4

...Kóktem jetti. Dýnie eng basynan qayta bir jaralghanday shattyqqa ótken shaghynda Maqsúttyng Qamargha degen «qapastaghy» tynyshsyz sezimi jýrekti qysqan saghynysh bolyp oraldy... Sәuirding kókshe móldir, núrly aspany jarqyrap, manauraghan tabighat jan bitkendi qayta bir janghyrtty.

Sonau bala kýnde kóretin tizbek tyrna kerueni, kók-shaqpaqtanghan dәuirli aspan tósinde, asqaqty bәseng ýndermen «tyrau» sala qúrqyldap, talyghyp jetken ýzik-ýzik әuezimen úzaq, búldyr saghynyshtar әkeledi. Japan kókte qúlazyta tyraulap, búiyqtyra, әlsirete, ýn berip, keudeden bir týrli dinkelegen gharip arman oyatqanday bolatyn. Súlu naz ba, jan jýrekti tәtti múnmen jabyrqatqan bir sezim kýrsindirgendey. Sarylghan appaq qystan songhy masayraghan sәuirde jas jangha әlde bir serik, tynys izdetip, qiyal kezdirgendey. Aspan astyn janghyrtqan tizbegimen ótkinshi kórinisi dәt degizgendey úzap bara jatady.

Búl kóktem - Maqsútqa Qamardy erekshe eske aldyrghan, ony bir kóruge anyq yntyq, zar etken kóktem edi.

4

...Kóktem jetti. Dýnie eng basynan qayta bir jaralghanday shattyqqa ótken shaghynda Maqsúttyng Qamargha degen «qapastaghy» tynyshsyz sezimi jýrekti qysqan saghynysh bolyp oraldy... Sәuirding kókshe móldir, núrly aspany jarqyrap, manauraghan tabighat jan bitkendi qayta bir janghyrtty.

Sonau bala kýnde kóretin tizbek tyrna kerueni, kók-shaqpaqtanghan dәuirli aspan tósinde, asqaqty bәseng ýndermen «tyrau» sala qúrqyldap, talyghyp jetken ýzik-ýzik әuezimen úzaq, búldyr saghynyshtar әkeledi. Japan kókte qúlazyta tyraulap, búiyqtyra, әlsirete, ýn berip, keudeden bir týrli dinkelegen gharip arman oyatqanday bolatyn. Súlu naz ba, jan jýrekti tәtti múnmen jabyrqatqan bir sezim kýrsindirgendey. Sarylghan appaq qystan songhy masayraghan sәuirde jas jangha әlde bir serik, tynys izdetip, qiyal kezdirgendey. Aspan astyn janghyrtqan tizbegimen ótkinshi kórinisi dәt degizgendey úzap bara jatady.

Búl kóktem - Maqsútqa Qamardy erekshe eske aldyrghan, ony bir kóruge anyq yntyq, zar etken kóktem edi.

Jas jigit ýshin sarghayyp alty ay jaz ótken bolsa, sarylyp alty ay qys ta ótipti. Jas jany әz ómirding jalghyz, tek jalghyz tal sheshek gýlin ashqanda sýigen dostan kónilge tapqan medeu joq. Qysqy soghym kezinde Maqsút qasyna Mamyrtaydy ertip, Qarymsaqtyng ýiine bir kelip qonyp qaytqan-dy. Qaziza Qamardy búl joly da ýiine shaqyryp әkelgen. Qamar әnshi edi. Sol týngi otyrysta әndi Qarymsaq ózi bastap, bayaghy bir úmyt bop ketken saghynyshty eski sazdy eske salyp:

 

«Jonghar tauyn jaz jaylap,

Ánge saldyq ugәilap.

Qiyr qonyp, shet jaylap,

Keldik qalqa, dәm aidap» - dep «ugәi-ugәi, әy ugәi» degen әnin terbegen. Búldyr tartqan alys kýnderding ozghan elesin múndaghan. Qamar alghashynda birneshe әndi Qazizamen qosylyp aityp kep, ayaghynda osynday shaghyn sauyq, qymbat keshti bos jibermey, jalghyz ózi shyrqap ta әn salghan bolatyn. Qamardyng sondaghy aitqan әni, qazaqqa baghy bir zaman belgi etip qaldyrghan, әlde bir «qos obany» eske týsiretin ataqty «Gýldarigha» edi. Sol kýni Maqsút osy әnde eki birdey adamnyng shyryldap, bar taghdyr, ómiri jatqanyn, tek sodan tughan qasyret әni ekenin oilaghan. Eki birdey qymbat jannyng syry ekenin úqqan.

Qamar baghanadan, kesh boyy jibektey júmsaq, әsem synghyr ýnimen anyrata shyrqap, egilte salghanda, jan azyghyn osy әn dese bolghanday, Qamardyng búl әndi sonshalyq dertti bolghan shermen aitqanyna otyrghandar eriksiz emirengen edi. Án emes, jýrekten shyqqan óksigen jalyn, sher tilindey. Bir sәtte Qazizanyng kózin sýrtkeni bayqaldy. Qamar ýnimen aitylghan «Gýldarigha» Qaziza ýshin tamyr-tamyrdy taryqtyryp, sonyng bәrinen sarqyp әkep, kózge ashy jas keltirer qamyghu syrynday bolghan.

 

«Qaraghym ainalayyn, qalqa janym,

Sen eding búl jalghanda bar armanym!

Men ketip elden shalghay, jýrmin zarlay,

Bolghanmen syrtym býtin, ishim jalyn!..

 

Japangha jalghyz bitken siz bir shynar,

Qalqatay, bir ózine boldym qúmar.

Jalghanda armanda ótken men bir janmyn,

Jalynym ishimdegi qashan shyghar!

 

Mingenim dayym mening tarlan shúbar,

Moynyna januardyng taqtym túmar.

Jalghanda armanda ótken men bir janmyn,

Kónilim bir tynbaghan qashan tynar.

 

Mingenim dayym mening súr qarager,

Shaynaydy auyzdyghyn búl qarager.

Barynda oralynnyng oina da, kýl,

Jalmaydy bәrimizdi súm qara jer».

Án - qosaqtauly maubas qoy, matauly maymaq týie nemese sasyq tqmsyq siyrgha satylyp ketken, armandy qyz ba? Basy sergeldenge týsken jany seri jigit pe? Qaysysyniki bolsa da, jýregin sýigen jardyng manyna jerlep ketip, quys keudesi jýrgendey bireudiki. Maqsút Qamardy qimay qarap, erekshe tamashalady.

* * *

Maqsúttyng kóz aldyna Qamardyng sondaghy әn salyp otyrghan keypi kelip, esine asyq etken, taza jannyng dәl sol otyrysy týsip edi. Qamardy kórip otyrghan kezindegi әr sәti, onyng әr sóz, әr qimyly, tipti eng bayau kirpik qybyryna deyin úmytylmay, bir jaq býiirinde saqtalghan. Qaziza búlardy auyzghy ýide bir sәt onasha qaldyrghanda, Maqsút ózining iyqtaryna eki alaqanyn ýnsiz ghana qoyghan nәzik Qamardy ayalap qúshaqtaghan. Alghash ret jigit qúshaghyna kirgen Qamar ýni óship, demi dirildep túrdy. Az ghana sәttegi sol suret Maqsúttyng kýni kәzirge deyin jatsa-túrsa oiynan bir ketken emes.

Baghdat janaghy sózdi aityp búlardy ýige shaqyryp, Qazizany esine salghanda, Maqsút kenet úiqydan oyanghanday qasyndaghy Mamyrtaygha:

- Jýrshi! Attanayyqshy!..- dedi. Mamyrtay joldasyn týsinen andady da, aitqanyn eki etpey, atyna qaray dereu búryldy. Teginde, Maqsúttyng qalada qys boyghy oqudan sar tósek bop, úzaq jatyp, endi jazghy demalysqa shyqqanda, júp jazbay birge jýretin eldegi jalghyz syrlas adamy osy Mamyrtay bolushy edi. Ekeui qazir Ály auylynan shygha, tastaq jolmen taghaly attaryn tapyrlata basqyzyp jedel jýrip ketti.

