مەرەكە كۇندەرى دەمالىس كۇندەرىنە جالعاسىپ بۇگىننەن باستاپ الداعى دۇيسەنبىگە دەيىن قازاقستان حالقى ءتورت كۇن بويى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ناۋرىز مەيرامىن تويلايدى. قازاقي ءداستۇر بويىنشا ناۋرىز مەيرامىن بۇكىل اۋىل-ەل بولىپ، اسىرەسە، جاستار جاعى تۇگەلدەي تاڭ شاپاعاتىن قارسى الۋدان باستاعان ەكەن. بۇرىنعىلار تازالانعان ارىقتارعا سۋ جىبەرىپ، اعاش وتىرعىزعان، گۇل ەككەن. توي-دۋمان ودان ءارى «ايقىش-ۇيقىش»، «اق سەرەك پەن كوك سەرەك»، «القا قوتان» سياقتى ۇلتتىق ويىندارمەن جالعاسادى، ءان سالىپ، بي بيلەنەدى، اقىندار ايتىسى ءبىر جاقتا، كۇرەس، اتجارىس، تەڭگە ءىلۋ، قىز قۋ سياقتى سپورتتىق ويىندار ەكىنشى جاقتا قىزىپ جاتادى.

كەشكىسىن جاستار «التىباقان» اينالاسىنداعى تاماشاعا جينالادى. قىزىقتىڭ بارلىعى وسىندا بولاتىن. ال قازىر شە؟ بۇگىندە توي-تاماشانىڭ بارلىعى ءۇيدىڭ ىشىندەگى «جاشىكتە». مەرەكە نەشە كۇنگە سوزىلسا، سونشاما كۇن ۇيدەن شىقپاي، تەلەديداردىڭ الدىندا جاتاتىندار بار. كوپشىلىك تەلەديداردىڭ الدىنان شىقپايدى، اراسىندا ءبىر-بىرىنە قوناققا بارىپ، ناۋرىزكوجە ءىشىپ كەلەدى، قايتىپ كەلىپ تەلەجاشىكتىڭ الدىنا جايعاسادى. ورىستاردىڭ كوكتەمگى «ماسلەننيتسا» مەرەكەسى، تاتارلاردىڭ «سابانتويلارىنا» قاراساڭىز ءبىرشاما بەلسەندى تۇردە وتەدى. بۇل كەزدە نەشە ءتۇرلى سپورتتىق ويىندار ۇيىمداستىرىلىپ، جۇرت سوعان جاپپاي قاتىسۋعا ۇمتىلادى. بىزگە دە سونداي جاستار القىنىپ-جۇلقىنىپ، جارىسا قاتىساتىن سپورتتىق ويىنداردى كوپتەپ ۇيىمداستىرۋ كەرەك سياقتى. سىرتتاعى الەمدى كومپيۋتەر، تەلەديدار ارقىلى عانا تانىپ، «ۇيكۇشىك» بولىپ ءوسىپ جاتقان جاستاردى ۇلتتىق مەيرامداردىڭ ءمان-ماڭىزىن ۇيرەتىپ، بويلارىنا سىڭىرمەسەك ولاردان دا ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. تەلەديداردىڭ دا، ينتەرنەتتىڭ دە جاقسى جاقتارى بار، بىراق ولاردىڭ دەنساۋلىققا، ادامنىڭ وي-ورىسىنە، پسيحيكاسىنا تيگىزەتىن زياندارىن دا ۇمىتپاعان ءجون.

تەلەديدار پايدا بولعاننان باستاپ عالىمدار ونىڭ ادامدارعا بەرەتىن پايداسى مەن زيانى تۋ­رالى ءبىر پىكىرگە كەلە الماي، تار­تىسىپ كەلەدى. ساراپشىلاردىڭ ءبىر جاعى تەلەديدار پايدالى دەسە، ەكىنشى جاعى پايداسىنان زيانى كوپ دەگەندى ايتادى. سونىمەن، كوگىلدىر ەكران جونىندە عالىمداردىڭ نە ايتاتىنىنا قۇلاق سالايىق. تەلەديداردىڭ ءاربىر ءۇيدىڭ تورىنەن ورىن العانىنا ونداعان جىل بولدى، بىراق ونىڭ ادامدار ءۇشىن ۇلكەن قاتەر اكەلەتىنىن ەشكىم ايتپايدى. ءبىز كومپيۋتەر، ميك­رو­تول­قىندى پەش، ەلەكتر پويىزدا­رى، كۇشتى راديولوكاتسيالىق ستان­سا­­لار، بايلانىس توراپتارى، قالتا تەلە­فون­دارى بولماعان كەزدە كو­گىلدىر ەك­رانمەن تانىستىق. ول كەز­دە پلا­نەتا جوعارى ۆولتتىق جە­لىلەر، ۇيالى تەلەفونداردىڭ را­ديو­تران­سلياتور­لارى سياقتى عالامات كۇشى بار ءجۇ­يەلەرمەن بۇگىنگىدەي ورالىپ تاس­تال­عان جوق بولاتىن. قازىر وسىنىڭ بار­­لىعى ادامداردىڭ جۇمىسىن ءبىر جا­عى­نان جەڭىلدەتتى، ال ەكىنشى جا­عى­نان دەنساۋلىعىن قۇرتىپ جاتىر.

