گۇلدەر قابىرعانىڭ ىشىندە گۇلدەيدى،
ال قابىرعانىڭ سىرتىندا حوش ءيىس شىعادى.
ءسان شۋە

قازاننىڭ 5-ءى كۇنى كەشكە ادەبيەت سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتتارىنىڭ ءتىزىمىن رەسمي تۇردە جاريالانادى. 2000 جىلى نوبەل العان ەميگرانت جازۋشى گاۋ شيڭجياندى قوسپاعاندا مو ياننان كەيىنگى قىتاي جازۋشىسى 残雪Can Xue ءسان شۋە (كان سيۋە) ادەبيەت بويىنشا نوبەل سىيلىعىنا ەڭ جاقىن تۇرعان ۇمىتكەرلەردىڭ ءبىرى. بريتاندىق بۋكمەكەرلىك ۆەب-سايت Nicer Odd's نوبەل سىيلىعىنىڭ كوەففيتسيەنتتەرى تىزىمىندە قىتاي جازۋشىسى كان سيۋە باسىندا تۇرعانىن كورسەتتى.|1|

ايەلدەر مادەنيەتىنىڭ قىتاي ادەبيەتىنە اسەرى پروزايكتەر مەن اقىندار اراسىندا ايەلدەر سانىنىڭ كوبەيۋىنەن عانا ەمەس، ادەبي شىعارمالاردا ايەلدەردىڭ باستى كەيىپكەرگە اينالۋىنان دا كورىنەدى. حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا «ايەل پروزاسى» رەسمي تۇردە قازىرگى قىتاي ادەبيەتى كونتەكستىندەگى قۇبىلىس رەتىندە كوزگە تۇسەدى. مۇنىڭ العى شارتى قىتاي ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىنىڭ ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا جەدەل دامۋى، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ تابىستى ورىستەۋى، قوعامدىق ويدىڭ جاڭا باعىتتا دامۋىنا سەرپىن بەردى.1985 جىلدان باستاپ قىتاي جاڭا زامان ادەبيەتى وزگەشە دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلدى، ايتالىق، «جارالى ادەبيەت»، «كەرى ويلاۋ ادەبيەتى»، «تامىرىن ىزدەۋشىلەر» قاتارلى ادەبي اعىمدار قالىپتاسىپ، قىتاي قالامگەرلەرى ءوز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ىزدەپ، ونى ۇلىقتاي باستاسا، ەندى وعان مۇلدە ۇقسامايتىن «رەفورما ادەبيەتى»، «زامانۋيشىلەر»، «اۆانگراد»، «ەركىن ويشىلدار ادەبيەتى»، «قالا ادەبيەتى»، «دالا ادەبيەتى»، «اقىلدى جاستار ادەبيەتى»، «ايەلدەر ادەبيەتى»، «سالداتتار ادەبيەت» دەپ كوپتەگەن  ادەبي اعىمدار مەن ۇردىستەر قالىپتاستى. ادەبيەتتە ەكى ۇلكەن باعىتتىڭ توبەسى كورىندى، ءبىر توپ ۇلتتىق داستۇرگە قايتۋ، تامىرىمىزدى تابايىق، ادەبيەت حالىقتى تاربيەلەيدى دەسە، ەندى ءبىر توپتاعىلار ادەبيەت جالپى قوعامنىڭ شىندىعىن بولعان بولعان كۇيىندە ءدال ءوزىن جەتكىزۋى كەرەك دەستى. ادەبيەت  وسىلاي ەكى توپقا ءبولىندى: ءبىرىنشىسى – تازا ساياسي ادەبيەت، اعارتۋشىلىق باعىتتاعى قوعامدى تاربيەلەيتىن ەستەتيكالىق كوركەم ادەبيەت.  بۇعان بۇرىننان كەلە جاتقان قاتىپ قالعان قالىپقا سالاتىن، تەوريادان ۇزاپ كەتە المايتىن تۇسالعان ادەبيەت كىردى. ەكىنشى توپ قيالمەن الىسقا باراتىن، ادام جانىنا تەرەڭ بويلايتىن، مەتافيزيكاعا ەنەتىن،  كوپباعدارلى ءتىرى ادەبيەت بولىپ سانالدى. ەندى جازۋشىلار مەن اقىندار بۇرىنعىدان وزگەشە سان تاقىرىپتاردا قالام تەربەدى. ەكى باعىتتا ءوز قاناتتىن جايدى، ال وقىرمان ءوز قالاۋى بويىنشا كەرگىن الۋعا تۋرا كەلدى. دەسەدە  قىتاي ادەبيەتىندە باتىستىق قۇندىلىقتار مەن قىتايلىق دۇنيە تانىم سينتەزدەلە باستادى، كەرىسىنشە وزدەرىنىڭ ۇلتتىق وزەگىن قىتايلار قايتا تاپتى، ەجەلگى كىسىلىك قۇندىلىقتاردى ىزدەي باستادى، ۇلكەن «مەن» ورنىنا كىشىرەيگەن «مەن» اۋىستى. دەمەك، بۇل كەزەڭ قىتاي ادەبيتىنىڭ تامىرىنا قايتا ورالعان كەزەڭى، سونىمەن بىرگە ەستەتيكا جاڭارىپ، ەركىن ويلاۋ بولدى، ادەبيەت شىنىمەن دە ىشكى توڭكەرىسىن باسىنان وتكەردى، تۇمانني باعىتتاعى سان الۋان ولەڭدەر جازىلدى. جازۋشىلار مەن اقىندار بۇرىنعىدان وزگەشە تاقىرىپتاردا قالام تەربەدى. /2.455-461/

