Teledidar kóru ziyan ba?
Mereke kýnderi demalys kýnderine jalghasyp býginnen bastap aldaghy dýisenbige deyin Qazaqstan halqy tórt kýn boyy Úlystyng úly kýni - Nauryz meyramyn toylaydy. Qazaqy dәstýr boyynsha Nauryz meyramyn býkil auyl-el bolyp, әsirese, jastar jaghy týgeldey tang shapaghatyn qarsy aludan bastaghan eken. Búrynghylar tazalanghan aryqtargha su jiberip, aghash otyrghyzghan, gýl ekken. Toy-duman odan әri «Ayqysh-úiqysh», «Aq serek pen kók serek», «Alqa qotan» siyaqty últtyq oiyndarmen jalghasady, әn salyp, by biylenedi, aqyndar aitysy bir jaqta, kýres, atjarys, tenge ilu, qyz quu siyaqty sporttyq oiyndar ekinshi jaqta qyzyp jatady.
Mereke kýnderi demalys kýnderine jalghasyp býginnen bastap aldaghy dýisenbige deyin Qazaqstan halqy tórt kýn boyy Úlystyng úly kýni - Nauryz meyramyn toylaydy. Qazaqy dәstýr boyynsha Nauryz meyramyn býkil auyl-el bolyp, әsirese, jastar jaghy týgeldey tang shapaghatyn qarsy aludan bastaghan eken. Búrynghylar tazalanghan aryqtargha su jiberip, aghash otyrghyzghan, gýl ekken. Toy-duman odan әri «Ayqysh-úiqysh», «Aq serek pen kók serek», «Alqa qotan» siyaqty últtyq oiyndarmen jalghasady, әn salyp, by biylenedi, aqyndar aitysy bir jaqta, kýres, atjarys, tenge ilu, qyz quu siyaqty sporttyq oiyndar ekinshi jaqta qyzyp jatady.
Keshkisin jastar «Altybaqan» ainalasyndaghy tamashagha jinalady. Qyzyqtyng barlyghy osynda bolatyn. Al qazir she? Býginde toy-tamashanyng barlyghy ýiding ishindegi «jәshikte». Mereke neshe kýnge sozylsa, sonshama kýn ýiden shyqpay, teledidardyng aldynda jatatyndar bar. Kópshilik teledidardyng aldynan shyqpaydy, arasynda bir-birine qonaqqa baryp, nauryzkóje iship keledi, qaytyp kelip telejәshikting aldyna jayghasady. Orystardyng kóktemgi «Maslennisa» merekesi, tatarlardyng «Sabantoylaryna» qarasanyz birshama belsendi týrde ótedi. Búl kezde neshe týrli sporttyq oiyndar úiymdastyrylyp, júrt soghan jappay qatysugha úmtylady. Bizge de sonday jastar alqynyp-júlqynyp, jarysa qatysatyn sporttyq oiyndardy kóptep úiymdastyru kerek siyaqty. Syrttaghy әlemdi kompiuter, teledidar arqyly ghana tanyp, «ýikýshik» bolyp ósip jatqan jastardy últtyq meyramdardyng mәn-manyzyn ýiretip, boylaryna sinirmesek olardan da aiyrylyp qaluymyz mýmkin. Teledidardyng da, internetting de jaqsy jaqtary bar, biraq olardyng densaulyqqa, adamnyng oi-órisine, psihikasyna tiygizetin ziyandaryn da úmytpaghan jón.
Teledidar payda bolghannan bastap ghalymdar onyng adamdargha beretin paydasy men ziyany turaly bir pikirge kele almay, tartysyp keledi. Sarapshylardyng bir jaghy teledidar paydaly dese, ekinshi jaghy paydasynan ziyany kóp degendi aitady. Sonymen, kógildir ekran jóninde ghalymdardyng ne aitatynyna qúlaq salayyq. Teledidardyng әrbir ýiding tórinen oryn alghanyna ondaghan jyl boldy, biraq onyng adamdar ýshin ýlken qater әkeletinin eshkim aitpaydy. Biz kompiuter, miykrotolqyndy pesh, elektr poyyzdary, kýshti radiolokasiyalyq stansalar, baylanys toraptary, qalta telefondary bolmaghan kezde kógildir ekranmen tanystyq. Ol kezde planeta joghary volittyq jeliler, úyaly telefondardyng radiotranslyatorlary siyaqty ghalamat kýshi bar jýyelermen býgingidey oralyp tastalghan joq bolatyn. Qazir osynyng barlyghy adamdardyng júmysyn bir jaghynan jenildetti, al ekinshi jaghynan densaulyghyn qúrtyp jatyr.