تەلەديداردى الىسىراق وتى­رىپ كورەتىن بولعاندىقتان دەن­ساۋلىققا اسەر ەتۋى كومپيۋتەرگە قا­راعاندا ازداۋ، بىراق ونىڭ ال­دىندا ءبىز كوپ ۋاقىتىمىزدى وتكى­زەمىز، سوندىقتان كوگىلدىر ەكران­نان كەلەتىن كەسەل كوپ بولماق. ەلەكترلىك ماگنيت ورىستەرىنىڭ اسە­رىنەن تەز شارشاۋ، اشۋشاڭدىق، ۇمىتشاقتىق، ۇيقىنىڭ بۇزىلۋى دەگەن كەسەلدەر شىعادى. «بۇلار تەلەديداردىڭ اسەرىنەن بولادى» دەپ ادامدار ويلامايدى، ويتكەنى كوگىلدىر ەكراننىڭ اسەرى بىلدىرتپەي بويدى الادى. امەريكالىق زەرتحانالار­دىڭ بىرىندەگى كورتىشقاندار ۇستايتىن كورشى بولمەگە تەلەديدار قويىپ، عالىمدار باقىلاۋعا العان. ادەتتە، ورتا ەسەپپەن 12 بالادان تاباتىن كورتىشقاندار تەلەديدار پايدا بولعاننان كەيىن ءبىر-ەكى بالامەن عانا شەكتەلگەن، ولاردىڭ ءوزى ءولىپ قالا بەرگەن. «سۇيىق كريستالدى نەمەسە پلازمالىق ەكرانى بار تە­لەديدارلاردىڭ دەنساۋلىققا ەش­قانداي اسەرى بولمايدى» دەگەن قاتە پىكىر ەكەن. كلينيكالىق زەرت­تەۋ­لەردىڭ ناتيجەسى بۇل ەكراندار­دىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى بۇرىنعىلار­دان 2 ەسە كوپ ەكەندىگىن كورسەتتى. ەلەكتروماگنيتتىك قاۋىپسىزدىك ور­تالىعىنىڭ 1996 جىلعى كوم­پيۋ­تەردى پايدالانۋشىنىڭ قىزمەت­تىك جاعدايىن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە، ءتىپتى از ۋاقىت (1 ساعات) جۇمىس ءىس­تەگەن ادامدا مونيتوردىڭ ەلەك­ترو­ماگنيتتىك ساۋلەسىنىڭ اسەرى­نەن گارمونالدىق جاعدايى السىرەگە­نى جانە مي بيوتوكتارىنىڭ ءبىرشا­ما وزگەرەتىنى انىقتالعان. قاننىڭ قۇ­­رامى ونكولوگيالىق اۋرۋعا شال­دىق­قانداردىڭ قانىنا ۇقسايدى. ايەلدەردىڭ ەموتسيالىق جاعدايى­نا جانە وتىنە قاتتى اسەر ەتسە، ەر­كەكتەردىڭ گورموندارى السىرەپ، پوتەنتسياسى تومەندەيدى. تەلەدي­دار دا وسىلاي اسەر ەتەدى. كورەر­مەن­دەردىڭ كوزدەرى شارشاپ، اۋى­رادى، باس اۋرۋى پايدا بولادى، ۇيقى بۇزىلادى، اعزانىڭ پسي­حوفيزيكالىق جاعدايى بۇزىلادى.

