Gýlder qabyrghanyng ishinde gýldeydi,
al qabyrghanyng syrtynda hosh iyis shyghady.
Sәn Shue

Qazannyng 5-i kýni keshke әdebiyet salasyndaghy Nobeli syilyghy laureattarynyng tizimin resmy týrde jariyalanady. 2000 jyly Nobeli alghan Emigrant jazushy Gau Shiynjiyandy qospaghanda Mo Yannan keyingi Qytay jazushysy 残雪Can Xue Sәn Shue (Kan Sue) әdebiyet boyynsha Nobeli syilyghyna eng jaqyn túrghan ýmitkerlerding biri. Britandyq bukmekerlik veb-sayt Nicer Odd's Nobeli syilyghynyng koeffisiyentteri tiziminde Qytay jazushysy Kan Sue basynda túrghanyn kórsetti.|1|

Áyelder mәdeniyetining qytay әdebiyetine әseri prozaikter men aqyndar arasynda әielder sanynyng kóbenginen ghana emes, әdeby shygharmalarda әielderding basty keyipkerge ainaluynan da kórinedi. HH ghasyrdyng ekinshi jartysynda «әiel prozasy» resmy týrde qazirgi qytay әdebiyeti kontekstindegi qúbylys retinde kózge týsedi. Múnyng alghy sharty Qytay ekonomikasy men mәdeniyetining ómirding barlyq salalarynda jedel damuy, halyqaralyq qatynastardyng tabysty óristeui, qoghamdyq oidyng jana baghytta damuyna serpin berdi.1985 jyldan bastap qytay jana zaman әdebiyeti ózgeshe damudyng jana satysyna kóterildi, aitalyq, «jaraly әdebiyet», «keri oilau әdebiyeti», «tamyryn izdeushiler» qatarly әdeby aghymdar qalyptasyp, qytay qalamgerleri óz últtyq qúndylyqtaryn izdep, ony úlyqtay bastasa, endi oghan mýlde úqsamaytyn «reforma әdebiyeti», «zamanuiyshiler», «Avangrad», «erkin oishyldar әdebiyeti», «qala әdebiyeti», «dala әdebiyeti», «aqyldy jastar әdebiyeti», «әielder әdebiyeti», «saldattar әdebiyet» dep kóptegen  әdeby aghymdar men ýrdister qalyptasty. Ádebiyette eki ýlken baghyttyng tóbesi kórindi, bir top últtyq dәstýrge qaytu, tamyrymyzdy tabayyq, әdebiyet halyqty tәrbiyeleydi dese, endi bir toptaghylar әdebiyet jalpy qoghamnyng shyndyghyn bolghan bolghan kýiinde dәl ózin jetkizui kerek desti. Ádebiyet  osylay eki topqa bólindi: birinshisi – taza sayasy әdebiyet, aghartushylyq baghyttaghy qoghamdy tәrbiyeleytin estetikalyq kórkem әdebiyet.  Búghan búrynnan kele jatqan qatyp qalghan qalypqa salatyn, teoriyadan úzap kete almaytyn túsalghan әdebiyet kirdi. Ekinshi top qiyalmen alysqa baratyn, adam janyna tereng boylaytyn, metafizikagha enetin,  kópbaghdarly tiri әdebiyet bolyp sanaldy. Endi jazushylar men aqyndar búrynghydan ózgeshe san taqyryptarda qalam terbedi. Eki baghytta óz qanattyn jaydy, al oqyrman óz qalauy boyynsha kergin alugha tura keldi. Desede  qytay әdebiyetinde batystyq qúndylyqtar men qytaylyq dýnie tanym sintezdele bastady, kerisinshe ózderining últtyq ózegin qytaylar qayta tapty, ejelgi kisilik qúndylyqtardy izdey bastady, ýlken «men» ornyna kishireygen «men» auysty. Demek, búl kezeng qytay әdebiytining tamyryna qayta oralghan kezeni, sonymen birge estetika janaryp, erkin oilau boldy, әdebiyet shynymen de ishki tónkerisin basynan ótkerdi, túmanny baghyttaghy san aluan ólender jazyldy. Jazushylar men aqyndar búrynghydan ózgeshe taqyryptarda qalam terbedi. /2.455-461/

