Adamzat kýsh jarystyryp emes, aqyl jarystyryp algha basatyn myna zamanda ústazdyng qanshalyqty dengeyde bilimdi de bilikti, talapshyl da parasatty boluy kerektigi ózdiginen belgili. Osyndayda Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyn: «Aqyl tabylmay, eshtene tabylmaydy. Oy jetilmey túryp, ar-namys shyndalmaydy. Ar-namyssyz azamat, ózgelerding kósegesi týgili, ózining kósegesin kógerte almaydy. Onsyz últtyq sana men últtyq namys ta túl», - degen sózi eriksiz eske oralady. Al, sol aqyldyng - tәrbie men bilimnen kelip tuyndaytynyn eskersek, ústazdar qauymyn adam bolmysynyng injeneri dep baghalaugha tura keledi.

Adamzat kýsh jarystyryp emes, aqyl jarystyryp algha basatyn myna zamanda ústazdyng qanshalyqty dengeyde bilimdi de bilikti, talapshyl da parasatty boluy kerektigi ózdiginen belgili. Osyndayda Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyn: «Aqyl tabylmay, eshtene tabylmaydy. Oy jetilmey túryp, ar-namys shyndalmaydy. Ar-namyssyz azamat, ózgelerding kósegesi týgili, ózining kósegesin kógerte almaydy. Onsyz últtyq sana men últtyq namys ta túl», - degen sózi eriksiz eske oralady. Al, sol aqyldyng - tәrbie men bilimnen kelip tuyndaytynyn eskersek, ústazdar qauymyn adam bolmysynyng injeneri dep baghalaugha tura keledi.

Men de ózimning ósip-jetilu jo­lym­da kóptegen ústazdardyng aldynan ót­tim. Aytqandaryn tyndap, úzaq jyl­dar boyy ózime qajettisin boyyma sini­rip keldim. Sodan beri arada kóptegen jyl­dar ótse de keshegi bet-beyneleri bú­ryn­­ghydan da jarqyray týsetin ús­taz­­darym barshylyq. Olardy oiyma al­ghanda balalyq, bozbalalyq shaqta­rym­nyng tәtti de qyzyqty estelikteri kýni keshegidey kóz aldyma tizbekteledi. Mún­dayda kónilim kóterilip, ótken shaqtyng әdemi әserlerinen marqayyp qalamyn.
Jýregime syr, kónilime núr syila­ghan sonday ústazdarymnyng biri, kezinde ózim oqyghan Almaty qalasyndaghy Abay atyndaghy respublikalyq maman­dan­dyrylghan daryndy balalargha ar­nalghan qazaq tili men әdebiyetin te­ren­dete oqytatyn mektep-internatynyng múgha­limi, memlekettik joghary mara­pat­tau­lardyng iyegeri, tarih jәne qo­gham­tanu pәnderinen dәris bergen apay­ym Oryn­sha Qarabalina-Qazybaeva­nyng tartym­dy túlghasy әrdayym jý­regimde jýredi. Óitkeni, úlaghatty ús­ta­zymnyng ómirime óshpestey iz qal­dyr­ghanyn men búryn­nan-aq sezinip jýretinmin.
Ol kisining oqushylargha oqityn dә­risteri óte joghary dengeyde ótetin edi. Oqulyqtaghy materialdargha qosymsha әdebiyetterdi molynan paydalanatyn. Shәkirtter de belgili bir dengeydegi psiy­hologtar emes pe?! Biz de ústa­zy­myz­dy ózge múghalimdermen salys­ty­ryp, shoqtyghy biyik Orynsha apayy­myz­dy ústazdarymyzdyng arasyndaghy kóshbasshy dep moyyndaytynbyz.
Men de múghalima apayymyzdyng óte talapshyl ekendigin birden tý­sin­dim. Ýy tapsyrmasyn súraghanda, ótken taqyrypty oqushylardyng qansha­lyq­ty iygergendigin bilu ýshin bәrimizdi ornymyzdan túrghyzyp, oqushylardyng jauaptary birin-biri ýnemi tolyq­ty­ryp otyruy qajettigin jiyi-jii aita­tyn. Sóitip, bizding sanamyzdy baryn­sha mol biluge shabyttandyryp, ghylym degenning týpsiz tereng әlem ekendigin úghyndyrugha niyettendi. Ol kisi jәne de oqushynyng ruhany jaghynan ýzdiksiz kemeldenuine kóp kónil bóldi.
Aldynghy synyptarda auyl mektepterinde oqyp kelgenderge múnday joghary talaptardyng alghashqy kezde auyr tiyetini de ras. Sony seze qoyatyn sýiikti ústazymyz sabaq uaqtysynan tys kezde olarmen qosymsha júmys jýrgizip, tez arada qatargha qosylu­la­ry­na úiytqy bolatyn.