Maqsút pen Mamyrtaydyng býgingi kelisterine Qaziza erekshe quandy. Múrynshaqtyng әieli Kerimbek aulyna, Qanikege balasy Ákimning kelgenine «qayyrly bolsyn» aita kelipti.

Nemeresin Múrynshaq ta quanyshty jerge aldyna alyp attanypty.

Qaziza eki inisining býgingidey onashalyqta jetip kelgenine jany qalmay quanyp:

...- Men de barayyn dep bir oqtanyp túrdym da, emetin búzau, sauyn bie bar, ýy iyen. Qarymsaq ta so jaqta jýr. Sәti týspey, býgin bara almay qalyp em, bәse osyghan kóringen eken ghoy, kelgendering múnday jaqsy bolar ma! - dep, ayaghynyng úshynan jýgirip shәy dayyndamaq, qazan qamdamaq bolyp edi, Mamyrtay onyng bәrine rahmet aityp, qymyz әkeldirdi. Qaziza óz kónilimen býgin Maqsút pen Qamardyng onasha jolyghuyn layyq kórdi. Jigitter qymyzgha qanyp, Qarymsaq shapqan saptyayaqtarynyng betin basqanda, Qaziza búlargha bayaulap kýlip qarap:

- Onda ekeuing osy «Atam sayyn» órlep attana berinder...- dep, eki bauyryna ózimsine búiyryp, aqyldy da ózi tauyp, sypayy syr bayqatty. Múnysy Qamar ýshin «jengelik» siyaqty emes, qayta shyn anyq janashyr, qimas qamqorlyqtay bolatyn. Osy auyldyng atasy bolghan Ómirshi atymen atalatyn saydy әielder «Atam sayy» desetin-di. Auyl artynda, batys bette tiyip túrghan alasa qyrqadan asyp týskende bastalatyn nu ormandy, jasyl jelek jamylyp, gýlge oranyp túrghan әsem saygha batyp eki jigit ketti. Birazdan song ýnsiz mýlgigen osy saydyng auzyna Qaziza bar әlemnen qyzghanyp úrlaghanday ghyp, jasyryp әkep, Qamardy da ilindirip edi. Auyl bir-eki ýy ghana emes, ózge de kózder bar. Qaziza Qamardy ýy artyndaghy terendeu qúr jyra, ózekpen jýrgizip kelip, kishkene qyrattyng qylt etken tas moynaghyn asyryp týsirgen. Say auzynda endi ajyrar jerde Qamardyng qolyn qimastyqpen qysyp, algha qaray menzep:

- Al sәulem! Qúday baqyttaryna jetkizsin! Shyraqtarymnyng jolyn onghara gór! - dep tilek tilep qalghan. «Osy ekeui qosylsa, esh armanym bolmas edi» dep Qaziza Qamar men Maqsút tileuin «jetsem» degen óz múrat armanynday kóretin. Kýrsinetin.

Maqsút qystaghy kelgen jolynda Qamarmen jeke úshyrasuyna Qazizanyng ýiinde bir sәt qana әredik tauyp, ekeui bir-birine degen jalyndaryn sol bir keshte qysqa sózben jetkizgen.

Maqsút oiyndaghy jalghyz ghana týiindi sózin sol joly Qamargha irikpey ashyp:

- Seni oilaumen sabyrym bitip, óler boldym! - degende, sonday shetin yntyzarlyqty aita almay buylyp túrghan Qamar da, óz bildirerin osy jol jasyrmaghan. Maqsút janaghy dem, tynystay shyn-anyq shalqyghan jalyn armanyn aitqan kezde, Qamar tal boyyna jarasqan salmaqty qozghalyspen Maqsúttyng iyghyna qos qolyn ýnsiz qoyyp bir sәt tynyp túryp qalghan. Janaghy sózdi shygharghan Maqsútqa úyang shúghylaly, ýlken kózderi aiyryqsha túnyp qaraghan. Sóite túryp kózinen kesek-kesek, móldir monshaq tamshylar óz-ózinen domalap tógilip ketken. Sonday ústammen bap-bayau túryp, ýnsiz tógilgen jas edi. Jәne sol jas bir sәtke-aq, ýzilip-ýzilip, móldirep týsip túryp:

- Siz meni dertti ettiniz, Maqsút! - dep edi. Sózi, aitar sózi emes, janarynda túnyp jýrgen ystyq jasy bary bilingen. Kemerine zorgha saqtap, irkip kelgen jastay. Baghana әn ýstinde «dertti bolghan» súlu shermen, nәzik sazben emirentken jýrek sol eken. Yntyzar sazdyng eniregeni de sol eken. Keyingi bir zamanda Sheru ishinde «Maqsút-Qamariya» anyzy bolyp qalghan hikayanyng basy sekildenip, ekeuine eng alghashqy udy ishkizgen sol bir sәt bir-birining jýrekterine aiyqpas shart bop bekigen.

IYә, sol jolghy eki auyz sózben ekeuining de basyna mәngi baq ornaghanday bolghan. Sýigen jannyng óz jýregin beruinen artyq dýniyede ne bar? «Jar» dese músylman úghymyna «eng әueli taghdyr - Alla» jar bolmaq. Sony adamgha audaryp aitqanda «sýigen jar» degen atqa layyqty әiel zaty bolsyn. Maqsút tap osyny oilap kelse, Qamardan aiyrylyp, ózge bir «sýieysalmen» qosaqtaludy boljasa, ýreylenip ketedi. Qazir osy kele jatysta Qamar oiynda sondaylyq qúlap sýy múnynan tughan sol jazyqsyz «dertti» bolu otynan basqa, Maqsútqa degen bir auyr uәj bar edi. Ol Maqsúttyng aittyryp otyrghan qalyndyghy barlyghy. Maqsút ol syrdy Qamargha bildirtip, Qazizagha óz auzymen de әdeyi arnap aitqan, ashqan bolatyn. Qamar jasynan eshkimning jyly sózin, shyn kәdirlep, qúrmetteuin kórmegen. Qayta túrmys, joqshylyq taby batqan ýiding kónpis qyzy. Burabaydyng balasy Ilimjan qoynynda әieli bar, mýshel jas ýlken basymen búghan mindetsip: «Kókeyine shaynam aqyl qonbaytyn bayqús qyz, «barar jering Balqan tau, o da bizding kórgen tau» bolar әli-aq, degendey sózder aitqanda, Qamar ómirde dәl Maqsúttay adam bar dep te oilap, kýtpeytindey edi. Sonday basymen Maqsúttyng jaqsy sózin estip, yntyzar bolghan kónilin tanyghaly sol ayauly jigitti óz ishinen janynday ystyq kóre, kózining aghy men qarasynday qadirleytin. Óz basy ózine qanday ardaqty bolsa, ony qoya túryp, sol qymbat jýrekpen ózinen Maqsútty joghary qoyyp, sarghaya kýtip, saghynyp jýretin. Sol sarylghan saghynysh emsiz, dauasyz... Osy dýniyeden jalghyz Maqsútty ghana qalap alghan. Jan-jýiesin osynday kýiler zaryqtyryp kýrsintken әlsiz Qamar kele jatqanda myna jaqta Maqsút ózining sabyr-taghatyn tauysyp, «Siz meni dertti ettiniz - Maqsút!» degen sózin, qayta-qayta eske alyp túrghan. Sol sóz jayly әsirese býgin, naq osy jerde erekshe oilanyp, sony ózining qaryzy etip: «Dertti etkenim ras», endi soghan nemen jauap qayyryp, em tabamyn?!» - dep, ornyn ótey almastay qinalyp tolghanghan. Qamardyng dәl әzir osynda keletinin oilaghanda, ózin-ózi biyley almay qaltyraghanday bolyp, demi dirildep ketedi. Bir sәt tyqyrshyghan kónilimen qobaljyp, ainalasyna qarady. Osy kózqaraspen túryp qysta kórgen Qamardy sol kýngi sharasyna syimay, túnyp túrghan kóz jasymen dәl qazirgidey kórip túr... Kemerinen asqan móldir-monshaq tamshylar ýnsiz túryp ýzilip-ýzilip ketken-di.