Jazushylar arasyndaghy әielder ýlesining aitarlyqtay óskeni XX ghasyrdyng basynan beri bayqaldy. 1995 jyly Birlesken memleketter úiymy әlemdik kezekti 4-shi әielder mәjilisin Beyjinde ótkizdi. 1990 jyldan bastap әielder әdebiyeti Qytayda jana beleske kóterildi. Búl әielder taqyrybynda jazatyn jazushylar men әiel qalamgerlerdi birge qamtidy. Sy Chuan «Halyq» baspasynan shyqqan «Qyzyl búrysh» atty sanunder jinaghy, Beyjing «Hua I» baspasynan shyqqan «Atyna zaty say daryndy әielder» siyaqty kitaptar oqyrmangha jol tartty. Sonymen qatar әielderge arnalghan gazet-jurnaldar payda boldy. Osylaysha, tek әielder taqyrybyn sóz etetin basylym kóbeyip, «Jana zaman әielder әdebiyeti» resmy týrde qalyptasty, múnda әielder taqyrybyn jazatyn ataqty jazushylar shoghyry kózge týsti. Onyng ishinde Sәn Shue, Chyn Ran, Lin Bay, Hay Nan siyaqty qalamgerler erekshe tanyldy. Olardyng basqalargha úqsamaytyn ózindik stiyli men tili, atau-terminderi qalyptasty, olar Batystyng әiel taqyrybyn jazatyn jazushylary men genderlik sayasatqa eliktedi. Búnday tuyndylardyng qataryna Chyn Rannyng «Taghy bir qúlaghyma syldyrlatshy», «Ótken ister ýshin tost kótereyik», «Jeke ómir», «Ana», «Áke» shygharmalaryn jatqyzugha bolady. Búl jazushynyng ereksheligi – óte qiyalshyl, sonymen birge әielding ishki dýniyesining qatpary men eshkimge ashylmas syrlaryna ýnilip, әielding dene bitimin suretteuge den qoyady. Al Lin Baydyng «Olar» atty shygharmasyna qarap otyrsaq, onyng bilimining sheksizdigi, әiel zaty turaly tereng tolghanysy bayqalady. /3, 97/

Kan Suening biylghy jyly jaryq kórgen «Jana ghasyr mahabbat hikayasy» romanynyng dýmpui ýlken bolyp túr. Búl kitapti Mo Yan shygharmalaryn audarghan ataqty audarmashy Anna Cheni audarghan. «Jana ghasyr mahabbat hikayasy» Shvesiyada jaryq kórgennen keyin qyzu pikirtalas tudyrdy. Kitap turaly kóptegen jergilikti BAQ jazdy. Jaqynda kitap Shvesiyanyng eng ýzdik audarma әdebiyet syilyghyn jenip aldy.

Gýlder qabyrghanyng ishinde gýldeydi, al qabyrghanyng syrtynda hosh iyis shyghady.

Kan Sue qanday jazushy?

Qytayda Kan Sue óte qarapayym jәne júmbaq jazushy. Ol qoghamdyq is-sharalargha siyrek qatysady jәne oqyrmandar kezdesu, pikir almasularda tóbe kórsete qoymaydy. Ol óz elinde eshqashan bedeldi otandyq syilyq alghan emes, biraq býginde ol Nobeli syilyghyna ýmitker. 2019-20-22 jyldar Nobeli syilyghynyng koeffisiyentter tizimine engen jazushy.

Kan Sue qazirgi qytay jazushylarynan onyng ýsh artyqshylyghy bar: birinshi shygharmalary shet tilderine eng kóp audarylghan, sonymen birge shetel uniyversiytetterining oqulyqtaryna enip taldanyp zerdelengen, ghylymy ainalymgha týsken. Ekinshi Kan Suening 90-gha juyq shygharmasy aghylshyn, fransuz, nemis, japon, shved, italiyan, vietnam jәne basqa tilderge audarylyp, shetelde basylyp shyqty. Ýshinshi onyng shygharmalary Amerika Qúrama Shtattarynda, Japoniyada birneshe ret әlemning kórnekti roman antologiyalaryna tandaldy. Shved akademiyasynyng akademiygi Ma Yueran ony «Qytaydyng Kafkasy» dep ataghan. Amerika jazushysy Suzan Sontag: «Kan Sue Qytaydaghy eng jaqsy jazushy» degen. |1|