Teledidardy alysyraq otyryp kóretin bolghandyqtan densaulyqqa әser etui kompiuterge qaraghanda azdau, biraq onyng aldynda biz kóp uaqytymyzdy ótkizemiz, sondyqtan kógildir ekrannan keletin kesel kóp bolmaq. Elektrlik magnit óristerining әserinen tez sharshau, ashushandyq, úmytshaqtyq, úiqynyng búzyluy degen keselder shyghady. «Búlar teledidardyng әserinen bolady» dep adamdar oilamaydy, óitkeni kógildir ekrannyng әseri bildirtpey boydy alady. Amerikalyq zerthanalardyng birindegi kórtyshqandar ústaytyn kórshi bólmege teledidar qoyyp, ghalymdar baqylaugha alghan. Ádette, orta eseppen 12 baladan tabatyn kórtyshqandar teledidar payda bolghannan keyin bir-eki balamen ghana shektelgen, olardyng ózi ólip qala bergen. «Súiyq kristaldy nemese plazmalyq ekrany bar teledidarlardyng densaulyqqa eshqanday әseri bolmaydy» degen qate pikir eken. Klinikalyq zertteulerding nәtiyjesi búl ekrandardyng adam aghzasyna әseri búrynghylardan 2 ese kóp ekendigin kórsetti. Elektromagnittik qauipsizdik ortalyghynyng 1996 jylghy kompiuterdi paydalanushynyng qyzmettik jaghdayyn zertteu nәtiyjesinde, tipti az uaqyt (1 saghat) júmys istegen adamda monitordyng elektromagnittik sәulesining әserinen garmonaldyq jaghdayy әlsiregeni jәne my biotoktarynyng birshama ózgeretini anyqtalghan. Qannyng qúramy onkologiyalyq aurugha shaldyqqandardyng qanyna úqsaydy. Áyelderding emosiyalyq jaghdayyna jәne ótine qatty әser etse, erkekterding gormondary әlsirep, potensiyasy tómendeydi. Telediydar da osylay әser etedi. Kórermenderding kózderi sharshap, auyrady, bas auruy payda bolady, úiqy búzylady, aghzanyng psiyhofizikalyq jaghdayy búzylady.
Ghylymiy-zertteuler elektrlik sәulelerding adam aghzasyna jýzdegen әseri bar ekenin dәleldep otyr. Olardyng әrbir kletkany qalay tesip ótip, býkil organdar men jýiening qyzmettik jaghdayyn qalay ózgertetinin kózben kóretindey jasap, adamdargha kórsetetin bolsa, qazirgi kensedegiler júmysqa barudan bas tartar edi. «Qysqatolqyndy peshting adam aghzasyna qanday ziyan ekenin kórgen adam ony laqtyryp tastar edi» dep eskertedi nemis ghalymdary. Venadaghy pasiyentterding mýddesin qorghau jónindegi halyqaralyq qauymdastyqtyng preziydenti, professor Tomas Tili osy qysqatolqyndy peshting ziyanyn alghash shyqqan kezden bastap zerttep, ótken ghasyrdyng sekseninshi jyldary ony qoldanugha qarsy pikirler aitqan. Qysqatolqyndy peshting sәulesi kókónisting qúrylymdaghy ósimdik alkoloiydyn ózgertedi eken. Himiyalyq ózgeriske týsken taghamnan limfatiyalyq jýiening qyzmeti búzylady, onyng arty aghzanyng immuniytet jýiesin tómendetuge soqtyrady. Eng bastysy, qysqatolqyndy peshten sәulege malynyp shyqqan taghamdy jeu - isik kletkalarynyng kóbengine jәne qannyng úngyna yqpal etedi eken. Statistikagha qaraghanda, qysqatolqyndy peshti kóp paydalanatyn adamdardyng asqazanynda, óneshinde isikter payda bolghan.
Qazirgi kezde teledidar ýiimizding әr bólmesinde, tipti as ishetin bólmede de, avtokólikte de túrady. Gastroenterologtardyng mәlimdeuinshe, kógildir ekrannyng aldynda otyryp tamaq ishu, әsirese, balalardyng densaulyghyna óte ziyan. Búl asqazan jarasyn, gastrit aurularyn qozdyrady eken. Tamaqtanyp otyryp teledidar kórgen kezde asqazan sekresiyasy az bólinedi, al búl kóptegen aurulargha sebep bolady. Germaniyalyq ghalym Manfred Spiyserding zertteuleri teledidargha ýnemi tesilip otyratyndardyng kóbi jýregin may basyp, qaytys bolatyndyghyn dәleldepti. Olarda diabet, joghary qan qysymy, qanda holesterinning kóbengi payda bolady. Ghalymnyng mәlimdeuinshe, kógildir ekrannyng aldynan shyqpay, qatty beriluding nәtiyjesinde jylyna 20 myng nemis jogharyda atalghan aurulardan qaytys bolady eken.
