Jazushynyng alghashqy shygharmalarynan-aq onyng talant ereksheligin dóp basyp tany bilgen sol kezdegi studentting  de estetikalyq talghamyn osy maqalalardan kórgendeymiz.

– Oralhan Bókeevti bilesiz be? 

Osynday súraq qoysanyz oqyrman namystanady. Túnghysh jinaghy «Qamshygerden» keyin-aq osylay bolghan-dy. Nege? 

***

Ol ótken jyly «Ýrker» atty ekinshi jinaghyn jariyalady. «Júldyz» jurnalynyng biylghy ýshinshi sanynda ol kitapqa resenziya shyqty. 

Ángime – sol kitap jәne sol syn jayly.

Jinaq «Ýrker» hikayasymen ashylghan. Shygharma iydeyasy annotasiyada jaqsy aitylypty: «Ómirdi sýige, adaldyqqa, qarapayym adamdy qadirleuge megzeydi». IYә, uaghyzdamaydy, megzeydi. 

Shynynda da, osyndaghy Baghang qarttyng ómiri, onyng adal jany oqushyny ruhany tazalyqqa shaqyrghanday.

Jazushynyng alghashqy shygharmalarynan-aq onyng talant ereksheligin dóp basyp tany bilgen sol kezdegi studentting  de estetikalyq talghamyn osy maqalalardan kórgendeymiz.

– Oralhan Bókeevti bilesiz be? 

Osynday súraq qoysanyz oqyrman namystanady. Túnghysh jinaghy «Qamshygerden» keyin-aq osylay bolghan-dy. Nege? 

***

Ol ótken jyly «Ýrker» atty ekinshi jinaghyn jariyalady. «Júldyz» jurnalynyng biylghy ýshinshi sanynda ol kitapqa resenziya shyqty. 

Ángime – sol kitap jәne sol syn jayly.

Jinaq «Ýrker» hikayasymen ashylghan. Shygharma iydeyasy annotasiyada jaqsy aitylypty: «Ómirdi sýige, adaldyqqa, qarapayym adamdy qadirleuge megzeydi». IYә, uaghyzdamaydy, megzeydi. 

Shynynda da, osyndaghy Baghang qarttyng ómiri, onyng adal jany oqushyny ruhany tazalyqqa shaqyrghanday.

«Taghdyr men uaqyt aighyzdaghan betinde ýnemi bir tong qatyp jatatyn sekildi. Al jer tony erise astynan qyzyqtyryp bәisheshek kókteytini bar-dy. Baghannyng asa suyq jýzine shyndap, shydap ýnilgen adam osynau didardan ózgeshe meyirimning mereyin boljar edi» dep suretteydi jazushy bas keyipker kelbetin. Nege jýzi ýnemi qatu, nege tong qatyp jatqanday? Qatal taghdyrdan, otyzynshy jyldar aiqayynan. IYә, sol belsendiler qara dauyl qyrmandaghy astyqty ysyrap etkende «ózing jep qoydyn, úrladyn» dep múnyng jalghyz aghasy Ahmetke jala jauyp, sottatqan. IYә, solar jýregi adal, jigitting boztaylaghy Ahmetti arghy betke qashugha mәjbýr etken. IYә, solardyng «qashqynnyng ýii» dep tabalauy men perzent qayghysynan shóge týsken әjening amanatyn jerge tastay almay, «ómirinde bir qyzdyng betine qarap kórmese de bar ýmiti, mahabbatynyng arayly tany alda» jas Baghdat tughan jengesine ýilenip, jigittik túrmaq balalyqtyng qyzyghyn kóre almaghan... Sonda qalaysha didarynan «mereyli meyirim» seziledi? Jan balasyna jaqsylyqtan ózge oilary joq, onysyn mindet te etpeydi, «ózgege kómektesu» dep atalatyn júmysqa ornalasqanday... 