Manayda gýldegen tobylghynyng syqasyp ósken, jap-jasyl býrli basynan, jabaghylanyp ashylghan, shoq-shoq aq gýli ainala mandy kókshaghyr týske engizip, bar ónirdi jas shattyqqa mas etkendey bolyp túr.

Betkeylerde jypyrlay jaynap, sheshek atqan shúghynyq gýli kózding jauyn alady. Kýn kózinen shúghyla tartyp, narttay janghan al-kýreng gýl jarqyraghan móldir sәule atyp, mynau jaryq әlemning kóz núryn ózine tartqanday. Alma aghashtar, órikter gýldep, say ishi kókek aiynyng aqshúbar týsti shyt kóilegin kiygendey bop, ótkinshi shattyq buyna bógip, mýlgip túr. Ólke jym-jyrt, tym-tyrys. Qúlaq shynyly estilgendey. Shayday ashyq kók aspan tónkerile jaltyraydy.

Osynday barsha súlulyqty eng nәzik, әz tilmenen tabighattyng kip-kishkentay, qúmar-jýrek jarshysy búlbúl jyrlasa, myna jaqtan ala qanat sauysqan da el sózine ótirik senetin aqqaptal әieldey, tanday qagha shyqylyqtay jýrip, úyasyn jóndeydi.

Bir sәt tómengi jaq sybdyr ete qaldy. Elendep túrghan Maqsút selt etti. Jolyndaghy jelektengen bútaqty qolymen qayyryp, dalbyrap solay qaray basa berdi. Jaqyndap, taqau kep qalghan Qamar jalanbas qalpynda, jazyq, aq mandayy kózge jarq ete aghash ishinen shygha keldi. Maqsútty kórip kenet bayaulap qaldy. Ekeui qazir ózderi de andamaghan halde, dybyssyz, ýnsiz kýide. Jigit jas súludyng tosyrqaghanyn kórip, ayaghyn asyghyp basty. Qyz tolqyghan týsi bozarghanday bop nәzik búrala súlyq qozghalyp keledi. Al Maqsút ózin Qamar aldynda alghash ret biraz beyghamsytyp ústady. Mynaday bolyp, óz ayaghymen kelgen Qamarday qyzdyng әli ashylmaghan balalyq, jastyghyn eske alyp ózi ony ayap ta ketti. Biraq qazirgi yrzashylyghyn sózben aityp jetkizuding orayy joq edi. Qamar Maqsúttyng týsinen ózimen kezdesken sayyn kóretin shúghyl qolaysyzdyqty bayqaghanda sәl ezu tartyp, jymiyp kýldi. Beyneuli qyrly erninen aq tisteri meruerttey tizile kóringen. Maqsúttyng sasqanday, dalbyranqyrap qalatynyn týsinip, ezu tartqanynda núrly kóz, búla jýz qyz kórkin airyqsha әsemdendiredi eken. Sonday qalpymen Qamar Maqsúttyng aldyna jetti! Dem shalghan, tal boyy qymbatymen jetken sýigenin ayalay qúshaqtaghanda qyz da Maqsút keudesine shattyqpen qatar úyalu qosa bilingen betin basa túryp qaldy. Ekeuining ýnsiz demderi bilinip, til toqtap, jýrek tildeskendey bir sәt edi. «Eng keremet til eki ghashyqtyng ýnsiz bilisuinde» degen ras. Úly oishyldardan qalghan.

Osy kýni ekeui «Ómirshi-Ata» sayynda bir-biri ýshin «qúrbanbyz» degen sertke jetti. «Jayynyzdy bilem, shyrmaudasyz!.. Bile túryp u ishken mendey shyghar... Sonymen, sol sezimmen ókinbestey, essiz etken jaghdayym bar. Aramyzdyng alys ekenin tolyq úqsam da, tileuimning bolar-bolmasyna kózim jetpese de, sizdey, dәl sizdey senim artarlyq adamym bar ekenin qanaghat kórem. Ol qanaghat sizge qolym jetpegen kýni de ainymaly bolmaq emes. Sizge «senem» degende qolynan keledi dep sol ýshin ghana senbeymin. Shamanyz jetpey qalghan kýni jazghyrudan da aulaqpyn. Artyq talabym, orynsyz óktem sizge jasaghan qiyanatym bolar. Mening jolymda siz ayanar demeymin. Eger jolym bolmaytyn bolsa, bireulerding nazasy, nemese ózimning kýmәnimnen shyghar dep bilemin. Ata-anamnyng jýgin de óz taghdyryma tanyp bet alghan jerim». Búl Qamardyng әzir osy jerde aitqany emes. Onyng kýni búryn tolghanyp jýrip jazyp qoyghan haty eken. Kiyizdey kógal ýstinde Qamarmen qatar otyryp Maqsút hatty oqyp shyqty. Jas jigit Qamardyng oishyldylyghyna qarap búryn bilmegen bir shattyq biyiginde jýregin týletti. Qaghazdy ishki tós qaltasynan alghan Qamar ýnsiz úsynyp bergen. Ol qanday ýnsiz bergen bolsa, Maqsút ta dәl sonday qayta-qayta tilsiz oqyp otyrdy. Daghdarghan jigit bir oiynda búl hatty osy boyy әkesine jetkizip, azar bolsa onymen «at kekilin kesip» shygharday tolqyndady. Kerimbektey ziyndy әke hat sózine týsiner-au, biraq ýlken ýmit artqan balasynyng qyzdy qanshalyq sýigenin úghynugha kelgende, búnyng ózinen shorqaq soghar. Jәne óz niyetin bir osynyng talap-armanyna jyghyndy etip sata salmas. Osylardy oilay otyryp bir sózding kezeginde:

- Qamar! Men siz ýshin basym qúrban dep jýrgen adammyn! - degen sózding auyzynan qalay shyghyp ketkenin bilmey qalghan. «Eger jolym bolmaytyn bolsa, bireulerding nazasy, nemese ózimning әldebir kýnәmnen shyghar dep bilem» deydi. Ol - Burabaydyng ba? Kerimbekting be? Abdolla ma? Kimning nazasy? Álde dәstýri búzylatyn el-júrt nalasy qosyla ma? Maqsút Qamar oiynyng terendigine qayran qaldy. Búrynghy búrynghy ma, býgin sol túzaq jýregining qyl moynynan týskendey.

Kýn týs aughan shaqta Maqsút osy saydyng jogharghy túiyghynda, aghashsyz keng túghylda, tyshqan izi týspegen jas balausa kógaldy ortasynan qaq jaryp aqqan tasty búlaq jaghasyndaghy qyrmyzyday qalyng shalghyngha at kórpesin tósep, úiqyny salyp jatqan Mamyrtaygha kelip jetti. Biraz uaqytyn ótkizip, betkeyden terip alghan qoy juasy sýmbildenip qasynda jatyr. Shang atauly joq, jaqynda ghana jauyn shayghan gýldi shóp, kirshiksiz shalghyn qúlpyryp túr. Aynala mang kók torghynday. Taza auada úiqtaghan qatty úiqydan atynyng kisineuimen oyanyp, basyn júla kóterip alghan Mamyrtaygha Maqsút sonadaydan:

- Oi, bәtir-au! Ertegining diilarynsha bir saydy bir ózing jeke jaylap, el kóship ketse, qynq der týring joq qoy! Kәne, ne týs kórdin? - dep múnyng jatysyn qyzyqtap, az jelpinip әzildep kele berdi. Mamyrtay basyn kóterip alghan boyy eki ayaghyn qatar kósilip, anqausyghan kisidey bolyp otyryp, ótirik esinep, jan-jaghyna kerginkirep qarap qoydy. Sonan song sәl keyigen adamsyp:

- Pay, shirkin! Bir tәtti úiqyda jatyr ekem, kele qoyghanyndy qarashy! Aytpaqshy, shyrt úiqyda jatyp shynymen bir qyzyq ayan kórgenim bar, - dep alyp, soghan jalghastyra, shúbyrtyp sóiley jóneldi. Aytqany baghanadan qúrastyryp alghan, jattandy sóz siyaqty. Teginde, múnyng ózin Maqsútpen qúrdas deytindey emes, qapsaghay, salaly denesi bolsyn jәne erte ýilengendikten joly, ústamy bolsyn auyldaghy ýlkenderding bireui tәrizdi bolatyn. Ári ózi sóilese des bermeytin ishti.