AQSh-tyng Ontýstik Karolina uniyversiytetindegi ghalymdar «teledidar balanyng kognitivtik qyzmetining damuyna keri әser etedi, sonday-aq oiyn júmyldyrugha keri әserin tiygizedi» degen tújyrym jasap otyr. Kógildir ekrannyng әseri eng aldymen kóru mýshesine emes, estu qabiletine ziyanyn tiygizedi. Ghalymdardyng zertteulerinshe, bala teledidardy qaramay-aq, manynda oinap jýrgen kýnning ózinde nazar audaru, prinsiptik oidy júmyldyru qabileti nasharlap, onyng miynda kereghar reaksiya jýredi. Tipti teledidar basqa bólmede qosuly túrsa da bala ony estiydi, sóitip oinap jýrgen, kitap oqyp, ýy júmysyn jasap otyrghan balanyng miy túraqty rejimde kereksiz aqparattardy qabyldap, ony alandatady. «Kógildir ekran ýide kýnine 90 minuttan artyq qosylmauy tiyis» degen kenes beredi ghalymdar.
Áriyne, búl kógildir ekrangha mýlde jolamau degen әngime emes, ony ornymen paydalanuda. Teledidar - adamzattyng úly jetistikterining biri. Kópshilik júmystan keyin ýige kelip tandaghan baghdarlamalaryn, serialdaryn raqattanyp kóredi. Bir jaman jeri - ol adamdardy ýige jipsiz baylap qoyady. Uaqytynyng bәrin alady, onymen qoymay, densaulyghyna zalal keltiredi eken. Sonyng arqasynda biz «Nauryz» siyaqty jappay toylanatyn merekelerge qatysudy úmytyp baramyz, qoghamdyq, sayasi, sporttyq, mәdeny sharalardyng qaynaghan ortasynda jýre almaymyz. Aynalamyzda bolyp jatqan barlyq janalyqtar men әrtýrli oqighalardyng barlyghyn teledidar arqyly ýiimizge әkelip bergenin qalaymyz. Biraq odan bizge ziyanynan basqa, eshqanday payda joq ekenin de týsinuimiz kerek.
Eresek adamdargha paydaly kenes beru bolmasa, ýirenshikti әdetterinen aiyru qiyn ekendigin ghalymdar jaqsy týsinedi. Alayda, ózderining densaulyqtaryn oilamasa da balalarynyng densaulyghyna kónil bólip, kógildir ekrannan keletin keselderding aldyn alghan jón. Ol ýshin onyng paydasy men ziyandaryna zertteuler jýrgizgen ghalymdardyng beretin kenesine kónil audarayyq:
1. Keybireuler ýiine kele salyp, teledidardy qosudy әdetke ainaldyrghan nemese ony jaryq ýshin (fon) paydalanady, telediydardy qajeti bolmasa qospanyz;
2. Kóretin baghdarlamany múqiyat tandanyz. Eger ózinizding kónil kýiiniz qalamaytyn bolsa, ashu-yza shaqyratyn baghdarlamalardy qaramanyz. Balalarynyz kórip otyrghan filimder men baghdarlamalardy jәne olardyng kógildir ekran aldynda qansha uaqyt otyratynyn qadaghalanyz;
3. Belgili bir jasqa kelgenshe jasóspirimder teledidar ekranynda bolyp jatqan oqighalardy týsindirudi qajet etedi. Teledidargha tegin tәrbiyeshi dep qaramau kerek, balany onyng aldyna jalghyz otyrghyzyp qonggha bolmaydy. Balalar ýshin tәrbiyelik maghynadaghy otbasylyq baghdarlamalardy tandap kórsetu kerek. Eger bala tәuligine eki saghattay teledidar qarasa, odan eshqanday ziyan kelmeydi. Kerisinshe, ol búdan ózine paydaly maghlúmattar alady, ózine janalyqtar ashady. Al endi kógildir ekran onyng jalghyz ghana dosyna ainalsa, odan keler qauip bar. Onyng keri әserin kóp úzamay óziniz de bayqaytyn bolasyz.
Qayyrjan TÓREJAN
"Ayqyn" gazeti