«Eger ótkel jaqtan «Oybay... kettim, qútqaryndar!» degen oqys dauys shyqsa Baghang kóp oilanyp, joq bolmasa sasqalaqtap ózenge tura úmtylmaydy. Jayymen qara qyl arqandy qolyna alady da, qarakerge minip dauys shyqqan jaqqa jelip keter edi... Olar sugha aghu kerek te, Baghang qútqaru kerek sekildi sharttylyqqa ainalghan» (27 bet). Oilaytyny, qorghaytyny – halyq mýlki. Sonysy ýshin qartayghan shaghynda bayaghy belsendi Pendebaydyng balasy soyylgha da jyqqan, biraq jәbirlengenin bireuge aitqan Baghang jәne joq, súraghandargha «at ýrkip jyghyldym» degen. Áriyne, halyq mýlkine súghanaq qolyn súghushylardy bile túra ókimet oryndaryna habarlamau – aiyp... Osynyng arqasynda naghyz darhan qazaqy psihologiya jaqsy kórsetilip, últtyq harakter ashylyp túr. Búl – jazushy sheberligi. 

«Jo...gha, aqsaqal. O ne degeniniz. Ózinizdi soyylgha jyqqan úryny әketip baramyz audangha. Juyqta soty bolady. Ózinizdi shaqyrtamyz. 

– Ne deydi! – Baghannyng qamshysy qolynan týsip ketti. 

– Men sotta dep pe em? Qane, osynda ma, kóreyinshi beybaqty. Apyray, qiyn bolghan eken, apyray, – qaudalaqtap, attan domalap týsti de, mashinagha úmtyla berdi». 

«Qaleke, kýpirshilik bolmasyn, oiymda aidatyp jibereyin degen niyetim joq edi, mine, orazamdy da ashqanym joq, beyuaq qoy. Kolhozdyng erteng sepkeli otyrghan marjanday bidayyn úrlap bara jatqan song alghashqy ashumen aiqaygha basqanym ras». 

«Aqylgha jendirmedin, ýzengi júmsadyn. Ana Boztaldyng jyrasyna sýirep tastaghanda óledi dep oiladyn. Joq, men tiri qaldym. Ne kórmegen qu bas». 

«Shalduar shaldan shataq ketse, kesh, shy­raghym. Ana balapandaryna qashan quatym tayghansha kóz qyrymdy sala jýrermin» (24 bet). 

Búl sózder qarapayym jannyng jýrekjardy syry.

Sonan song qart jylaydy... Áli de keybir jandardyng ezdigine, tirshiligining kýikiligine jany auyra egiledi. Álgi Qaldybaylardyng ómirdegi maqsaty ne? Ala beru. Toymaydy. Nege zamanynan eshtene ala almay týrmege ketip barady? Óitkeni, ózining zamangha bereri, qoghamgha qosary joq. Shyn ómir mәni – zamanyna birdene qosa bilude. Sonda ghana adal enshi tiymek. 

Shygharmasynyng kóp jerinde shaghyn oqighany úzaq suretteushilik bayqalghanymen, osyndaghy Baghang qart obrazynyng sәtti shyqqandyghy, onyng «oylanatyn da, oilantatyn da» keyipker ekendigi kýmәnsiz. «Aypara-ana» hikayasy qazaq halqyn «Aqtaban shúbyryndy, alqa kól súlama» qyrghynyna úshyratyp, «Qarataudyng basynan kósh keledi» dep zarlatqan ataqty jonghar shapqynshylyghy kezindegi el taghdyryna arnalypty. Shygharmanyng patriotizmge shaqyrar oily da tereng tolghanystary abzal ana Aypara atynan aitylady. Hikayanyng ýlken tabysy da osy beyne der edik. Aypara-ana – әdebiyetimizdegi әiel keyipkerler jayly qalyptasqan shartty shema, eski kanondardan tolyq ada, jana obraz. 

Jasyratyny joq, tarihy roman-povesterding kópshiliginde qazaq әieli tym birjaqty kórsetilip jýr. 

Kitaptarda qazan-oshaqtan shyqpaytyn, aitary ósek, tirligi kýiki jandar artyqsha mol. 

Keybireuler tipti bókseli, jeniltek әielder «galereyasyn» jasaugha ainalghan. Sol bir harakter ashu qajettiliginen tuyndap jatsa eken-au, kóp rette oqushyny «qyzyqtyru» ýshin ghana jazylady. 

Jazushy mәdeniyetin, oqyrmannyng estetikalyq túshymyn aitpaghannyng ózinde, búlaysha tiptendiru – qalamgerge úyat, halyqqa qiyanat. Últtyq psihologiyamyzgha jat kórinisterding әdebiyette orynsyz kóp suretteluin «Qazaq әdebiyeti» gazetinde Serik Qirabaev ta óte dúrys synady. 