- Týsimde bir túighyn qús kók qanaty suyldap, shýigip úshyp kele jatqan eken deymin. Sóitkenshe bolmady, jendetimning aldynan ajaly bar ma, aq keudesi kýn tartqan, bir aq toty tap bolmasy bar ma... Ýrey qysqan ýiinde jata ala ma, seni aidap shyqqan kók dolynyng dauyly, kók qanattyng suyly shyghar-aq dep túrdym... Aytqanymsha bolghan joq, ózi kelgen toyatty endi túighyn ilmesi bar ma? Lәzәtin kórip, aq keudege minbesi bar ma!..- dep Mamyrtay eki alaqanyn jayyp Maqsúttyng narazy bop, týiilgenine qaramay, qayta onan sayyn rahattanghanday saqylday kýlip: - Ózi de kóp qalghan joq... Kishkene shydasanshy, - dep alyp:

- Áne, sóitip er azyghyn aiyrdy, januardyng moynyn búrap qayyrdy... Sonymen nemene, qyran isi sol eken, bir sәtting ghana ýstinde bisharanyng bauyzdam qanyn qaldyryp, kónilge toyat aldyryp, pәtshaghar qayta kóterilip ketken eken deyim, dәl sol kezde jamandatqyr aq boz at shart kisinep jiberip oyatty da jiberdi! - dedi sanyn soghyp. Maqsút búl әngimeni basynan ayaghyna deyin anyryp qalghan qabaqpen lajysyz baylana әri, qyzaraqtay tyndap kep, aqyrynda shyday almay, at ýstinde shalqaya qatty kýlip jiberdi. Artynsha ózin tejep, qabaghyn shytynyp aldy.

- Oi, sarnauyq, dauasyz! Ne tantyp, baqsy bop otyrsyn! - dep eki beti yp-ystyq bop ketti. Qamar ýshin, ary biyik jazyqsyz Qamar ýshin onyng qymbat namysyn Mamyrtayday qyljaq qúrdastyng ayausyz búlan-oynatqanyna yza bop qaldy. Qymbatyna soqtyqqanyna búrtiynqyrap qalghan. Tósten shyghyp, qyz búrymynday qúlap týsken qasqa búlaq basynan Ómirshi sayyna qosh aityp, eki jigit attanyp jýrip ketti. Say basy biyik emes, anau kórinip túr. Maqsút qazir Mamyrtaymen eshnәrse jayly sóilesip, әngimelesken joq. Joldasy múnyng qabaghyna qarap aujayyn alystan sharlap úghyndy. Jýregin ózgeshe bir kishilik sezim biylegen Maqsút ómirge sheksiz qúshtarlana týsken kýimen túnghiyqtanyp, joldasymen ýnsiz qatarlasyp, at basyn órge sala ayanday berdi. Mýlәiimdigimen birge oiynan arylmay kelgen zor kýdigi qazir qayta qozyp, endi búrynghydan da ýdey týsken halmen, ishi tynyp, qalyng oidyng qamauynda kele jatty.

Qayta-qayta kýrsinip shiryghady. Qamardan basqa eshkim tanymas osy kónilin býkil әlem bilse ghoy! Búnyng ornynda dindi tútynushy bireu bolsa dәl byltyrdan bergi jaghdayyn «eshkim bilmese, Qúday bilsin, aqymdy jemes» der edi. Sonday bir ghayyp syrly, nәzik múnmen dýnie әlemge Maqsúttyng da shaghynghysy kelgendey. Ol býgingi ishke syighyza almaghan ólsheusiz sezimning kýiikti, qapa-ashuymen túnshyqty. Jol boyy dýnie búghan qúlazyp, ishten tynumen boldy. Jan qysylghandaghy basyna kelgen oidyng biri «eger o dýniyening bar ekeni ras bolsa, qara qyldy qaq jara, osy kónilding bәri baghalanatyn bolsa, onda ainalamdaghy adamnyng bәrinen ozuym mýmkin-au» degizdi. Janyndaghy serigining kókiregi jalyndap, ish-ózegi alaugha tolyp kele jatqanyn úghyp, Mamyrtay da ýndemey ayanday berdi. Dos kónilining óksuli tynysyn býgin eshnәrsemen búzghysy kelmeydi. Kýn úzaqqa baylau kórgen aqsúr at Maqsúttyng qolyn jii tarta týsip, teriskeyding túnyp túrghan jas balausasyn bort-bort shalyp, jýre júlyp barady. Ashqaraqtanyp, ashuly kýii barday mol shalghyngha túmsyghyn kóme tyghyp jiberip, jarym belinen júlqy shalyp ottaydy.

Maqsút Qamardyng jayyn eske alyp, jol boyynda tek sony oilady. Múnly Qamar búghan:

- Saghan qolym jetpey me dep jatsam-túrsam tek sodan qorqa berem... Áyteuir, týstim bir otqa! Sol degenime jetpesem, endi aldym kýmәn! Adam bop jýruim eki talay... Ýmitim jetpeske ýmittendirip, qol sozghyzdynyz! Áldekimshe dýniyege mazaq bop, tiri jýrgim kelmeydi! - dep, boda bop jylap qaytty. Maqsúttyng iyghyna basyn sýiep egilgeni janyn jaralaghan. Sony oilasa qazirgi kýdiginen ózi shoshynyp, anyq qorqyp ketedi. Óz oiyn ózi týgendep kelgende Maqsúttyng endigi hali basyn taugha-tasqa úrghyzghanday edi. Qamar ýshin Maqsút, sózsiz, el birligine iritki bolmaq. El ishinde tize qosyp, úrpaghyn qorghar úitqy bolmasa, ainaladan qorshap, ortasyna alyp, qamap otyrghan Gomindang obyrlary bas kóterer adamyn jylymyna batyryp, júta bermek. Synap kóline tartqyzghanday, qúrdymyna sinirip, joya týspek. Anau Burabay tәrizdi adamdy jylan ýiretkendey, basynan sipay jýrip, býgingi halge jetkizu, Abdolladay el basyny Mamozydan bólintip, kóp mereyine qayta qayyryn keltiru degenning bәri әldekimning ghana emes, ruly elding tabysy emes pe edi. Sheru ýshin, bir taypy elding ertengi-býgingisi ýshin búl birlik tabystyng tabysy. Sol Abdollanyng Kerimbekke qoyatyn endigi bar sharty osy Maqsút basyna baylanysty. Abdolladan bir aiyrylyp, Qamar ýshin Burabaydan eki ajyrau Sheruge mýlde sheshek egu! Onda Kerimbek býgingidey kýni Áliydi qorghap, búlargha da pana bola almas edi. Ózderine sýiengen az ýy dos-jar qauymnyng senimin aqtamaudyng ayaq jaghy, o da tauqymet. Jaman kýnde bir-birine jar bolghan opalylyqtarynan aiyrylady. Ayyrylu ghana emes, qarmanarynan qosa ajyrap qol qysqarmaq.

Dihan jәiin biletin Áliyler kóship kelgeli qazaqtyng bir shoghyr ash-aryq auyly da ony ózine shynayy pana etip tapqan. Olar mún-maqsatta taghdyrlas.

Endi sonday býkil elding ortaq niyet qadamyna órt tastau, jәne sol órtti óz qolymen qoiy Maqsút ýshin eshnәrsemen keshirilip, esh óteumen tazarmas «súm» atandyrar baghasy bolar edi. Óz moynynda osynday neshe batpan- jauapkershilik túrghan Maqsút eng әueli, sonyng bәr-bәrinen búryn Qamargha qaryzdar ekenin taghy úghyp kele jatty.

