«قازاقستاندا اەس سالىنۋى كەرەك» دەگەن سۇراق اياسىندا ىزۋ-قىزۋ تالقى بولىپ جاتقانىنا دا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. اەس قۇرىلىسىن قولدايتىندار دا، وعان قارسى تاراپ تا جەتەرلىك. اەس سالۋ ارقىلى ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى دەربەستىككە قول جەتكىزەمىز دەيتىن توپ وكىلدەرى جىلدام ارادا قۇرىلىستى باستاۋ كەرەك دەگەن ويدا. ال «اەس جارىلىپ، ەكولوگيالىق اپات اكەلۋى ىقتيمال» دەگەندەر بۇل جوباعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى.

اەس الەمدە كوپتەگەن ەلدەردە بار جانە ءتيىمدى ىسكە اسىپ جاتقان تەحنولوگيا. الايدا اەس-ءتى سالۋدى كىمگە تاپسىرۋ قاجەت ەكەنى دە ماڭىزدى. مىسالى، بۇرىن چەرنوبىل اپاتىن جاساعان جانە اەس سالۋ بويىنشا وزىنە كۇماندى رەپۋتاتسيا العان رەسەيگە مە، الدە، فرانتسيا، كانادا، يتاليا، اقش نەمەسە جاپونيا سىندى ەلدەرگە مە؟

«جاپونيادا دا اەس جارىلدى» دەيتىندەر بار، الايدا، ول جەر سىلكىنىسىنەن جانە تسۋنامي اسەرىنەن بولعان ەدى، چەرنوبىلداعىداي تۇسىنىكسىز جانە وزدىگىنەن ەمەس. سوندىقتان جاپونيانى دا بۇل تۇرعىدان سەنىمدى اەس سالۋشى ەل رەتىندە ساناۋعا بولادى دەيدى ماماندار.

اەس قۇرىلىسىن رەسەيگە تاپسىرۋ كەرەك دەيتىندەر دە بارشىلىق. العاشقى اەس كسرو-دا 1948 جىلى سالىنسا دا، قازىر رەسەي بەيبىت اتومدى يگەرۋ جاعىنان ارتتا قالدى جانە جەمقورلىق پەن پاراقورلىقتان العا شىعىپ، جاڭا تەحنولوگيانى يگەرۋ بويىنشا باتىس پەن وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنەن الدەقايدا تومەن بولعاندىقتان، ول جاعىنان دا سەنىمدى بولماي وتىر. رەسەيگە اەس قۇرىلىسىن تاپسىرۋ ماسكەۋگە ساياسي رىچاگتى بەرۋمەن بىردەي بولار ەدى. سەبەبى اەس-تە جۇمىس جاسايتىن مامانداردىڭ باسىم بولىگى دە رەسەيلىكتەر بولۋى مۇمكىن.

«اەس-ءتى قايدا سالادى» دەگەن ماسەلە تاعى بار. بالقاش كولى ءجيى ايتىلۋدا. جالپى اەس-ءتى سالۋ ورنى رەاكتورىنا بايلانىستى تاڭدالادى. كوبىنە سۋ جاعاسىنا، رەاكتور ىسىپ كەتكەندە سالقىنداتۋ ءۇشىن سالىنادى. بىراق، بالقاش كولى قانشالىقتى ءتيىمدى؟ كولدىڭ سۋ دەڭگەيى دە ءبىر قالىپتا تۇراتىنىنا سەنىم از، ويتكەنى قىتاي بالقاشقا قۇياتىن ترانسشەكارالىق وزەندەردى جىل سايىن بىتەپ، سۋ دەڭگەيىن ازايتىپ كەلەدى. سوندىقتان دا اەس سالىناتىن بولسا، ونىڭ قايدا سالىنۋ كەرەكتىگى ءالى دە تالقى بولارى انىق.

نەگە اەس جايلى ءسوز قوزعاپ وتىرمىز؟ سەبەبى قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ فرانتسياعا بارعان ساپارىندا اەس-كە قاتىستى ءسوز قوزعادى. فرانتسيانىڭ «Assystem» كومپانياسىمەن ءوزارا ارىپتەستىك بويىنشا مەموراندۋمعا قول قويىلدى. بۇل قۇجات اەس-كە قاجەتتى مامانداردى دايارلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، سايكەسىنشە، اەس قۇرىلىسىن فرانتسيا اتقارۋى مۇمكىن.

فرانتسيا الەم بويىنشا اەس سالۋدان ۇلكەن تاجىريبەگە يە مەملەكەت سانالادى. ونى اەس بلوكتارى بار ەلدەردىڭ تىزىمىنە قاراپ تا انىقتاۋ قيىن ەمەس. الەمدە بلوكتارى كوپ ەلدەر مىنالار: ۇلىبريتانيا -15, ءۇندىستان - 22, كانادا - 19, قىتاي -48, رەسەي - 39, فرانتسيا - 58, وڭتۇستىك كورەيا - 25, جاپونيا - 38, اقش - 98. مىنە، وسى كورسەتكىشتىڭ ءوزى فرانتسۋزداردىڭ رەسەيلىكتەردەن الدەقايدا جوعارى تاجىريبە مەن جاڭا تەحنولوگياعا يە ەكەندىگىن كورسەتەدى.

رەسەيدىڭ تۇركيادا سالىپ جاتقان اەس-ىنە قاتىستى بىرنەشە مارتە داۋ شىعىپ، قۇرىلىس قارقىنى باياۋلادى. بۇل رەسەيگە دەگەن اەس سالاسىنداعى سەنىمدى ازايتتى. ال ۋكرايناعا باسىپ كىرگەن رەسەي زاپوروجە اەس-ءى ارقىلى بوپسالاۋعا كوشكەندىكتەن، الەم ەلدەرى رەسەيدىڭ يادرولىق بوپساعا دەيىن باراتىنىنا كوز جەتكىزدى.

اەس سالۋ ماسەلەسى ءالى دە تالقىعا سالىنارى انىق. ءالى سان ەلمەن مەموراندۋم جاسالۋى دا مۇمكىن.

كا مىرزا

Abai.kz