باسقالار قۋانسا دا سارىتەكە رەنىش ءبىلدىرىپ، كىرجيە بەردى. جاق سۇيەگىم تولىپ قالعانىن كورىپ «تامادىسىن»[6] سىرت ايلانا كۇبىرلەپ كەتەتىن بولدى. ونىسىن ەستىگەندە اكەسىن كۇبىرلەپ تىلدەپ مەن دە «جارىلقايتىن» بولدىم ءوزىن.
ءبىر جاقسىسى، ماعان كورنەۋ باقىلاۋىن ازايتقانى ەدى. تاعى دا «كەزەڭنەن توسىپ» ءجۇرىپتى: اتىرەت لاۋجياۋلارىنا مايدان شتابى جاعىنان جازدىق كيىم شىققان ەكەن. مەنىمەن بىرگە ماعان جاقىن جۇرەتىندەردىڭ بىرنەشەۋىن ول كيىمنەن مۇلدە ماقۇرىم قالدىردى.
ءبىزدىڭ جانسەبىلدەر ەگىن جيىن-تەرىمىندە الدى ونىڭ ەسەسىن. قىستىق ازىق جيىپ الۋعا تۇنگى ۇيقىدان مۇلدە بەزە كىرىستى. اۋرۋحاناداعى ءشايزادا مەن جاقان دا امان قايتىپ كەلگەن بولاتىن. تىشقان ۇيالاي المايتىن ەگىلمە قۇم توبەلەردىڭ كوبى ءبىزدىڭ استىق قويمامىزعا اينالدى. اتىرەتتىڭ داعارلارى مەن سىلياۋ دوربالارى جوعالا بەردى ءسويتىپ. بۇل ناۋقاندى شارشىلىقتىڭ ەڭ قيىن ەكى ماۋسىمىنىڭ ازىعى انىق ەسەپتەلىپ، تولىعىمەن كومىلىپ بولعان سوڭ عانا توقتاتتىق.
سونشالىق قان-تەر توككەنىمىزبەن اتىزداردىڭ ءار جەرىنە شوق-شوق قانا وسكەن كۇرشتىڭ دا جارىم-جارتىسى قۇم توبەگە ءسىڭىپ كەتتى. سارىتەكە كۇزەتشىلەرگە تىنىشتىق بەرمەي قانشالىق قاداڭداعانىمەن بيىل تاعى دا تاقىرعا وتىرىپ قالدى. بىلتىرعى «اپاتتارىنىڭ» اتتارىن قايتا ءتىزىپ الىپ، باقىلداي وتىردى تاقىرعا.
جۇگەرىدەن باسقا ەگىننىڭ جيىن-تەرىمى بىتكەن سوڭ، «قالپاق الامىز» دەيتىن انتىن تەكە سارىنىڭ ءوزى «جوق سوزگە» شىعارا سالدى. ءسويتىپ، ۇيگە قايتۋ ۇمىتىنەن تاعى ايرىلدىق. «وڭشىلدار» مەن «جەرلىك ۇلتشىلدارعا» بىرلىك ساپ مەكەمەسى جاعىنان قاراشاردە ءۇش ايلىق ساياسي كۇرەس اشىلاتىن بولىپ، ءتىرى قالعاندارى تىزىممەن شاقىرىلىپ جۇرگىزىلگەندە مەنىڭ توبىمداعىلار بۇدان دا قاعىلىپ قالدى. ستۋدەنتتەردى «قالپاقتارىڭ وڭشىل دا، جەرلىك ۇلتشىل دا ەمەس، بۇزىق ەلەمەنت» دەپ قالدىردى. سول ەكى قالپاقتى قاباتتاپ كيىپ جۇرگەن مەنىڭ اتىمدى دا تىزىمنەن شىعارىپ تاستاپتى. «قالپاعىڭ انىق ەمەس، ءبىر جاقتىلى بولماپتى» دەپ ۇقتىردى ءمات سوپى.
ەندى نە بولسا دا وسىنداي كۇيلى ۋاقىتىمدا قاشىپ شىعۋدى ويلاستىردىم. بىراق، ونداي جاسىرىن جۇرىسكە ەلەۋسىز ءبۇتىن كيىم قالماپ ەدى. كورلاعا جەتىپ، لايىقتى كيىم ساتىپ العانىمشا جالعىز كاستيۋممەن جالاڭ پۇت جۇرۋگە بولمايدى عوي. كيىم الا الماي جۇرگەن جالاڭاش باۋىرلارمەن بىرگە لاۋجياۋ كيىمىن سۇراۋدىڭ ەڭ جاپالى، قيىن كۇرەسىن باستاۋىما تۋرا كەلدى: ساۋ تامتىعى قالماعان شتاندارىمىزدىڭ اۋىنداعى جىرتىقتاردى ۇلعايتىپ، نىسپى جالاڭاش جۇرۋگە كەلىستىك. ادام، ەشكى ۇرپاعىنان ۇيالۋشى ما ەدى، ماۋزىداۋيان قايدان قايسىنىمىزعا كەزىكسە دە بايقاماعان بەينەدە قارسى قاراپ جۇرەمىزدەن وتىرا قالۋىمىز عانا قاجەت. ونداي وتىرىستا اۋى جوق شتاننان شىعىپ عاۋرەتتىڭ ءوزى-اق سۇرايدى كيىمدى. قانشالىق بەتسىز بولسا دا «تاربيەشىمىز» بىردەمە دەمەيمە سوندا.