5

Osydan eki kýn ótkende Sheru ishine bir top jasauyl shyqty. Búl joly aralarynda bir-eki ghana poliyseyi bar sherikter anyq әskery týspen kelgen. Nayzaly myltyq, qayqy qylysh asynghan sarala top jol-jónekey qazaq auyldary ýstinde ýre shyqqan itti atyp, kórgen jandy seskendirip jetken. Myltyq ýninen bezgen itti qodyrandaghan jasaqtar ýi-ýige aidap tyghyp, qazan-oshaq, qúrt jayylghan órelerdi aralata qualap atyp, jolshybay kórgen jannyng zәrelerin úshyra jýrdi. Mamozy aryzyna kuәlik etken әnegýngi bay qytaylar bolghandyqtan, Kýrede múny estigen ókimet orny qaharyna minip uezden әsker shygharghan. Olar Sheruge bú sapar qaynaghan ashumen jiberilgen. Sherikterding janaghyday aidyn asyra qútyrynuy sol. Búrynghyday akt jasamay, óz amalsyzdyghyn ashyq shaghyp, aryz jazyp jetken Mamozy ýkimet ornyna betin jyrtqanday bolyp kelgen. Mamozynyng búl namysyn, әriyne Kýre uezdik ýkimeti óz namysynday qorghaydy. Sóitip dolyqqan ashumen shyqqan asau top at basyn dýngen diqandaryna tiregen. Kelgen boyy Áliyding auylyn tintip, ýidi-ýiin qarap, birden qyzdy izdey jetken. «Tap» dep, eki poliysey Áliydi eki jaghynan ortagha ala degbir salyp, ai-shaygha qaramay auyldy ýrkitip ony sabay bastaghan. Bir sheti basa-kóktep, attan týse, belderindegi qylyshtaryn sýirete, ýilerdi aralap, qútyryna tiyip, qatyn-balany innen-inge tyqqan. Áliyding әielin «qyzdyng qayda ekenin ait» dep shoshyndyrmaq bop búrymynan ústap, sýirey bastap edi. Ámina qarsylyq kórsetken son, jabyla ketip ony da úrdy. Tús-tústan aqyra júlqyp kep, shapalaqpen úrghyshtap qinaghan.

Eki kýnnen beri búl mandy syrttan qarauyldap jýrgen qazaq jigitteri dәl kýn batar shaqta auyldyng tómengi jaghynda qopaqtap, suyt jortyp kele jatqan top attyny kórisimen solay qaray bet qoyyp, sherikter ýimelegen keshki auyl ýstine olar da qaptay jetken. Óz janyndaghy on әskerge arqa sýiegen janaghy poliyseyler Áliydi jibermey jýrip, eki jaqtap sabap bet-auzyn qan jalatyp úrdy. Andyzdap jetken qazaq jigitteri Áliyding qangha bata, súlap jatqanyn kórgende, aldynghy shoghyry irkilmey saulap, attan japyrlay týsti. Toptyng aldyndaghy Aryppay bir auyz til úqpaytyn sherikterge qybyrsyz jatqan Áliydi qos býkteuli qamshysymen kórsete, iyegimen núsqay:

- Ei! Sender, osynday adam úrugha bolady ma?! Sen kisi óltiredi me?! - dep debeylep keldi. Sherikter otyz shaqty jigitting ayaq astynan sap etip kelisinen sekem alyp qalsa da, eki poliysey qatarynan birdene-birdene dep Aryppaydyng ózin jazghyrghanday qarsy aqyrdy. Biraq olarynan Aryppay qaymyqqan joq. Áliydi úrghan búl poliyseyding bireui ótken kýzde tergeu túsynda kórgen adamy. Ózin eki-ýsh dýrkin aldyna salyp aidaghan, ýirengen jauy eken. Aryppaydyng tergeudegi mereyin ol úmyta qoymaghan tәrizdi. Kórgen jerden búdan kóz almay qalghan. Tilmәsh bola kelgen qiyaq múrtty dýngen jigitine Aryppay sózimdi audar degendey tez qarap ótip, janaghy poliyseylerge shýiilip:

- Ei, sender bú jerde adam úra almaysyn! Erteng sen barghan jerge biz de baramyz! - dep, keudesin býkteuli qamshysymen úryp:

- Mynau ne? Toqtat bassyzdyqty! - dep aqyra búiyrghan. Jau jendetterin ortagha ala bastaghan kóp jigitting Aryppaydan basqasy әli ýnsiz. Bir janjal shyghyp kete me dep, janaghy qútyrynghan poliyseyler endi eshkimge qol kótere almay qaldy. On shaqty sherik kóp jigitting eshqaysysyn jolynan júlyp tastay almay, solardyng ortasynda qorshalyp túryp, tilmash arqyly lajysyzdan eki-ýsh auyz sózge keldi. Ishterindegi dәrejeli eki-ýsheui qatarynan:

- Qyzdy jәne jigitti tappay, ýkimetten eshqayda qútyla almaysyndar!

- Búlaryng kózsiz aqymaqtyq! Qyz qayda? Qyz ben jigitti osy qazir tabasyndar, dereu! - desip dýngen diqany men Áminadan osy jauaptardy súraghanda, kýieui ekeui birdey soqqy jegen әiel solqyldap jylap túrghan boyy dýngen tilimen aiqyn-ayqyn sóilep:

- Bar bolsa, almaysyndar ma! Osy ýilerge shetinen kirip, әlde de qarandar. Joq dep aittyq qoy. Tang ata keldi de ekeui eki atpen osylay qaray órlep jóneldi. Men qaydan bilem, olardyng qay jerde ekenin. Mening kýieuimning ne jazyghy bar, osynsha?! - dey, qos alaqanymen betin basa býgilip, enirep jylady.

Búl uaqytta qazaq jigitter Áliydi qaumalap kóterip ýige engizip bara jatqan-dy. Osydan keyin sherikter toby endi sózge kelmegen boylarynda tomyrylyp attanyp, Kerimbek auylyna qaray tartyp ketti... Kerimbekting qasynda eki-ýsh kýnnen beri óz jiynyn ýzbey jýrgen kóp adam bar-dy. Osynday bir qimyldyng bolatynyn kýtip, iysi Sheru bolghan jerdegi әr atanyn, mol atanyng adamdarynan osy auylda ýi-ýige tegis bólinip, qona jatyp jýrgen shoghyr-shoghyr, top-top qonaqtar eki kýnnen beri taramaghan. Mine, týnge ainala kelip Kerimbekti ortagha alghan sherikterge sol kópshilik kóldeneng túrdy. Biraq Sheru búl isten bas amandap tanudy oilaghan joq. Endi sózdi ashyqqa sala sóilep, qyzdyng tóleui jetken qyz ekenin, soghan bir emes, bar Sheru kuә bolatynyn, qyz ben jigit te bir-birin әu bastan qalaghan jastar bolghanyn, qayta ol ekeui ýkimet zanynan óz bastaryna erkindik, pana tilep, janashyr jәrdem súraytynyn dәlel ghyp sóiledi. Kerimbek qyzdyng óz qolynan alynghan, sausaghyn basqan qolhatyn da dәlel etip arasha bolarlyq aighaq pen kuәlikti molaytyp jatty. Sherikterding Ály auylyndaghy jana ghana Aryppaylar kórgen oirandaryn búlardyng óz betterine qarsy basty. Búl ertengi beriler jauaptyng da sheti. Sonymen qansha zәrin shashyp, kәrin tógip kelse de, sherikter kópke topyraq shasha alghan joq. Búlardy ýige týsirgen kýtushi jigitterge qonaghasy dayyndatyp Abdolla, Kerimbek, Taylaqbay, Qarymsaq siyaqty kisiler ózderi birge boldy. Alghashynda attan týspey túrghan sherikter:

- Sender qyzdy tappasandar, osy boyda Kýrege jýresinder!