Sonday-aq, Orynsha apayymyzdyng tek óz pәnderin ótkizumen ghana shektelip qalmay, mektep-internattyng ómi­ri­ne de qatty kónil bólip, әrdayym qo­gham­dyq júmystardyng qaq ortasynda jýretindigin bәrimiz biletinbiz. Qazaq­stan­daghy orta bilim beretin oqu oryn­darynyng jan-jaqty júmystaryn algha bastyrugha baylanysty shyqqan Ýkimet qaulylarynyn, bilim beru salasyn­da­ghy joghary mekemelerding núsqaula­ry­nyng oryndaluyn jýzege asyrugha ayanbay at­sa­lysatyn. Es bilip qalghan bizder osy­nyng bәrin jýregimizben sezinip, bola­shaq­ta dәl osy janday qogha­my­myzdyng belsendi mýshesi bolugha elik­teytinbiz.
Ayauly da ardaqty ústazymyzdyn: «Bizder, osyndaghy ústazdar újymy últymyzdyng tilin, әdebiyetin, tarihyn terendete oqytyp, ony últtyq tәr­biye­men úshtastyryp, shәkirtterimizding dý­niyetanymyn keneytuge tyrysamyz. Oqushylarymyz da auylda tuyp, ana tilining mәiegin emip, últymyzdyng aqyl sózi men asyl ósiyetin estip, salt-dәstýrimizding shapaghatyna shomylyp óskendikten shabystaryna qamshy sal­dyrmaydy. Jәne alghan tәrbiyelerining jarqyn kórinisi retindegi olardyng sabaq aitulary, kishipeyildilikteri, ja­­rasymdy jýris-túrystary, bәri-bәri múnda kelgenderding qyzyghushy­ly­ghyn tughyzady», dep bizderdi jigerlendire aitqan sózderi osy kýnge deyin sanamyzda janghyruda.
Sol kezding ózinde-aq respubliy­ka­da­ghy mandayaldy orta bilim beru orda­syna ainalghan mektep-internatymyz shetelden kelgen qonaqtargha ýlgi retinde kórsetiletin. Shuaqty sharalardyng barlyghy oqushylardyng boyynda jaq­sy adamy qasiyetterdi qalyptastyrugha, irgetasy berik bilim alularyna, Ota­ny­nyng naghyz patriottary bolyp ósu­lerine mol mýmkinshilikter jasady. Sol sebepti olar býgingi tanda biylik organdarynda, Parlamentte, qúqyq qorghau jýielerinde, әkimdikterde, biznes salasynda, ónerde, týrli telearnalar men gazet-jurnaldarda bedeldi qyz­met jasap jýr.
Osynyng bәrine qarap otyryp, Oryn­sha apayymyzdyng bizding boyy­myzgha tereng bilim nәrin sinirumen birge, oi-sanamyzdyng da kenistigin ke­neyt­­kenin jaqsy týsinemiz. Son­dyq­tan, bol­mysy bólek naq osy Orynsha apayymyz bizding ishki jandýniyemizde salauatty silkinis jasady desek, artyq aitqandyghymyz emes. «Jaqsy múghalim mektepke jan kirgizedi» degen jýrek jylytar jarqyn sóz osynday jasampaz jandargha arnalyp aitylsa kerek.
Keyingi tirshilikte de ayauly ús­ta­zym­men aradaghy qarym-qatynasymyz ýzilgen joq. Sol sebepti ol kisining ai­nalasynda bolyp jatqan jaqsy­lyq­tar­dan habardarmyn. Býkil bitim-bol­mysyna qanyghyp, óz armanynyng asqar shynyna kóterilgen tolaghay túlghanyng aq ajaryn terenirek tany týstim.
Kezinde bireudi atugha, bireudi sot­tau­gha, bireudi qughyn-sýrginge úshyra­tu­gha qatysty jýrgizilgen súrqiya saya­sattyng saldarynan bastary bәigege tigilgen ata-analary repressiyanyng qúr­bany bolypty. Soghan sәikes, sol sha­ny­raqtaghy balalar da jastayynan qiyn­shylyqtyng ashy dәmin ayausyz tat­qan eken. Úly Otan soghysy kezindegi auyrtpashylyq ta ómirlerinde ózi­ning óshpestey izin qaldyrghan. Osynday jә­ne basqa da jaghdaylargha bayla­nys­ty ayau­ly ústazymnyng jeke basynan keshir­gen tauqymetke toly taghdyryna qany­ghyp, sonyng bәrin jene bilgen qar­shaday ghana qazaq qyzynyng qaysar­ly­ghyna tang qaldym. Qayghy arqalasa da qayranda qalmay, qayyghynyng eskegin dýrkiregen aghysqa qarsy esip, sol aghys­qa qarsy ekpindete jýzgen jәne ómir­degi eng bir salmaqty da jauapty maman­dyqty mengerip, sonyng eng shyr­qau shy­n­yna kóterile bilgen bolmysyn býgingi kýnning batyrlarynyng qasiye­ti­ne tene­dim. Sóitip, jasampaz jangha degen qúr­metim men sýiispenshiligim bú­rynghydan әldeqayda eselene týsti. Ol men ýshin býkil qazaq halqynyng baghy­na jara­tyl­ghan birtuar túlghagha aina­lyp shygha keldi.