Ózge halyqtar bizdi әdeby tuyndylar, sondaghy keyipkerler arqyly tanityndyghyn, Áuezovting «Jazushy – jauapty oidyng adamy» dep qana qoymay, Zere, Úljan, Toghjan, Áygerimder beynesimen qazaq әielining jan súlulyghyn әlemge tanytqandyghyn jazushylarymyz este ústasa eken. 

Batyr da, úly da, ghúlama da – Anadan. 

Tarihymyzda halqy ýshin qayghyrghan, qayghyryp qana qoymay, qiyn sәtte jol siltey bilgen analar bolmady dep kim aita alar?! 

Osynyng jaqsy dәleli, iygi kórinisi – Aypara-ana. 

M.Dýiismaghanbetov jaqsy aitqan: «Ol óz zamanynyng mún-zaryn shaghatyn da, kinәraty men ókinish kýiin shegetin de, keyingi úrpaq qoyatyn zandy súraqqa sharq úryp jauap izdeytin de abzal ana». 

Qangha bókken dala men tughan jerdi tas­tap ýdere kóshken el oiranynyng týpki syryn – auyzbirlikting bolmauy, ru talasy men kóshpendi túrmystan dep dәl tauyp, sol kezde-aq otyryqshyldyqqa, biriguge shaqyrghan onyng azamattyq túlghasyn, elge, jerge, erge degen ystyq mahabbatyn kósh kezindegi ishki monologtarynan aiqyn kóremiz. El taghdyry jayly tereng tolghanady, tebirenedi ol. 

«...Qoy ýstinde boztorghay júmyrtqalaghan kýnde de ornynnan su shyqqanday qoq­shaqtap, kóship-qona berushi edin, – osy qylyqtaryna qabyrgham qayysushy edi; qalbaqtay úshqan qanbaqtyng ne qauqary bar; irgeli el ornyqty bolar, kósh-kósh sorly el, kóshken júrttyng kógergeni qaysy, shyghar úshpaghy qaysy; oidaghy-qyrdaghyndy jiyp-tergenshe josyla shapqan jonghardyng qoljaulyghy bolyp qalarsyn» (68 bet). Nemese:

«Bolayyn dep boldyra almay jýrgenimiz – sening kәring emes, aqyl tarazysyna salyp qarasaq – basqa bitken baghymyzdy ózimiz shayqap jýrsek kerek. Darhan ómirimizding qyzyghy ketip, shyjyghyn qaldyrmaymyn desen, Alla taghalama mynau qoyday órip, jylqyday jusap jýrgen halqyma, anau kiyeli sapargha attanghan kenjeme – qara qyldy qaq jarghan әdildikti, bir-birin oqqa baylap bermeytin qimastyqty, shýlensip óter keng peyildi, babasynyng kýnәsin balasy juar namysty bergeysin» (86-bet). 

Ana ýmiti aqtalady. Halyq boyyndaghy erlik ruh jasymaghandyghyn óz balasy Jandos dәleldeydi. 

«Men oilaytynmyn: әrkim ózi shyghar tauynyng biyiktigin kóksep, kim ertse sonyng jeteginde, itarshysynda keter-au dep. Qúday taupiyq bergende onyng beti ary bolatyn sekildi. Mening úrpaqtarym namysyn qoldan bermeytin, ojdany taza, dini berik kýide baz keshpek. Men bolashaqqa әste senbeushi edim. Onym da beker eken... Tyy kóz jasyndy, ey eniregen el, ata-baba qonysyn jonghargha bermey, tas-talqan eter úlyng bar» (106-bet), 

Auyq-auyq qaytalanyp, auyr jyldar tynysyn, zaman lebin qysqa da aiqyn jetkizip túrghan «Jol úzaq edi. Dala ken, ómir tar edi» degen sóilemderge oray hikaya sony: «Kósh kýnshyghysqa bettep barady. 

Jol úzaq. Dala ken» dep ayaqtalady. 