- Tappay eshqayda qútylmaysyndar! - desip, qazaqtyng janaghy ýlkender bastatqan jayau tobymen digir sala tildesken. Keyin baghanaghyday dәleldi jauaptasudan song baryp, Kýreden beri qaray әulekilene shapqan jasauyl әptigi basylyp, sabalaryna týsinkiregen. Qonaq ýiding tórinde qarghaday tizilip on eki sherik otyr. Syrtta kermedegi attarynyng terin ýgip, qúrghatqan bolyp bir sherik pen baghanaghy eki poliysey jýrip aldy. Qarymsaq olargha jay mezireti ýshin, ýidi núsqap, óz auzyn qolymen kórsetip, tamaq ishulerin aityp edi. Soghan qaray olar da óz qaryndaryn alaqandarymen basa, belgi berisip, toq ekendikterin úqtyrdy. Biraq bar toptyng ortasyndaghy myltyq, qylyshtan ózge jalghyz avtomat osylardyng moynynda bolatyn... Tilmәsh sherikterdi bastaghan syryqtay úzyn, sida, ózi barynsha tәkappar leytenantpen Taylaqbaydy azyraq sóilestirip otyrdy. Olar qazaqtyng túrmysyn qyzyqtaghansidy. Anau bir jerinde anqausyp: - Attyng sýtin (jalpy jylqyny aitqany) ishe bergende aqyl kirgize me? - degen. Taylaqbay onyng eki tanauynan týtin búrqyratyp otyrghan siqyna kóz salyp:

- Bizding qazaqta «tapqanyng altyn bolghanmen, tartqanyng temeki bolghan son, qu janyna ne payda!» deydi. Qymyz odan jaqsy, - dedi. Sóite otyryp bir qozy jegen jasaqtar el ishinen qyzdy qolgha dereu tiygizip, júlyp әkete almay, sonyng esesine jauapkerlerdi tizip qaytyp edi. Kerimbek bastatqan: Abdolla, Aryppay, Áli, Taylaqbay siyaqty on shaqty adamdy әketti. Ruly el búl joly osy az ghana jauapkerding ózin jiberip qana otyrmastan, osyndaghy júp jazbay jýrgen jýz qaraly kisisining barlyghy da óz betterimen attanyp kuәlikke ketti. Malgha-jaygha iyelik eter, bir auyldyng keybir jalghyz basty kisisi de búl sapardan jyrylyp qalghan joq.

Mamozy bú joly polisiya mekemesine toqtalmay, uezdik ýkimetke barghan. Aryzda Sheruge kóp pәleni jamap, jala jauyp tóndirgen.

«Sheru shendesip aldy. Búrynghy óz istep jýrgen býlik isterinen asyp, endi dýngenning qyzyn dýngenge alyp qashtyryp jәne býkil Sheru bolyp jinalyp ap, qughynshynyng aldyn tosyp, qyz iyesine, onyng óz әkesine ese bermeuge deyin jetti! Qaru, soyyl kótergen jasaq qúryp, ashyqtan-ashyq adamymyzdy tartyp aldy. Ýkimet zanyna eldi qarsy qoyghan óte ýlken qauipti úiymdastyrushy bar. Sony bilmey bolmaydy!.. Ol - Kerimbek! Sonyng kesirinen kәzir el ishinde ýkimet júmysyn jýrgizushi, aqalaqshy - Abdolla da óz qazaghynyng yqpalynan shyqpay, ashyq syrt berip, sayasatymyzgha qarsy kep otyr! Dýngen últynyng óz arasyna iritki salyp, ala auyz etuge eng basty sebepker bolyp otyrghan búzghynshy Kerimbek tergelsin! Múnyng bәri ertengi kýni úly ýkimetimiz ýshin arty jaqsylyqqa soqpaudyng nyshanasy! Ásirese, osy Sheru elin ýkimet zanyna qarsy úiymdastyryp otyrghan óte qauipti Kerimbek tәrizdi basshylaryn eske almay bolmaydy! Tek sonday Qarymsaq, Aryppay, Ály siyaqtylaryn el ishine qoymay, alastauyn súraymyz». Mamozy sózi osy.

Endi osyghan oray Sheruding aryzy da arty myghym sózdey bop, qomaqty jatty. «Mamozy az ýili kedey dýngen auylyn oiran etip, shauyp ketti. Jazyqsyz qatyn-balasyn shulatyp úryp, kisisin mertiktirdi. Al Ály inisi bolsa, zang orny - ózderiniz búrynnan jaqsy bilesizder, alty jyl boyy tabandap qyz әkesine aqysyz, púlsyz enbek etken. Qyzdy óz әkesi bermek bolghanda ótirik bauyrmashyl kisimsip bergizbegen Mamozy! Tipti sol ýshin Áliyding qúdalyqqa qoldan ótkizgen maldaryn da Mamozy qayyryp bermey jep otyr. Kedeylerge ashyq zorlyq kórsetip, kektendirgendikten aqyry bir-birin sýigen eki jastyng qosylyp qashuyna әkelip soqtyryp otyr. Barlyghyna da ózi sebepker. Qyz óz әkesimen birge tuysqan Mamozyny dúrys deytin bolsa qashar ma edi? Óz qyzdarynyng búnshalyq qarsylyq әreketi ózderine dәlel.

Osyghan býkil Sheru ishinde, qalystyq retinde, Áliydi qoldamaytyn adam joq. Neshe jyldan bergi Mamozynyng kórsetken qorlyghyna salghastyrghanda ata-analaryna tiyesili aqysyn ótep, sýigen qyzyn alyp qashu qanday aiyp eken? Mamozy zorlyghynyng saldarynan sol ótkenin qaytyp ala almay, aq-adal aqysyn jegizip otyrghan song ózi yqtiyar qyzdy alyp qashu tipti, beri aitqanda amalsyzdan tughan. Mamozynyng zúlymdyghyn ayausyz kórgen Áliyding jan ashuy múnymen de basylmaq emes. Kerek dese, búlarmen aqyldaspay alyp qashylghan qyz ýshin poliyseyler Áliydi әielimen qosa soqqygha jyqqan. Ol da Mamozynyng japqan jalasynan. Jәne qyz alyp qashylghanda Sheru jiyny sol ýshin jiylmaghan».

Osylardan basqa aryzgha bel bolghanday taghy bir erekshe jay, «Mamozy salghan oirannan shoshynghan ekiqabat әiel bala tastady. Jazyqsyz bir adamnyng egis kezinde qolyn syndyrdy. Odan basqa Mamozy ólimshe ghyp sabap ketken bir Sheru qazir qauipti halde jatyr». Sheru sózi osylar.

Uezdik ýkimet әkimi - Ma shyanigon eki jaqtyng osynday soqtaly pikirimen sanaspay óte almady. Eki aryzdyng әrbir sózin kóp qadaghalap, salmaqtap әuelinde ýnsiz tekserdi. Sonan song eki jaqty kezek aitystyryp, ýiezdik mekemening óz súraq-tergeuimen yrghastyryp teksertti. Búl jaghyna kelgende Sheru bir auyzdy bolatyn. Kýremenen qyryq jylday istes bolyp kórgen Taylaqbay da búl joly óz sóiler ýlesinen shette qalmay, úlyq aldynda eki jaqqa da bar kuәligin aityp, ýlken daugha bel sheship kirisip edi. Mine, osynday janghyryghy mol, san salaly daudyng aldy-artyn sholyp, bas-ayaghyn shólkemdep úghyp bolghannyng ózine bir júma uaqyt ótti.

6

Búl uaqytta qyz ben Osman qazaq auylynda. Áneugýni Mamozynyng art jaghyna qaldyryp ketken toruyly bary sezilgen. Sondyqtan auylda erkekter qarasyn ýzbesin, qyzgha ie bolmay qalmasyn dep, ýlkender keyingi jaqty arnayy adamdargha amanattap, qyz, jigitti Qanikening qolyna tabystap attanghan. Bәibishening bir kishkene úranqay ýii bosatylyp, Osman men qazaq salt-syryn jaqsy bilmeytin jas kelindi sonda engizgen. Búl eki jasty auyl bir jaghynan tang kórip, әri ekinshi jaghynan basyna is týsken mýsәpir sanap, ortalarynda syilap ústap saqtaghan. Erteli-kesh ýilerine kirip, ekeuimen әngimelesip, keyde búlardy kezek-kezek meyman etip әr ýige asqa shaqyryp, ýlken-kishi ishke tartyp, eldik syy kórsetken. Búlargha kóbirek qatynasushynyng biri Maqsút bolushy edi. Maqsútty ýlkender búl saparyna qospaghan. Óitkeni ýkimetting oquyn oqyp shyqqan múghalim jigit ýshin el qazaghymen birge aryz baghyp, dau kózdep jýru gomindanshyl, zang qughan mekemelerding qityghyna tiyetin-di.