عىلىمي-زەرتتەۋلەر ەلەكترلىك ساۋلەلەردىڭ ادام اعزاسىنا جۇزدەگەن اسەرى بار ەكەنىن دالەلدەپ وتىر. ولاردىڭ ءاربىر كلەتكانى قالاي تەسىپ ءوتىپ، بۇكىل ورگاندار مەن جۇيەنىڭ قىزمەتتىك جاعدايىن قالاي وزگەرتەتىنىن كوزبەن كو­رە­تىندەي جاساپ، ادامدارعا كور­سەتەتىن بولسا، قازىرگى كەڭسەدەگىلەر جۇ­مىسقا بارۋدان باس تارتار ەدى. «قىسقاتولقىندى پەشتىڭ ادام اعزاسىنا قانداي زيان ەكەنىن كورگەن ادام ونى لاقتىرىپ تاستار ەدى» دەپ ەسكەرتەدى نەمىس عالىم­دارى. ۆەناداعى پاتسيەنتتەردىڭ ءمۇد­دەسىن قورعاۋ جونىندەگى حا­لىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ پرە­زيدەنتى، پروفەسسور توماس تيل وسى قىسقاتولقىندى پەشتىڭ زيا­نىن العاش شىققان كەزدەن باستاپ زەرتتەپ، وتكەن عاسىردىڭ سەك­سە­نىنشى جىلدارى ونى قولدانۋعا قارسى پىكىرلەر ايتقان. قىسقا­تول­قىندى پەشتىڭ ساۋلەسى كوكو­نىس­تىڭ قۇرىلىمداعى وسىمدىك الكولوي­دىن وزگەرتەدى ەكەن. حيميالىق وزگە­رىسكە تۇسكەن تاعامنان ليمفا­تيا­لىق جۇيەنىڭ قىزمەتى بۇزىلادى، ونىڭ ارتى اعزانىڭ يممۋنيتەت جۇيەسىن تومەندەتۋگە سوقتىرادى. ەڭ باستىسى، قىسقاتولقىندى پەشتەن ساۋلەگە مالىنىپ شىققان تاعامدى جەۋ - ىسىك كلەتكالارىنىڭ كوبەيۋىنە جانە قاننىڭ ۇيۋىنا ىقپال ەتەدى ەكەن. ستاتيستيكاعا قاراعاندا، قىسقاتولقىندى پەشتى كوپ پايدالاناتىن ادامداردىڭ اسقازانىندا، وڭەشىندە ىسىكتەر پايدا بولعان.

قازىرگى كەزدە تەلەديدار ءۇيى­مىز­دىڭ ءار بولمەسىندە، ءتىپتى اس ىشە­تىن بولمەدە دە، اۆتوكولىكتە دە تۇرادى. گاستروەنتەرولوگتاردىڭ ءمالىم­دەۋىنشە، كوگىلدىر ەكراننىڭ ال­دىن­دا وتىرىپ تاماق ءىشۋ، اسىرەسە، بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا وتە زيان. بۇل اسقازان جاراسىن، گاس­تريت اۋرۋلارىن قوزدىرادى ەكەن. تاماقتانىپ وتىرىپ تەلەديدار كور­گەن كەزدە اسقازان سەكرەتسياسى از بولىنەدى، ال بۇل كوپتەگەن اۋ­رۋلارعا سەبەپ بولادى. گەرمانيا­لىق عالىم مانفرەد سپيتسەردىڭ زەرت­تەۋلەرى تەلەديدارعا ۇنەمى تە­سىلىپ وتىراتىنداردىڭ كوبى ءجۇ­رەگىن ماي باسىپ، قايتىس بولا­تىن­دىعىن دالەلدەپتى. ولاردا ديابەت، جوعارى قان قىسىمى، قاندا حو­لەس­تەريننىڭ كوبەيۋى پايدا بولا­دى. عالىمنىڭ مالىمدەۋىنشە، كوگىل­دىر ەكراننىڭ الدىنان شىقپاي، قات­تى بەرىلۋدىڭ ناتيجەسىندە جىلى­نا 20 مىڭ نەمىس جوعارىدا اتال­عان اۋرۋلاردان قايتىس بولادى ەكەن.

اقش-تىڭ وڭتۇستىك كارولينا ۋنيۆەرسيتەتىندەگى عالىمدار «تە­لەديدار بالانىڭ كوگنيتيۆتىك قىزمەتىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتەدى، سونداي-اق ويىن جۇمىلدى­رۋعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى» دەگەن تۇ­جىرىم جاساپ وتىر. كوگىلدىر ەك­راننىڭ اسەرى ەڭ الدىمەن كورۋ مۇشەسىنە ەمەس، ەستۋ قابىلەتىنە زيانىن تيگىزەدى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنشە، بالا تەلەديداردى قاراماي-اق، ماڭىندا ويناپ ءجۇر­گەن كۇننىڭ وزىندە نازار اۋدارۋ، پرينتسيپتىك ويدى جۇمىلدىرۋ قابى­لەتى ناشارلاپ، ونىڭ ميىندا كەرەعار رەاكتسيا جۇرەدى. ءتىپتى تە­لەديدار باسقا بولمەدە قوسۋلى تۇرسا دا بالا ونى ەستيدى، ءسويتىپ ويناپ جۇرگەن، كىتاپ وقىپ، ءۇي جۇ­مىسىن جاساپ وتىرعان بالانىڭ ميى تۇراقتى رەجيمدە كەرەكسىز اقپاراتتاردى قابىلداپ، ونى الاڭداتادى. «كوگىلدىر ەكران ۇيدە كۇنىنە 90 مينۋتتان ارتىق قوسىل­ماۋى ءتيىس» دەگەن كەڭەس بەرەدى عالىمدار.