Kan Sueding shyn esimi Den Syaohua. Ata-babasy Hunan ólkesi Liyaang audanynyng adamdary. Ózi 1953 jyly Hunan ólkesi Chansha qalasynda dýniyege kelgen. Ol bala kýninen óz alghan betinen qaytpaytyn qynyr minezdi bolghan.Ákesi kitaphanada tazalyqshy bolyp júmys istedi ol qyzyna jii oqugha kitap alyp keletin. Kan Sue bala kezinen «Andersenning ertegileri», «Ýsh patshalyq romany» jәne basqa da klassikalyq shygharmalardy oqyghan. 1966 jyly bastaushty tausqan jyly bastalghan on jyldyq alasapran onyng oquyn short ýzdi. 1970 jyldan keyin tughan jerindegi bir shaghyn zauytta 10 jyl júmys istedi. Sodan keyin kiyim tigetin mamandyqty kәsip etti. 1985 jyldan bastap ol shygharmashylyqqa keldi.1988 jyly onyng qytay jazushylar qoghamyna mýshe bolghan. Onyng «Jana ghasyr mahabbat hikayasy», «Shoqydaghy lashyq», «Qalqyghan búlttar», «Laysang kóshe», «Qara jer ananyng syiy», «Jalanayaq dәriger»  syndy shygharmalary onyng ataghyn shygharghan. Jazushynyng ózindik qol tanbasy bar, stiyli batystyq siqyrly rialzimning yqpalyna úshyraghan avangard jazushy. |3. 97|

Kan Sue 1997 jyldan beri Kafka, Borhes, Shekspiyr, Gete, Dante, Lu Shýn siyaqty qytay jәne shetel әdebiyetining әigili maytalmandarynyng klassikalyq shygharmalaryn oqyp qorytty. Sheberlerding ruhany oilarynyng terendigi Kan Suege aitarlyqtay әser etti. Kan Sue ózining erekshe tuyndylarymen ózin dәleldedi, eshkimge úqsamaytyn әdeby dýniyetanymyn damytty.  Ol shygharmalarynda adam janyna tereng boylady jәne adamnyng ishki ýnin tyndady.  Ol BAQ ókilderine bergen súhbatynda: «Shygharmashylyq qabileti bar kez kelgen adam jazu ýshin kóp enbektenui kerek, qay mәdeniyetti jazsa da, últtyq mәdeniyetti nasihattaugha septigin tiygizetinin qoldaymyn. Áriyne, strategiyalyq túrghydan alghanda shetel әdebiyetin kóbirek oqyghan tiyimdirek, óitkeni tamasha tuyndylar shygharu ýshin eki mәdeniyet biriktirilui kerek». Qytayda Kan Sue shygharmalaryna  týrli pikirleri aitylady. Jaqsy kóretinder «el qazynasy» dep sanaydy, al jek kóretinder qolyn biraq silteydi. Kóptegen oqyrmandar Kan Sueding romandary óte әdeby jәne kórkem. Ár keyipkerding óz әlemi adamdy eriksiz tartady deydi. Sheteldikterding oilau jýiesine sәikesetin qytay jazushylary qytay oqyrmandarymen onaylyqta til tabysa bermeytini shyndyq.

Kan Suening shetelde ataghy shyghuy onyng avangardtyq әdeby jazudaghy tabandylyghymen baylanysty. 1980 jyldary otandyq avangard jazushylar birte-birte realistik jazugha bet búryp, avangardtyq baghytyn joghaltty, biraq Kan Sue әli de avangardtyq stilidi ústandy.  Onyng absurdtyq pen oghash shygharmalary oqyrmandargha birtýrli oqu tәjiriybesin beredi. Kezinde Kan Sue óz shygharmalarynyng shetel әdeby ortada oryn aluyn óz shygharmasynyng ashyqtyghymen baylanstyrghan. Ol «Men әrqashan adamdardyng jýregine tikeley soqqy beremin. Búlay isteu ýshin Qytay jәne Batys mәdeniyetteri boyynyzgha siniruniz kerek. Men qytaymyn, tughan mәdeniyetim mening qanyma singen. Biraq men batystyqtardy da jaqsy kóremin. Olardyng ruhany mәdeniyettin ýirenuden esh jalyqpaymyn» deydi. |1|

Jazushynyng shygharmashylyq kezeni:

Birinshi kezen: 1985-1986 jj

«Laysang kóshe» men «Shoqydaghy lashyq» tuyndylaryn oqyrmangha úsyndy.