Dýngen júbaylardy ózgeshe bir qyzyqtap Mamyrtaydyng da kóbirek bas súghyp, ainalsoqtap jýretin әdeti bar. Biraq múnyng kelinshegi:

- Nemene, sonsha iyektep, ashylaghan qoyday ýimeleysinder, dýngenning qyzy túz tógip otyr ma? Tәp-tәuir basynmen әldekimge úqsap «bәlenshe» degizip, jan-jaqtaghy el-júrttan úyat emes pe! - dep, shәshbaulap tarta beretin. Mamyrtay búl sózding әiel minezindegi «shyrghalau» ekenin biletin.

Maqsút pen Mamyrtay anau kýni Ómirshi sayynan attanyp, kýn enkeye auylgha kelgeninde Qanike Osmangha arnap osy kishkene ýidi bosattyryp, dayarlap qoyghan eken.

Eki jigit attan týsken son, osynda qymyz aldyryp, sol kýni Osmanmen birge bolghan. Inisi Áliydey boyy úzyn emes, dembelshe, shapshang qimyldy qara jigit.

Maqsúttar kishkene ýiding tórine shyghyp, enshige berilgen taza syrmaqqa otyrghanda kózining shatynanqy oty bar Osman esik jaqta týregep túryp qalghan jas qalyndyqqa týsin jylytpastan, dýngenshe birdene dep qattyraq sóilep qaldy. Shamasy «sostiyp túrmay otyr», degen bolsa kerek. Ózi eshnәrsege jasqanyp, jaltaqtaghandy bilmeytin, onyng bәrin ómir, túrmys úmyttyrghan, tóte minez jigit siyaqty. Dýngen qyzy da erekshe. Eki beti dop-domalaq, búltighan tompaq kózdi, iyq, keude tústary tyghyrshyqtay bolghan boyjetken qaratorynyng sýikimdisi eken. Bar denesimen býldirshindey kóz tartady. Ol Osmannyng janaghy aitqanyn tez oryndap, onyng ayaq jaq janynan lyp etip, janasyp otyra qaldy. Egiz qozyday jarasyp túr. Qanike búlargha qymyzdy óz qolymen engizip, ishine syldyrmaqty ojau salynghan kishkene sary tegeneni ortagha qoydy. Ózi de az baysal tauyp otyryp:

- Al qyzym, mine, myna qymyzdy býginnen bastap bylay sapyryp ózing qúyasyn. Ekeuinning búl erligine rizamyz, әri ortaqpyz. Ózimiz de jas bolyp, batyldyq jasap kórgenbiz. Qolynnan osynshalyq is kelip jýrgen, atana rahmet senin! Qyz bolsa, sendey-aq bolsyn! Endi osyny býginnen bastap óz ýiim dep sanay ber, shyraghym! - degen. Qay-qashan osynday ýlken is kýtip túratyn әiel Qanikening dýbirshil jany qanaghat tauyp otyrghany bayqalady. Jas qalyndyq tili qazaqshagha jetik emes. Sәl qaymyghyp, aitqandy týsinip qana otyrdy da:

- Mamanzy!* Men saghan... rahmet! - dedi. Ár kimge bir qarap, óz sózining kónilden shyqpaghanyna qysyla týsti. Biraz qymyz ishilip, jastar ortasynda kónildi әngime bastalghanda. Osman qyzdy keshe týni qalay alyp qashqanyn, auylynan qaytyp úrlap shyqqanyn әngimelep berdi. Ózi Áliylerding ne jaghdaygha úshyraghanyn Maqsúttardan bildi.

 

*Mamanzy - sheshe degen sóz (dýngen, qytay tilderinde).

 

Mamyrtay bir sәtte dýngen tili qytay tiline jaqyn bolatynyn eske alyp osyny súrap edi.

- Osman, osy dýngen últynyng tili qytay tiline úqsas, al dini bolsa músylman - Islam dini. Sonda tegi senderding jaralys - tek, ata mekendering ózi kim, qay jer bolghany? Bilesing be?

Osman búl súraugha ilingen joq, sartyldap shapshang sóilep jauap berdi:

- Bizding dýngәngha qytaylar «Húi-zu» dep at qoyyp bergen.

Húizu, qytaysha «qaytqan últ» yaghny «aynyghan últ» degen sóz. Estuimshe Hazireti - Ghaliyding әskeri qytaydyng Tiybet jaghyndaghy Gansu, Shynhay degen ólkelerge deyin baghyndyryp barady. Sol jerdegi búrynghy Shaman dinine baghynatyn últ taypalary endi Islam dinine kirip músylman bolady. Sol - dýngen eken. Qytaylar dýngәndargha sol kezden bastap «húi-zu» - «qaytqan últ» nemese «shegingen últ» - degen maghnadaghy atty beredi. Bizding ýlkender solay aitady. Osmangha әngime erki kóbirek tiyip, mynau jigitter ony den qoya tyndap, jaqsy qúlaq salghangha montiyp, qymyz sapyryp otyrghan ýnsiz qalyndyq - Patimanyng da shyrayy alghashqydan ózgerip, qúlyqtanyp qaldy. Syrly tostaghandaghy qymyzdan bir úrttap qoyady da, kók órik shaynaghanday kózin ashyrqana qysyp, erinin shýiirip jútqynady. Mamyrtay Osmannan taghy bir jaydy súrady.

- Osy «dýngen qashqan» degen qalay bolghan? Sol ózi qytaygha qarsy bar dýngen kóterilgen deydi, basy qalay shyghyp, dýngen atauly qaytyp birikken?

Búghan Osman onsha jartymdy jauap aita almay:

- Elding birigui qay-qashan tek bastaushygha baylanysty ghoy. Olar ózimizding osy ýkimetke qarsy qozghalyp, ayaghynda ózderining toz-tolany shyghypty. Dýngen generaly - Ma júng yyng degen kisi basqarghan qozghalys deydi ghoy, әiteuir, - degennen artyq mardymdy eshnәrse aita almap edi. Búl әngimeni Maqsút órbitti.

- Ma júng yyndy, Mahosan dep te ataydy eken... Búnyng barlyghy osy óz ýkimetinning halyqqa kórsetken ezgisine qarsy bas kótergizip otyrghan әreket. Mamozy siyaqty ýkimetting kózsiz qara kýshteri ol tústa da kóbeye bergen. Halyqty ezumen bolghan. Mysaly 1931 jyly Qúmylda úighyrlardy kótergen Qojaniyaz-qajym da dәl osynday qaynaghan halyq kegimen kóterilis tudyrghan adam. So siyaqty otyzynshy jyldardyng basyndaghy býkil ishki Qytaydy mekendeytin dýngen men Shynjandaghy dýngender dýrligip bir-aq kóterilgen. Sonyng «dýngen qashqan» bolyp ataluynyng sebebi bar. Janaghy general óte iskerlikpen astyrtyn júmys jýrgizip, әueli dýngendi tegis qozghap, sonan song bir kýnde lap etkizip soghysty birden bastaghan. Biraq ýkimet Shynjandaghy jergilikti ózge halyqtardyng barlyghyn tek bir ghana dýngenge tez arada qarsy qoyyp, birden jauyp jiberedi. Dýngen kóterilisining kemshiligi ýkimetten dәl ózderindey ezgi kórip otyrghan ózge az últtarmen birige almaghan, tar kólemdiligi bolady. Tek Altay aimaghynda ghana 1933 jyly Ma júng yynnyng qoldaushysy Marúlúng degen dýngenning úiymdastyruymen biraz qazaq qosylghan bolsa da, ondaghy ataqty Álen-uannyng toqal sheshesinen tughan inisi - Shәriphan Sauyr tauynda ózge halyqty úiymdastyryp: nayza, toqpaq berip attandyryp kóterilisshilerdi qandy qyrghyngha úshyratady. Qaba audanynyng «Qúm», Sarbuyrshynnyng «Shúnqyr» degen jerindegi orystar da Ivanov degen adamnyng bastauymen Shәriphangha qosylghan. Sonymen olardyng halyq ishinde eshqanday sýienish kýshi bolmay, qayta Jang qay shy ózge halyq kýshimen qosylyp, eki jaqtyly qatty soqqygha úshyratyp, jenedi. Jenip qana qoymastan endi kózge dýngen balasy kórinse, sol jerde ústap óltirute, qanqúily ýkimet barlyq últtargha jarlyq shygharady. Adamnyng aqymaghy osynday kezde daralanady eken... Jayshylyqta bireuge «sen aqymaqsyn» dese, sony aitqan kiside kóz qúny ketkendey bolary haq. Al mynanday tústa ondaylar ýshin adam óltiru qoy bauyzdauday-aq. Boyjetken qyzdardy soyylmen úryp óltirgenin darday maqtangershilikke sanaghan kiyiz keudelerge shek - daua bar ma?! Qúr qol әielge kýshi jetkeninen lәzzat tapqandargha ne aitasyz. Múshtayzydaghy bir bay dýngenning kelini qu shybyn jan ýshin qolyndaghy altyn jýzikteri men asyl tasty alqa-monshaghynyng bauyn pytyrlata ýzip, qos alaqanyna salyp jalynyp úsynghanyna qaramay, kәduilgi Burabay әlgi jas kelinshekti ketpen sappen «týlkidey soghyp» alghany jyr bolghan. Sodan ayaghynda dýngender, tipti jan saughalar jer tappay ýi-jayyn tastap, qatyn-balasymen tau-tasqa shúbyryp qashyp, adam aitqysyz zor qandy qyrghyn apatqa úshyraghan. Jazyghy joq jalanash qaryn jas bala, ólmeli kempir-shalyna sheyin eng onayy qolgha ne týsse sonymen úryp óltirilgen. Mine, dәl osynday qúlaq estigisiz zobalannyng saldarynan aldymen qatyn balasyn arba-shanagha tiyep aparyp óz qolymen Ilening suyna tastap, sonynan ózderin dariyagha atqan jәhil dýngender auyzdan-auyzgha kóship әngime bolghan. Sonymen Shynjandaghy jarty millionday dýngenning alghashqy búiryq kezinde kebi qyrghyngha úshyrap ketedi. Ishki jaqta qyrylghany qanshama!