Keyinnen bilgenimdey, úlaghatty ústazymnyng shyqqan jeri óte tekti orta eken. Boyyndaghy tausylmas quat kózi osynau tektilikten bastau alghan-au dep topshyladym.
Tize berse mashaqaty mol beynetti enbegining zeynetin kórip otyrghan Oryn­sha apaydyng alghan asulary da az emes eken. Solardyng basty-bastysyna toq­ta­la ketsek, atalmysh mektep-internatta tabany kýrektey 57 jyl ústazdyq qyzmet atqarghan asyl jan respub­liy­kamyzdaghy ozat ústazdardyng qatarynan qúrmetti oryn alypty. Tabandylyqqa toly enbegi, qoghamdyq júmystardaghy belsendiligi ýshin 1968 jyly «Qazaq KSR oqu-aghartu isining ýzdigi», 1983 jy­ly «KSRO oqu-aghartu isining ýzdigi» atan­ghan. 1965 jyldan beri «Agha mú­gha­lim», «Metodist-múghalim» atanghan. El­ba­synyng Jarlyghymen 1998 jyly «Qa­zaqstannyng enbek sinir­gen qyzmetkeri» ataghyn iyelenip, «Qazaq­stan Res­pub­liy­kasynyng Konstiy­tu­siya­syna 10 jyl», «Astanagha 10 jyl» me­dalidarymen jәne kóptegen nagradalarmen mara­pat­talghan. Mening oiymsha, eng bastysy - ol kisige degen myndaghan oqushylarynyng sheksiz al­ghy­sy men hal­qynyng bergen aq batasy dep bilemin.
Orynsha Jolmúratqyzynyng 1978 jyldan bastap respublikalyq basy­lym­darda maqalalary jariyalanyp, teledidardan, Qazaq radiosynan sói­legen sózderi altyn qorgha alynghan. 1998 jyly shyqqan «Qazaqtar» ensiy­k­lopediyasynyng 9-tomyna maqala­la­ry­nyng kórsetkishteri engizilgen. Ol kisi ústazdyq qyzmetin ja­zu­shylyqpen jal­ghastyrghan adam. Pedagogter ómi­ri­ne arnalghan «Ústaz jýgi qashanda auyr», «Ústaz baqyty», «Tagh­dyr» jәne ómirbayandyq hikayalardy bayan­daytyn «Jýrek syry» kitap­tary­nyng avtory. Elbasynyng jeke qabyl­dauyn­da bolyp, ózining «Ústaz baqyty» atty kitabyn syigha tartqan.
Ayauly ústazymnyng erekshe qúr­met­ke ie boluyna kezinde Qazaqstan Kom­partiyasy Ortalyq komiytetindegi jo­gha­ry lauazymdy qyzmetke deyin kóte­rilgen ómirlik jary Kәkimjan Qazy­baevtyng da tiygizgen septigi mol. Jo­ghary shendegi lauazym iyesi bolsa da әrdayym ózin qarapayym ústaytyn parasatty jannyng shuaqty sharapaty aldyna kelgen myndaghan adamdardyng jýregine núr syilady. Ol jóninde halyq arasynda jaqsy estelik, әngi­me­ler aitylyp jýr.
Ózining ónegeli ómirinde tek iri bas­shy ghana emes, sonymen birge qoltan­basy jarqyraghan jurnalist, qalamy­nyng qarymy keng jazushy jәne bedeldi qogham qayratkeri retinde de tanylghan Kәkimjan Qazybaevpen balday tәtti ghúmyr keshken Orynsha Jolmúrat­qyzy eki úl men bir qyzdyng anasy atanghan. Úly Núrtas Kәkimjanúly qay qyrynan alsaq ta alghyrlyq tanytyp, Preziydentting Is basqarmasy ortalyq klinikalyq auruhanasy bas dәri­ge­ri­ning hirurgiya isi jónindegi orynbasary bolyp, 60-tan asa ghylymy enbek jaz­ghan. «Qúrmet» ordeninin, «Enbektegi erligi ýshin» medalining iyegeri-tin. Bir ókinishtisi, otandyq medisinada ozyq maman sanalatyn sharapaty mol jan ómirmen erte qosh aitysty. Ekinshi úly Batyr Kәkimjanúly da óz isining bilgiri, belgili jurnalist. Qyzy Nar­gýl - kәsipker, ýlgili otbasynyng úiyt­qysy.