جازۋشىلار اراسىنداعى ايەلدەر ۇلەسىنىڭ ايتارلىقتاي وسكەنى XX عاسىردىڭ باسىنان بەرى بايقالدى. 1995 جىلى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى الەمدىك كەزەكتى 4-ءشى ايەلدەر ءماجىلىسىن بەيجىڭدە وتكىزدى. 1990 جىلدان باستاپ ايەلدەر ادەبيەتى قىتايدا جاڭا بەلەسكە كوتەرىلدى. بۇل ايەلدەر تاقىرىبىندا جازاتىن جازۋشىلار مەن ايەل قالامگەرلەردى بىرگە قامتيدى. سى چۋان «حالىق» باسپاسىنان شىققان «قىزىل بۇرىش» اتتى تسانۋندەر جيناعى، بەيجىڭ «حۋا ي» باسپاسىنان شىققان «اتىنا زاتى ساي دارىندى ايەلدەر» سياقتى كىتاپتار وقىرمانعا جول تارتتى. سونىمەن قاتار ايەلدەرگە ارنالعان گازەت-جۋرنالدار پايدا بولدى. وسىلايشا، تەك ايەلدەر تاقىرىبىن ءسوز ەتەتىن باسىلىم كوبەيىپ، «جاڭا زامان ايەلدەر ادەبيەتى» رەسمي تۇردە قالىپتاستى، مۇندا ايەلدەر تاقىرىبىن جازاتىن اتاقتى جازۋشىلار شوعىرى كوزگە ءتۇستى. ونىڭ ىشىندە ءسان شۋە، چىن ران، لين باي، حاي نان سياقتى قالامگەرلەر ەرەكشە تانىلدى. ولاردىڭ باسقالارعا ۇقسامايتىن وزىندىك ءستيلى مەن ءتىلى، اتاۋ-تەرميندەرى قالىپتاستى، ولار باتىستىڭ ايەل تاقىرىبىن جازاتىن جازۋشىلارى مەن گەندەرلىك ساياساتقا ەلىكتەدى. بۇنداي تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا چىن راننىڭ «تاعى ءبىر قۇلاعىما سىلدىرلاتشى»، «وتكەن ىستەر ءۇشىن توست كوتەرەيىك»، «جەكە ءومىر»، «انا»، «اكە» شىعارمالارىن جاتقىزۋعا بولادى. بۇل جازۋشىنىڭ ەرەكشەلىگى – وتە قيالشىل، سونىمەن بىرگە ايەلدىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ قاتپارى مەن ەشكىمگە اشىلماس سىرلارىنا ءۇڭىلىپ، ايەلدىڭ دەنە ءبىتىمىن سۋرەتتەۋگە دەن قويادى. ال لين بايدىڭ «ولار» اتتى شىعارماسىنا قاراپ وتىرساق، ونىڭ ءبىلىمىنىڭ شەكسىزدىگى، ايەل زاتى تۋرالى تەرەڭ تولعانىسى بايقالادى. /3, 97/

كان سيۋەنىڭ بيىلعى جىلى جارىق كورگەن «جاڭا عاسىر ماحاببات حيكاياسى» رومانىنىڭ ءدۇمپۋى ۇلكەن بولىپ تۇر. بۇل كىتاپتى مو يان شىعارمالارىن اۋدارعان اتاقتى اۋدارماشى اننا چەن اۋدارعان. «جاڭا عاسىر ماحاببات حيكاياسى» شۆەتسيادا جارىق كورگەننەن كەيىن قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى. كىتاپ تۋرالى كوپتەگەن جەرگىلىكتى باق جازدى. جاقىندا كىتاپ شۆەتسيانىڭ ەڭ ۇزدىك اۋدارما ادەبيەت سىيلىعىن جەڭىپ الدى.