Búl әngime túsynda qany qozghanday, tan-tartysta qalghan Osmangha Maqsút sәl qarap otyrdy da, ayaqtamaghan sózin jalghap:

- Búl nәrse qansha janyshtalyp, tabangha salynghanymen, ezgige úshyraghan halyq bar jerde eshqashan joyylyp ketpeytin tamyry tereng kýsh! - dedi. Sol qudalaudyng songhy kezinde әlde qalay búiryq shyghyp, túqymymen birjola otalyp ketuden zorgha aman qalghan dýngenderdi qatty auyzdyqtap ústaghan ókimet, olardyng endigi tiygizer paydasyn da tarazylamay qalmaghan. Ýkimet pen ózge az últ arasyna til jalghastyru tek dýngen qolynan keledi. Endi solar ishinen Mamozy siyaqty «Otany ýshin» atsa oq, shapsa qylysh bolarlyq «aqjýrekter» baulu kerek bolghan. Joq jerine nazar astynda jetildiru, egu dәureni tughan. Sonyng nәtiyjesinde búrynghy general - Mahosan iydeyasynan at-tondy alty qyrdyng astyna әketushiler kórine bastaghan. Týpki qazyq tiregin endi Gomindang ókimetinen myqtap tapqanday bolghandar Mamozy siyaqtanyp ashyq bel sheship, tay-talasqa shyqqan. Ózining búrynnan-aq «adal» ekenin jogharygha dәleldep berushiler de osy tústa tabyldy. Mamozyny Mamozy etip otyrghan kýi, әne sol ekenin qazaq jaqsy úghynushy edi. Odan búryn Múshtayzy dýngenderi men Sheruding birligi, auyzgha alarlyqtay tatulyghy bar kórshiler bolghan.

Úighyrdan - «Qojaniyaz-qajymnyng jalaqshysy» dep, qazaqtan «Dәuletkeldining qúiyrshyghy» dep halyqtyng sansyz úlyn Ýrimjidegi 80 myng tútqyn jatqan týrmening qandy shengeline alghany siyaqty, dýngennen de «Majýnyyng sybaylasy» degenning bәrin jusatyp, búl últty da sol tajal zyndanyna toghytyp jatatyn. Búrynghy sonday erjýrek kóteriliske ie bolghan úiymshyl dýngen júrtynyng әldeneshe Mamozylary endi sol erlikti ekinshi qyrynan sheship, «úly Gomindang ókimeti» ýshin jaldanghan.

Ýsh jigit biraz әngimelesip osynday syr ashqanda Mamyrtay Patimanyng qymyz sapyrudy úmytqanyn ishtey anghara otyryp, bir sәtte Osmangha kózin qysyp qoydy da, sózine әzil aralastyryp: - Kelin qaraghym, aldaghy qymyzyndy sapyra týs! Bizding qazaqta «bir pispekti artyq úr» degen sóz bar, - dep anqausyp sóiledi.

Patima múnyng «pispegin» týsingen joq. Tek Osman ózi qúrby Mamyrtay minezine eriksiz kýlip jibergende, Patima ne ekenin týsinip alghysy kelip:

- Pismek? Ne ol pismek? - dep, súrauly jýzben Mamyrtaygha kóz salyp: - Pismekti qayda úrady? - dedi.

Jigitterding ýsheui búl tústa amalsyz qatarynan kýlip jibergen. Aldymen dar etip kýlushi Osmannyng ózi edi. Patima endi úyalyp qalghanda, Maqsút Mamyrtaygha narazy kýbirlep:

- Áy, sening de shygharmaytyn súmdyghyng bolsashy, - dep, sózining ayaghynda Patimagha «pispek» jәiin dúrystap týsindirip berdi. Patima arada on-on bes kýn ótkende qazaq auylynyng ýy ishi tirlik sharuasyna ózdiginen aralasyp; su әkelip, samauyryn qoyyp jiberu siyaqty júmystaryna syrtqy kózden boy tasa kezderi jasqanbay kirisip ketetin boldy. Qanikenin:

- Qaraghym, «dostyqta qoja men qúldyng qúny bir» degen. Bir sensiz de is biter, andushynyng kózine týsip qap jýrme! - degenine de qaramaytyn. Osman ekeui kýndiz boy tasalasa, keshke auyldyng ózindey qyz-kelinderimen birge, ay jaryghymen «aq sýiek», «kim kerek» sekildi, bozbalalar bastaytyn mәz-mereke, shat kýlki, qyzuly tamashada oinaytyn.

Búl kezde qazaq auyly Patimanyng bir ónerine yntyghyp qolqa salatyn bolghan. Dýngen júrtynda bolatyn «baspa keste» deytin keste bar. Týs jibekti matanyng eki betine birdey tógip tigetin bir ýlgi. Qay jaghynan qarasan, aiyryp alghysyz, kýlgindi - jasyl jibekten kózding jauyn aldyra keng shalyp, bos tógip tikkende núr jaynaydy. Ol óte-móte, qyz-jigitter ústaytyn aq jibek oramaldyng tórt búryshyna jarqyrap týskende qay jastyng bolmasyn әuesin keltiredi. Qazaq tikken shym keste, kenua keste, biz kestelerden búl ózinshe bir aluan. El ishinde qalpaqty shekege kiyip, oiyn, toy izdep, sәn kózdep, qaltasynda iyismay, әtir, qyz-kelinshek andyp jýretin myrzasúray jigitter bolady. Solar ýshin, әsirese, qyz-kelinshek tikken kesteli oramal ústau bir mәre. Patimanyng myna kesteshilik ónerin búl auylgha qymyz ishe kelgen nesheuler zor janalyqtay bilip, búndaghy jengelerge shetinen qolqa salyp, baspa kesteli oramal ústaushylar payda bola bastaghan. Olar tipti zamany kelgen adamday.

Kishkene ýide Patimanyng ainalasy qúlpyrghan qytayy jibekke jәinap, tolyp jatady. Ortasynda iynesin jibek bauymen shúbaltyp ústap, kózi búltiyp, Patima otyrady. Qasyna erteli kesh auyldyng qyzdary da qamalap, baspa keste ýirenip, Patimany kezek-kezek ýiine shaqyryp, qonaq etetin. Osy óner keyin kórshi elderding de kózin túndyryp, «Sheruding baspa kestesi» ataghyna ie bolyp edi.

(jalghasy bar)

Abai.kz