Orynsha Jolmúratqyzynyng ústaz­dyqtan basqa alghan asuy - ol býginde ardaqty ana jәne nemerelerining sa­ghy­nyshyna saya bola bilgen ayauly әjesi. Jәne bir aitqym keletini, qúrmetti enbek demalysyna shyqsa da jany jay tappaytyn apamyz 2012 jyldyng 20 qazanynda ózi býkil sanaly ghúmyryn arnaghan sýiikti qara shanyraghy Abay atyndaghy respublikalyq mamandan­dy­rylghan daryndy balalargha ar­nal­ghan qazaq tili men әdebiyetin terendete oqytatyn mektep-internattyng 55 jyl­dyq mereytoyyna qatysyp, tebirene sóz sóiledi. Dәl sol kýni mektep-internattyng keng aulasynda ashylghan Abay atamyzdyng eskertkishi de bir kezde Orynsha apayymyzdyng basta­ma­sy­men qolgha alynghan bolatyn.
Juyrda ghana Elbasy N. Á. Nazar­baevtyng «Qazaqstan bilim qoghamy jolynda» atty interaktivti dәrisin býkil qazaqstandyqtar tyndady. «Bilim beru isi» degende ishken asyn jerge qoyatyn Orynsha Jolmúratqyzy da últ basshysynyng bastamalarynyng oryn­da­luyna ózindik ýlesin qosyp, ózining sýiikti qara shanyraghynyng qazirgi diyrektory Múhtar Botabayúly Ibraimovpen oy bólisip, boyyndaghy peda­go­gikalyq bay tәjiriybesin mekteptegi oqu, tәrbie isin odan әri algha bas­ty­ru­gha baghyshtauda. Yaghni, mektep basshysy men ondaghy enbek újymyna ruhany jetekshilik jasap jýr. Sonysyna qarap, bizder, Orynsha apaydyng osy­dan qyryq jyl búrynghy shәkirtteri - óz ústazymyzdy úly adamdardyng qa­taryna qosa sóileudi artyq kórmeymiz.
Óz basym qayda jýrsem de ol kisining maghan degen qamqorlyghyn, sýiispenshiligin sezinemin. Orny dara aqylshym retinde әrtýrli mәselelerge baylanysty kenesip túramyn. Ár kezdesuimiz sanama ýlken әser etip, boyyma quat qúyady. Jýzdesulerdegi әngimeden keyin tereng oilargha ketip, qalay ol kisining senimin aqtap shyqsam degen oilar boydan ketpeydi.
Bayqap jýrmin, ústazym mening ómirimnin, istegen isterimning barlyq jaghyna múqiyat qarap, zor kónil bólip jýr. Oqushylaryna balalarynan ar­tyq kónil bólip jýrgen múghalimine qalay qayran qalmaysyn.
Qansha qarmansam da Orynsha Jol­múratqyzynday daryndy da ardager ús­ta­zymnyng alyp ta zanghar beynesin to­lyq­tay ashu qiyngha týsetinin sezemin. Ol qalyn-qalyng kitaptardyng en­shi­sin­de­gi amanat ekendigin de jaqsy týsinemin.
Al, mening búl shaghyn maqalada basty aitqym kelgeni - úlaghatty ústaz dәrejesinen әldeqashan asyp týsip, tanymal el anasy dengeyine jetken jasampaz jannyng býgingi kýni bir ghasyrlyq adam ghúmyrynyng seksen degen altyn aralynyng tórinen oryn alyp jatqandyghy edi. Sol sebepti, kónil qoshyn keltiretin mereytoygha shәkirt retindegi ózindik ýnimdi qosyp, taghdyryma kók jýzindegi «Qús jo­lyn­day» bayandy baghyt-baghdar kórsetken ardaqty apayymnyng aldaghy barlyq ashyq kýnderine - syr bermes myqty densaulyq, toqyrau men qarttyqqa moyynúsynbaghan sergek is-әreketter tileymin! Kógershinning tileuindey pe­rish­te peyili men әli de bolsa jas úrpaq tәrbiyesine tiygizer sharapatynyng mol­dy­ghyna qaray - ómiriniz órge ozyp, ús­tazdyq sýiikti ortanyz ben әulettik baqytty shanyraghynyzdyng shamshy­ra­ghy bola beriniz degim keledi!
Ádil ShAYaHMETOV,
Qazaqstan Respublikasy Últtyq qauipsizdik komiyteti akademiyasynyng bastyghy, general-leytenant, Euraziya memlekettik uniyversiytetining qúrmetti professory.
ALMATY.

"Abay-aqparat"