ەرتەلى-كەشتى جورتۋىلعا ماسا شىققاندا ودەيال جامىلامىز. ءسويتىپ ءبىر اپتا جالاڭاش جۇردىك. ءار جەردە وتىرىپ، «كوزىمىزدى» ءبارىمىز-اق كورسەتىپ بولدىق وزىنە. كوز قىرىمەن عانا قاراپ قويىپ، ءجۇرىپ كەتەتىن بولدى. «تاربيەشى ۇستاز» بىزگە نامىسسىز دەپ ۇرىسا دا المادى. كيىم بەرۋدىڭ سوزىنەن دە دىم شىعارمادى. ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتىپ، لاپاس استىندلا ەكى-ءۇش گانسىمەن عانا جيىن اشىپ وتىرعانىن كورىپ تۇگەندەلدىك تە تۋرا تارتتىق سولاي قاراي. سارىتەكە تىك تۇرەگەلىپ باقىلدادى.
- قايتىڭدار، قايتىڭدار، اسىعىس جيىن اشىپ وتىرمىز!
- باۋگاۋ زىداۋيان، ءبىزدىڭ ايتاتىن ارىزىمىز ءتىپتى اسىعىس!- دەپ بارىپ، قارسى الدىنا تىزىلە قالدىق
- ءبىز ۇياتتان ادامدار اراسىندا جاساي المايتىن حالگە جەتتىك!- دەپ قاپاس باستادى دا،
- كيىمىمىزدى بەرىڭىز، بار-جوعىمىز مىناۋ عانا بولىپ قالدى!- دەپ زارىقبەك اۋىن جەلپىپ-جەلپىپ قالدى. تەكەسارى ءتۇسىن بۇزىپ شامدانا باقىلدادى.
- ايتقامىز عوي ءبىز سەندەرگە، كيىم جوق دەگەن سوڭ، جوق!...
- بار!- دەدىم مەن كەسە سويلەپ، جۇرەلەي قويدىم. - مىنە، سايمانىمىز اشىلىپ قالىپ، جارتىسىنان كوبىن ماسا جەپ قويدى. كيىمىن وسىنىڭ ءوزى-اق تاۋىپ الادى، ەرتەڭ مايدان شتابىنا بارامىز، ايتپاي كەتتى دەمە!
- بىردەمە قالدى ما؟- دەپ زىداۋيان زاپحوزىنا كۇبىر ەتە ءتۇسىپ، وتىرا كەتتى.
- باسقا كيىم چاڭبۋدا[7] دا قالمادى، مەن سۇراعانمىن!- دەدى زىميان ۇرى زاپحوز. كويلەك-شتاننان بىرنەشەۋىن تاۋىپ بەرمەك بولعان. قىس جاقىنداپ قالدى، جازدىق كيىمنىڭ ەندى قاجەتى دە جوق. قىستىق كيىم تاراتقاندا سەندەرگە تولىق اپەرەلىك، قايتىڭدار! مايدان باسشىلارىن مىنا قىلىقتارىڭمەن شامداندىرىپ، جازالانىپ قالاسىڭدار! ەرتەڭ مەن-اق بارايىن!
وسى ءسوزدى قايتالاپ سارىتەكە دە جۇمسارا ماڭىراعان سوڭ قايتا بەردىك. ەرتەڭىنە زاپحوز مايدان شتابىنا بارماي-اق اسىلبەك دازۋجاڭدى شاقىرتىپ الىپ، كويلەك-شتاندارىمىزدى جۇمىس مايدانىنا جىبەرىپ بەرىپتى. ال، جازدىق بەشپەت-سىمعا داۋىمىز ونان سوڭ دا وتپەي قالدى. «كوزىرلەرىمىزدىڭ» ماسادان جاراقاتتى بولعاندىعىنان با ەكەن، قانشالىق وندىرشەكتەسە دە ارىزدارىن ونان سوڭ وتكىزە المادى.
كورەگەن تەرگەۋشىم، ساياسي باسشىعا ونداي قورقىنىشتى «كوزىرلەردىڭ» كورىنۋى، ءبىزدىڭ پارتياعا قارسى مىلتىق شوشايتقاندىعىمىزدىڭ ءدال ءوزى بولىپ تۇسكەن شىعار كوزىڭىزگە. كەشىرە كورىڭىز، ول نەمەلەردىڭ سونداعى سول قىلمىسىنا باسىمىزدىڭ دا، قولىمىزدىڭ دا قاتىسى جوق. وزدەرى شىعىپ، وزدەرى كورىنگەن بولاتىن. شتانسىز قالساق-اق ءسويتىپ قۇتىرىپ كەتەتىندەرى بار. ءبۇتىن شتانمەن قازىر كىم قامداي الماق ونى. ەندى تەزدەتىپ سولاردىڭ وزدەرىن جيىپ الماساڭىز، مۇنان سوڭ بىزگە دە، سىزگە دە بەيعام ءومىر جوق سياقتى. قىلمىس قاينارلارىن قۇرتپاي قىلمىس ارىلاما بۇ دۇنيەدەن!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] ورانقۇتان - ادام تارىزدەس مايمىلداردىڭ ەڭ ءىرى، ەڭ جىرتقىش ءتۇرى.
[2] كونشى - قالاشىق اتى، لوپنور اۋدانىنىڭ ورتالىعى.
[3] ءمۇسادىرا (ارابشا-ۇيعىرشا) - كونفەسكە (مۇلىكتىڭ ۇكىمەت قازىناسىنا الىنۋى).
[4] گامى (ۇيعىرشا) - جەر ءۇي.
[5] قارا-قوڭىرماي - سۋماي (وسىمدىك مايى).
[6] تامادى (حانزۋشا) - شەشەسىن... (تىلدەۋ).
[7] چاڭبۋ (حانزۋشا) - مايدان شتابى.
