«Qazaqstanda AES salynuy kerek» degen súraq ayasynda yzu-qyzu talqy bolyp jatqanyna da biraz jyldyng jýzi boldy. AES qúrylysyn qoldaytyndar da, oghan qarsy tarap ta jeterlik. AES salu arqyly energetika salasyndaghy derbestikke qol jetkizemiz deytin top ókilderi jyldam arada qúrylysty bastau kerek degen oida. Al «AES jarylyp, ekologiyalyq apat әkelui yqtimal» degender búl jobagha ýzildi-kesildi qarsy.

AES әlemde kóptegen elderde bar jәne tiyimdi iske asyp jatqan tehnologiya. Alayda AES-ti saludy kimge tapsyru qajet ekeni de manyzdy. Mysaly, búryn Chernobyli apatyn jasaghan jәne AES salu boyynsha ózine kýmәndi reputasiya alghan Reseyge me, әlde, Fransiya, Kanada, Italiya, AQSh nemese Japoniya syndy elderge me?

«Japoniyada da AES jaryldy» deytinder bar, alayda, ol jer silkinisinen jәne sunamy әserinen bolghan edi, Chernobylidaghyday týsiniksiz jәne ózdiginen emes. Sondyqtan Japoniyany da búl túrghydan senimdi AES salushy el retinde sanaugha bolady deydi mamandar.

AES qúrylysyn Reseyge tapsyru kerek deytinder de barshylyq. Alghashqy AES KSRO-da 1948 jyly salynsa da, qazir Resey beybit atomdy iygeru jaghynan artta qaldy jәne jemqorlyq pen paraqorlyqtan algha shyghyp, jana tehnologiyany iygeru boyynsha Batys pen Ontýstik-Shyghys Aziya elderinen әldeqayda tómen bolghandyqtan, ol jaghynan da senimdi bolmay otyr. Reseyge AES qúrylysyn tapsyru Mәskeuge sayasy rychagty berumen birdey bolar edi. Sebebi AES-te júmys jasaytyn mamandardyng basym bóligi de reseylikter boluy mýmkin.

«AES-ti qayda salady» degen mәsele taghy bar. Balqash kóli jii aityluda. Jalpy AES-ti salu orny reaktoryna baylanysty tandalady. Kóbine su jaghasyna, reaktor ysyp ketkende salqyndatu ýshin salynady. Biraq, Balqash kóli qanshalyqty tiyimdi? Kólding su dengeyi de bir qalypta túratynyna senim az, óitkeni Qytay Balqashqa qúyatyn transshekaralyq ózenderdi jyl sayyn bitep, su dengeyin azaytyp keledi. Sondyqtan da AES salynatyn bolsa, onyng qayda salynu kerektigi әli de talqy bolary anyq.

Nege AES jayly sóz qozghap otyrmyz? Sebebi Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaev Fransiyagha barghan saparynda AES-ke qatysty sóz qozghady. Fransiyanyng «Assystem» kompaniyasymen ózara әriptestik boyynsha memorandumgha qol qoyyldy. Búl qújat AES-ke qajetti mamandardy dayarlaugha mýmkindik beredi, sәikesinshe, AES qúrylysyn Fransiya atqaruy mýmkin.

Fransiya әlem boyynsha AES saludan ýlken tәjiriybege ie memleket sanalady. Ony AES bloktary bar elderding tizimine qarap ta anyqtau qiyn emes. Álemde bloktary kóp elder mynalar: Úlybritaniya -15, Ýndistan - 22, Kanada - 19, Qytay -48, Resey - 39, Fransiya - 58, Ontýstik Koreya - 25, Japoniya - 38, AQSh - 98. Mine, osy kórsetkishting ózi fransuzdardyng reseylikterden әldeqayda joghary tәjiriybe men jana tehnologiyagha ie ekendigin kórsetedi.

Reseyding Týrkiyada salyp jatqan AES-ine qatysty birneshe mәrte dau shyghyp, qúrylys qarqyny bayaulady. Búl Reseyge degen AES salasyndaghy senimdi azaytty. Al Ukrainagha basyp kirgen Resey Zaporojie AES-i arqyly bopsalaugha kóshkendikten, әlem elderi Reseyding yadrolyq bopsagha deyin baratynyna kóz jetkizdi.

AES salu mәselesi әli de talqygha salynary anyq. Áli san elmen memorandum jasaluy da mýmkin.

Ka Myrza

Abai.kz