Oyly týiin. IYә, әli de «jol úzaq», biraq endi «ómir tar» emes! Óitkeni, ómirden sabaq alghan bytyranqy qazaq rulary kýsh biriktirip, Qanjyghaly Bógenbay bastaghan qolmen jongharlardy birjolata quyp shyghady; onan song halqymyz ýshin progressivtik roli esepsiz bolghan tarihy oqigha – Qazaqstannyng Reseyge  óz erkimen qosylu prosesi bastalmaq. Birlik barda – bәri bar. IYdeyasy osynshama salmaqty hikayanyng kompozisiyalyq qúrylymy oidaghyday emes. Jandostyng jongharlargha attanuy men egiz balalardy alyp oraluyn tolyq bayandaudyng saldarynan hikaya bastalardaghy buyrqanghan patriottyq órshil ruh, orta túsynda әlsirep qalghan. Jongharlar baylap qoyyp órtegende Jandostyng aman qaluy, jalghyz ózining jau ordasynan qos balany alyp shyghuy birshama shúbalanqy, әri tym onay aitylghan. Úlynyng jau qolyna týskenin Aypara-anagha bal ashqyzyp bilgizuding de býgingi realist jazushy ýshin qajeti joq edi. 

Al ýshinshi hikaya – «Ardaq» jayly M.Dýiismaghanbetovtyng pikirimen kelisu qiyn bolar. 

Bizdinshe, Maqsat «Ardaqqa» birjaqty әri jadaghay talap qoyghan. Shyndyghynda, búl hikayadan tek oqigha arqyly sheshiletin aqtyq oy yaky sujettik sheshim izdeu – aghattyq. 

«Tuysqan aghayyndarynyng arazdyghynan Marqakólding erkesi – Ardaq ómirding ashy dәmin tatady. Búghan kinәli – bir qonghan jolaushy Salyq. Ol Shalabaydyng júmsauymen Qojanyng ýiine kelip qonady da, bir týnde qyzy Ardaqty opyndyryp ketedi. Osydan baryp kýnderdin-kýninde jar basyna qonys tepken jalghyz ýiding jútang ómirine taghy bir tirlik iyesi kelip qosylady. Bar bolghany osy. Sonda avtordyng aitpaghy ne? Araz aghayyndardyng kesirinen jany búlaq suynday kirshiksiz, taza, aqkónil qyz – Ardaqtyng ómirin shyrghalangha salghanda ne útty», – deydi Maqsat. 

Bizdegi syn aitudyng trafarettik bir ýlgisi osy. Jalang sujet qualap, qay tarauda kimning qayda baratynyn sanamalap shyghamyz da, kitapta jazylmaghan joldardy oqymaymyz. 

«Evgeniy Onegindi» de «tas-talqan» etuge bolady eken, – «Derevnyagha qaladan bir jigit keledi. Ony osyndaghy jas qyz sýiedi, biraq әuelde jigit úqpaydy. Qyz qalagha ketedi. Onyng shyn sýietindigin kesh týsingen jigit aldyna qayta barsa, qyz kýieuge shyghyp ketedi. Bar bolghany osy. Sonda avtordyng aitpaghy ne? Qyz ómirin shyrghalangha salyp, jauyr bolghan bayansyz mahabbatty qayta aitqanda ne útty» dep Dýiismaghanbetovshe synasaq...

Joq, oilana oqysaq, «Ardaqtyn» qay-qaysymyzgha da aitary bar eken. Halyqtyq harakterimizdegi әli de tolyq aryla qoymaghan ýlken minimizge, talay erding joghaluynyng bir sebebine suretkerlik útqyrlyqpen megzeydi eken. 

Hikayadaghy auyr suretterge qaranyzshy: el-júrttan amalsyz bezip, «synaryn atyp tastaghan sarala qazday» taudaghy jalghyz qarasha ýide ótken shiyrek ghasyr boyghy mәngýrt ómir; jalghyz úly qazyp, jalghyz úly kómgen sheshe qabiri; jolshybay jolaushygha ermek bolghan sәbiydey pәk Ardaq; jarsyz ana, әkesiz úl... 

Osynau tragediyanyng aiypkeri kim? 

M.Dýiismaghanbetov izdegen «avtordyng aitpaghy» – osy saualdyng jauaby. Joq, basty aiypker – «bir qonghan jolaushy Salyq» emes. Onyng búl aradaghy roli patsha ýkimetinen keyingi jendetting aibaltasynday ghana. 

Kinә – ózimizde. Shalabay men Dalabaylar – el ishindegi kóp kórinisting tek bireui ekendigi jәne ras. «Tuyrlyqtay jerge talasyp, tuysynan at qúiryghyn kesiskender aghayynnyng ghana janjarasy ma, iysi qalyng júrttyng basyn ondyrmay torlaghan aiyqpas búlty ghoy» deydi Oralhan. Ras aitady, ashy aitady. 