گۇلدەر قابىرعانىڭ ىشىندە گۇلدەيدى، ال قابىرعانىڭ سىرتىندا حوش ءيىس شىعادى.

كان سيۋە قانداي جازۋشى؟

قىتايدا كان سيۋە وتە قاراپايىم جانە جۇمباق جازۋشى. ول قوعامدىق ءىس-شارالارعا سيرەك قاتىسادى جانە وقىرماندار كەزدەسۋ، پىكىر الماسۋلاردا توبە كورسەتە قويمايدى. ول ءوز ەلىندە ەشقاشان بەدەلدى وتاندىق سىيلىق العان ەمەس، بىراق بۇگىندە ول نوبەل سىيلىعىنا ۇمىتكەر. 2019-20-22 جىلدار نوبەل سىيلىعىنىڭ كوەففيتسيەنتتەر تىزىمىنە ەنگەن جازۋشى.

كان سيۋە قازىرگى قىتاي جازۋشىلارىنان ونىڭ ءۇش ارتىقشىلىعى بار: ءبىرىنشى شىعارمالارى شەت تىلدەرىنە ەڭ كوپ اۋدارىلعان، سونىمەن بىرگە شەتەل ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ وقۋلىقتارىنا ەنىپ تالدانىپ زەردەلەنگەن، عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن. ەكىنشى كان سيۋەنىڭ 90-عا جۋىق شىعارماسى اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، جاپون، شۆەد، يتاليان، ۆەتنام جانە باسقا تىلدەرگە اۋدارىلىپ، شەتەلدە باسىلىپ شىقتى. ءۇشىنشى ونىڭ شىعارمالارى امەريكا قۇراما شتاتتارىندا، جاپونيادا بىرنەشە رەت الەمنىڭ كورنەكتى رومان انتولوگيالارىنا تاڭدالدى. شۆەد اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ما يۋەران ونى «قىتايدىڭ كافكاسى» دەپ اتاعان. امەريكا جازۋشىسى سيۋزان سونتاگ: «كان سيۋە قىتايداعى ەڭ جاقسى جازۋشى» دەگەن. |1|

كان سيۋەدىڭ شىن ەسىمى دەن سياوحۋا. اتا-باباسى حۋنان ولكەسى ليااڭ اۋدانىنىڭ ادامدارى. ءوزى 1953 جىلى حۋنان ولكەسى چانشا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول بالا كۇنىنەن ءوز العان بەتىنەن قايتپايتىن قىڭىر مىنەزدى بولعان.اكەسى كىتاپحانادا تازالىقشى بولىپ جۇمىس ىستەدى ول قىزىنا ءجيى وقۋعا كىتاپ الىپ كەلەتىن. كان سيۋە بالا كەزىنەن «اندەرسەننىڭ ەرتەگىلەرى»، «ءۇش پاتشالىق رومانى» جانە باسقا دا كلاسسيكالىق شىعارمالاردى وقىعان. 1966 جىلى باستاۋشتى تاۋسقان جىلى باستالعان ون جىلدىق الاساپران ونىڭ وقۋىن شورت ءۇزدى. 1970 جىلدان كەيىن تۋعان جەرىندەگى ءبىر شاعىن زاۋىتتا 10 جىل جۇمىس ىستەدى. سودان كەيىن كيىم تىگەتىن ماماندىقتى كاسىپ ەتتى. 1985 جىلدان باستاپ ول شىعارماشىلىققا كەلدى.1988 جىلى ونىڭ قىتاي جازۋشىلار قوعامىنا مۇشە بولعان. ونىڭ «جاڭا عاسىر ماحاببات حيكاياسى»، «شوقىداعى لاشىق»، «قالقىعان بۇلتتار»، «لايساڭ كوشە»، «قارا جەر انانىڭ سىيى»، «جالاڭاياق دارىگەر»  سىندى شىعارمالارى ونىڭ اتاعىن شىعارعان. جازۋشىنىڭ وزىندىك قول تاڭباسى بار، ءستيلى باتىستىق سيقىرلى ءريالزىمنىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان اۆانگارد جازۋشى. |3. 97|