ارينە، بۇل كوگىلدىر ەكرانعا مۇلدە جولاماۋ دەگەن اڭگىمە ەمەس، ونى ورنىمەن پايدالانۋدا. تەلە­ديدار - ادامزاتتىڭ ۇلى جەتىس­تىكتەرىنىڭ ءبىرى. كوپشىلىك جۇمىس­تان كەيىن ۇيگە كەلىپ تاڭداعان باع­دارلامالارىن، سەريالدارىن راقاتتانىپ كورەدى. ءبىر جامان جەرى - ول ادامداردى ۇيگە ءجىپسىز باي­­لاپ قويادى. ۋاقىتىنىڭ ءبارىن الا­دى، ونىمەن قويماي، دەنساۋ­لى­عىنا زالال كەلتىرەدى ەكەن. سونىڭ ارقاسىندا ءبىز «ناۋرىز» سياقتى جاپپاي تويلاناتىن مەرەكەلەرگە قاتىسۋدى ۇمىتىپ بارامىز، قو­عامدىق، ساياسي، سپورتتىق، مادەني شارالاردىڭ قايناعان ورتاسىن­دا جۇرە المايمىز. اينالامىزدا بولىپ جاتقان بارلىق جاڭالىق­تار مەن ءارتۇرلى وقيعالاردىڭ بارلى­عىن تەلەديدار ارقىلى ۇيىمىزگە اكەلىپ بەرگەنىن قالايمىز. بىراق ودان بىزگە زيانىنان باسقا، ەش­قانداي پايدا جوق ەكەنىن دە ءتۇ­سىنۋىمىز كەرەك.

ەرەسەك ادامدارعا پايدالى كەڭەس بەرۋ بولماسا، ۇيرەنشىكتى ادەتتەرىنەن ايىرۋ قيىن ەكەندىگىن عالىمدار جاقسى تۇسىنەدى. الايدا، وزدەرىنىڭ دەنساۋلىقتارىن ويلا­ماسا دا بالالارىنىڭ دەنساۋلى­عى­نا كوڭىل ءبولىپ، كوگىلدىر ەكراننان كەلەتىن كەسەلدەردىڭ الدىن العان ءجون. ول ءۇشىن ونىڭ پايداسى مەن زياندارىنا زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن عالىمداردىڭ بەرەتىن كەڭەسىنە كوڭىل اۋدارايىق:
1. كەيبىرەۋلەر ۇيىنە كەلە سا­لىپ، تەلەديداردى قوسۋدى ادەتكە اينالدىرعان نەمەسە ونى جارىق ءۇشىن (فون) پايدالانادى، تەلە­دي­داردى قاجەتى بولماسا قوسپاڭىز;
2. كورەتىن باعدارلامانى مۇ­قيات تاڭداڭىز. ەگەر ءوزىڭىزدىڭ كوڭىل كۇيىڭىز قالامايتىن بولسا، اشۋ-ىزا شاقىراتىن باعدارلا­مالاردى قاراماڭىز. بالالارى­ڭىز كورىپ وتىرعان فيلمدەر مەن باع­دارلامالاردى جانە ولاردىڭ كو­گىلدىر ەكران الدىندا قانشا ۋاقىت وتىراتىنىن قاداعالاڭىز;
3. بەلگىلى ءبىر جاسقا كەلگەنشە جاسوسپىرىمدەر تەلەديدار ەكرا­نىندا بولىپ جاتقان وقيعالاردى ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتەدى. تەلەديدار­عا تەگىن تاربيەشى دەپ قاراماۋ كەرەك، بالانى ونىڭ الدىنا جال­عىز وتىرعىزىپ قويۋعا بولمايدى. بالالار ءۇشىن تاربيەلىك ماعىنا­داعى وتباسىلىق باعدارلامالار­دى تاڭداپ كورسەتۋ كەرەك. ەگەر بالا تاۋلىگىنە ەكى ساعاتتاي تەلەديدار قاراسا، ودان ەشقانداي زيان كەل­مەيدى. كەرىسىنشە، ول بۇدان وزىنە پايدالى ماعلۇماتتار الادى، وزىنە جاڭالىقتار اشادى. ال ەندى كو­گىلدىر ەكران ونىڭ جالعىز عانا دو­­سىنا اينالسا، ودان كەلەر قاۋىپ بار. ونىڭ كەرى اسەرىن كوپ ۇزا­ماي ءوزىڭىز دە بايقايتىن بولاسىز.

قايىرجان تورەجان

"ايقىن" گازەتى