Adamnyng «búl әlemge kirui» men «búl dýniyeden shyghuy» arasyndaghy qatynas. Biraq shyndyq qorqynyshty týske ainalady. Kan Suening alghashqy shygharmalary keybir synshylar oilaghanday «surrealizm» emes, shyndyq topyraghynan tamyr tartady. Onyng alghashqy shygharmalary «qorqynyshty shyndyqty» suretteuge toly jәne tyghyzdyqpen, jinaqylyqpen jәne әsireleumen qúndy.

Kan Suening "Laysang kóshe" atty debuttik romany - mәdeny revolusiyanyng әserin kórsetetin shygharma. Onda beynelengen ómirlik suretter úrpaq úmytqysy keletin qorqynyshty estelikter: Onda adamdar las jerde ómir sýredi. Qorshaghan ortada balshyq, shybyn-shirkey, shirigen saman ýilerde ómir sýredi, barlyq jer sasyq iyis pen qoqys. Adamdar bir-birine aramdyq pen renishte qarym-qatynas jasaydy. Al otbasy mýshelerinde jylulyq mýldem joq. Jazushy sol kóshedegi adamdargha ayaushylyq bildiredi. 1960 jәne 1970 jyldardaghy qalanyng týkpir-týkpirinde túratyn tómengi dengeydegi qarapayym túrghyndardyng bәri belgili bir dәrejede úqsas ómirdi bastan ótkerdi.

Kan Suening alghashqy shygharmalarynda adam bolmysyn tanytu jәne «adam bolmysyna kózqarasyn bildiru» kórinedi, ol әrtýrli qarym-qatynastardyng shiyelenisuinde adamdardyng shynayy qyzmetin kórsetuge baghyttalghan. Qandyq qarym-qatynas, kýieu men әiel qarym-qatynasy, ghashyqtardyng qarym-qatynasy, kórshilerding qarym-qatynasy, jәne әriptestik qarym-qatynastary suretteledi. Tipti adamdar ózderi de týsine almaytyn eng manyzdy nәrselerdi ashady. Sondyqtan da ol ózimining qalay jazatynymdy da bilmeyin degen.

Ekinshi kezen: 1987-1990 jj

Onyng «Dәlizge otyrghyzylghan alma aghashy», «Qalqyghan búlttar» jәne sol kezdegi ataqty romany «jarylys spektakli» Áyelding qabat-qabat janyn ashady. Adam ruhyna  tereng boylaydy.

Ýshinshi kezen: 1991-2001 jj

Ókildi shygharma –  «jara» adam janynda tereng jatqan nәrsege toqtalyp, suretteydi. Ol óz shygharmashylyghyn taqyryp etip alyp, ónerding bolmysyn saralap, «taza әdebiyettin» eng iydealdy kýiin kórsetedi.

Tórtinshi kezen: 2002 jyldan keyin

Ol búrynghydan ózgeshe, stiliing ózgertumen bayqalady.«Súng Ming ústaz» jәne basqa da shygharmalary basqa stilii. Onda bәri qarapayym bolghanymen, izdegen nәrsesi óte qúndy. |1|

Jazushynyng býginde eki tomdyq jinaghy sonymen birge 11 romany jaryq kórgen.

Núrhalyq Abdyraqyn,

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU Shyghystanu fakuliteti Qytaytanu kafedarasynyng PhD doktory.

Paydalanghan әdebiyetter tizimi:

1. baidu.com
2. 曹万生主编，中国现代汉语文学史。-756页
3. Núrhalyq Abdyraqyn, Ásel Biysenbaeva. Qazirgi zaman qytay әdebiyeti (II bólim).
4. 中国现代文学: oqu qúraly. – Almaty: Daryn, 2023.

Abai.kz