كان سيۋە 1997 جىلدان بەرى كافكا، بورحەس، شەكسپير، گەتە، دانتە، لۋ ءشۇن سياقتى قىتاي جانە شەتەل ادەبيەتىنىڭ ايگىلى مايتالماندارىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن وقىپ قورىتتى. شەبەرلەردىڭ رۋحاني ويلارىنىڭ تەرەڭدىگى كان سيۋەگە ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. كان سيۋە ءوزىنىڭ ەرەكشە تۋىندىلارىمەن ءوزىن دالەلدەدى، ەشكىمگە ۇقسامايتىن ادەبي دۇنيەتانىمىن دامىتتى.  ول شىعارمالارىندا ادام جانىنا تەرەڭ بويلادى جانە ادامنىڭ ىشكى ءۇنىن تىڭدادى.  ول باق وكىلدەرىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «شىعارماشىلىق قابىلەتى بار كەز كەلگەن ادام جازۋ ءۇشىن كوپ ەڭبەكتەنۋى كەرەك، قاي مادەنيەتتى جازسا دا، ۇلتتىق مادەنيەتتى ناسيحاتتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنىن قولدايمىن. ارينە، ستراتەگيالىق تۇرعىدان العاندا شەتەل ادەبيەتىن كوبىرەك وقىعان تيىمدىرەك، ويتكەنى تاماشا تۋىندىلار شىعارۋ ءۇشىن ەكى مادەنيەت بىرىكتىرىلۋى كەرەك». قىتايدا كان سيۋە شىعارمالارىنا  ءتۇرلى پىكىرلەرى ايتىلادى. جاقسى كورەتىندەر «ەل قازىناسى» دەپ سانايدى، ال جەك كورەتىندەر قولىن بىراق سىلتەيدى. كوپتەگەن وقىرماندار كان سيۋەدىڭ روماندارى وتە ادەبي جانە كوركەم. ءار كەيىپكەردىڭ ءوز الەمى ادامدى ەرىكسىز تارتادى دەيدى. شەتەلدىكتەردىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە سايكەسەتىن قىتاي جازۋشىلارى قىتاي وقىرماندارىمەن وڭايلىقتا ءتىل تابىسا بەرمەيتىنى شىندىق.

كان سيۋەنىڭ شەتەلدە اتاعى شىعۋى ونىڭ اۆانگاردتىق ادەبي جازۋداعى تاباندىلىعىمەن بايلانىستى. 1980 جىلدارى وتاندىق اۆانگارد جازۋشىلار بىرتە-بىرتە رەاليستىك جازۋعا بەت بۇرىپ، اۆانگاردتىق باعىتىن جوعالتتى، بىراق كان سيۋە ءالى دە اۆانگاردتىق ءستيلدى ۇستاندى.  ونىڭ ابسۋردتىق پەن وعاش شىعارمالارى وقىرماندارعا ءبىرتۇرلى وقۋ تاجىريبەسىن بەرەدى. كەزىندە كان سيۋە ءوز شىعارمالارىنىڭ شەتەل ادەبي ورتادا ورىن الۋىن ءوز شىعارماسىنىڭ اشىقتىعىمەن بايلانستىرعان. ول «مەن ارقاشان ادامداردىڭ جۇرەگىنە تىكەلەي سوققى بەرەمىن. بۇلاي ىستەۋ ءۇشىن قىتاي جانە باتىس مادەنيەتتەرى بويىڭىزعا ءسىڭىرۋڭىز كەرەك. مەن قىتايمىن، تۋعان مادەنيەتىم مەنىڭ قانىما سىڭگەن. بىراق مەن باتىستىقتاردى دا جاقسى كورەمىن. ولاردىڭ رۋحاني مادەنيەتتىن ۇيرەنۋدەن ەش جالىقپايمىن» دەيدى. |1|

جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق كەزەڭى:

ءبىرىنشى كەزەڭ: 1985-1986 جج

«لايساڭ كوشە» مەن «شوقىداعى لاشىق» تۋىندىلارىن وقىرمانعا ۇسىندى.

ادامنىڭ «بۇل الەمگە كىرۋى» مەن «بۇل دۇنيەدەن شىعۋى» اراسىنداعى قاتىناس. بىراق شىندىق قورقىنىشتى تۇسكە اينالادى. كان سيۋەنىڭ العاشقى شىعارمالارى كەيبىر سىنشىلار ويلاعانداي «سيۋررەاليزم» ەمەس، شىندىق توپىراعىنان تامىر تارتادى. ونىڭ العاشقى شىعارمالارى «قورقىنىشتى شىندىقتى» سۋرەتتەۋگە تولى جانە تىعىزدىقپەن، جيناقىلىقپەن جانە اسىرەلەۋمەن قۇندى.

كان سيۋەنىڭ "لايساڭ كوشە" اتتى دەبيۋتتىك رومانى - مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ اسەرىن كورسەتەتىن شىعارما. وندا بەينەلەنگەن ومىرلىك سۋرەتتەر ۇرپاق ۇمىتقىسى كەلەتىن قورقىنىشتى ەستەلىكتەر: وندا ادامدار لاس جەردە ءومىر سۇرەدى. قورشاعان ورتادا بالشىق، شىبىن-شىركەي، شىرىگەن سامان ۇيلەردە ءومىر سۇرەدى، بارلىق جەر ساسىق ءيىس پەن قوقىس. ادامدار ءبىر-بىرىنە ارامدىق پەن رەنىشتە قارىم-قاتىناس جاسايدى. ال وتباسى مۇشەلەرىندە جىلۋلىق مۇلدەم جوق. جازۋشى سول كوشەدەگى ادامدارعا اياۋشىلىق بىلدىرەدى. 1960 جانە 1970 جىلدارداعى قالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇراتىن تومەنگى دەڭگەيدەگى قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇقساس ءومىردى باستان وتكەردى.

كان سيۋەنىڭ العاشقى شىعارمالارىندا ادام بولمىسىن تانىتۋ جانە «ادام بولمىسىنا كوزقاراسىن ءبىلدىرۋ» كورىنەدى، ول ءارتۇرلى قارىم-قاتىناستاردىڭ شيەلەنىسۋىندە ادامداردىڭ شىنايى قىزمەتىن كورسەتۋگە باعىتتالعان. قاندىق قارىم-قاتىناس، كۇيەۋ مەن ايەل قارىم-قاتىناسى، عاشىقتاردىڭ قارىم-قاتىناسى، كورشىلەردىڭ قارىم-قاتىناسى، جانە ارىپتەستىك قارىم-قاتىناستارى سۋرەتتەلەدى. ءتىپتى ادامدار وزدەرى دە تۇسىنە المايتىن ەڭ ماڭىزدى نارسەلەردى اشادى. سوندىقتان دا ول ءوزىمىنىڭ قالاي جازاتىنىمدى دا بىلمەيىن دەگەن.

ەكىنشى كەزەڭ: 1987-1990 جج

ونىڭ «دالىزگە وتىرعىزىلعان الما اعاشى»، «قالقىعان بۇلتتار» جانە سول كەزدەگى اتاقتى رومانى «جارىلىس سپەكتاكلى» ايەلدىڭ قابات-قابات جانىن اشادى. ادام رۋحىنا  تەرەڭ بويلايدى.

ءۇشىنشى كەزەڭ: 1991-2001 جج

وكىلدى شىعارما –  «جارا» ادام جانىندا تەرەڭ جاتقان نارسەگە توقتالىپ، سۋرەتتەيدى. ول ءوز شىعارماشىلىعىن تاقىرىپ ەتىپ الىپ، ونەردىڭ بولمىسىن سارالاپ، «تازا ادەبيەتتىڭ» ەڭ يدەالدى كۇيىن كورسەتەدى.

ءتورتىنشى كەزەڭ: 2002 جىلدان كەيىن

ول بۇرىنعىدان وزگەشە، ءستيلىڭ وزگەرتۋمەن بايقالادى.«سۇڭ ميڭ ۇستاز» جانە باسقا دا شىعارمالارى باسقا ءستيلى. وندا ءبارى قاراپايىم بولعانىمەن، ىزدەگەن نارسەسى وتە قۇندى. |1|

جازۋشىنىڭ بۇگىندە ەكى تومدىق جيناعى سونىمەن بىرگە 11 رومانى جارىق كورگەن.

نۇرحالىق ابدىراقىن،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى قىتايتانۋ كافەداراسىنىڭ PhD دوكتورى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. baidu.com
2. 曹万生主编，中国现代汉语文学史。-756页
3. نۇرحالىق ابدىراقىن، اسەل بيسەنباەۆا. قازىرگى زامان قىتاي ادەبيەتى ء(ىى ءبولىم).
4. 中国现代文学: وقۋ قۇرالى. – الماتى: دارىن، 2023.

Abai.kz