Jas jazushy ózi surettep otyrghan ortany (keyipkerler taghdyrynyng ereksheligi) qosymsha qiyndyq ekenin jaqsy sezine bilgen. Qalam siltesi batyl, aiqyn. Áueldegi et qyzuymen elden ketken sheshimine ókinip, Aqshoqynyng ýstine shyghyp alyp arghy betke erteden qara keshke deyin kóz sata úzaq telmiretin Qoja shaldyng kýiinish sezimderi ayanyshty. Útymdy detalidar da auyr hәldi asha týsken. «Aqshoqy jaqtan  at kisinedi. Ýiirin saghynghan tory sholaq bolar. Mal ekesh – mal da jalghyzdyqtan qúlazidy eken-au» (124-bet). Qoralasyn izdep kisinegen mal, tughan inisin elden quyp, qyzynyng saqaulyghyn elge kýlki etip, ghaybattasqan adamdar... 

Osylardyng kesirinen aru Ardaqtyng ghúmyry erte ýzilipti; on segiz jyl ómir sýrip qyrattyng ar jaghynda da adamdar baryn bilmepti; eng bastysy – mahabbat atty abzal sezimning ne ekenin jóndi úqpay túryp-aq... ana bolypty – әkesiz nәrestening anasy... 

Oralhan osy arhitragediya arqyly ózimizdi-ózimiz etekke tartar kýnshildikti, jalghan namysty, taghdyrdy tәlkek etken opasyzdyqty ashyna aiyptap otyr, zardabyn kórkem til, ayanyshty sezimmen jetkizip otyr. 

Sol ýshin de «Ardaqty» tek súlu ghana emes, oily da tuyndy dep tanimyz. 

Bókeevting til sheberligine kenirek toqtalu jón. Maqsattyng «Jazushy boya­uy tym qong, avtor orynsyz, jalang suretkerlikke salynyp ketken» degen pikirin, qarapayym jazylghan «Ýrker» povesti túrmaq, alghashqy jinaqtaghy «Terisaqqan», «Úiqym kelmeydi» sekildi әngimeler ýshin de artyqtau der edik. 

Suretkerding ómirge óz kózqarasy bolghanda ghana, aitar oiyn ózinshe jetkizgende, ózindik dara boyaumen kór­kemdegende ghana shynayy tuyndylar jazylmaq. 

Pikassodan Levitannyng peyzajyn, Aytmatovtan Áuezovting kósile suretteuin eshkim de talap etpeydi ghoy. Árqaysysynyng ózining qoltanbasy bar. Mәsele qaytip aituda emes, aita bilude. Jalpy, izdenis ataulygha shoshyna qaraytyn әlgindey syny pikirler әdeby proseske az ziyanyn tiygizip jýrgen joq. Bizde eksperiyment óte siyrek.

Stiyli, tili, metody, aitary bir-birine úqsas shygharmalardyng kóp jazyluynyng bir úshyghyn osydan izdeu jón. Demek, key tústa boyau artyq jaghylsa, ol Dýiismaghanbetov aitqanday «jalang suretkerlik» emes, oidy jetkizu ýshin avtordyng әdemi qoldanghan tәsili, yaghny Oralhannyng ózindik ereksheligi, tvorchestvolyq daralyghy.

Artyqsha óreskel battasqan boyau da bayqalmaydy; zamanyna, jaghdayyna qaray ornymen qoldanylghan. 

Sóz mәneri men sóilem qúrylysynan-aq qay shygharmadan ekendigi birden angharylady. Tómendegi eki suretti salystyrynyz: «Batyp bara jatqan kýnning altyn alauyna shomylyp, sarghysh tartqan betege men jusan, búta men qaraghay jazday qúlpyryp kelip, kýzde úzatylar arudyng eng aqyrghy jasaluynday, eng aqyrghy qyz kýlkisindey» (72 bet). «...kóktemgi kókjiyek – qop-qoiy jalqyndy saghym edi». «Irkilip baryp, әlgi kók kýmbezimen kómkerilgen. Jazghytúrymnyng kirbinsiz ashyq aspany móldirep, kólde kórinis berip túr. Kilkigen júqalang múnar arasynan oqshau kórinip, múnda – múndalap appaq bolyp jatatyn Tarbaghatay shyn-qúzdaryn úzynnan-úzaq sozylghan jip-jinishke aq búlt ekige bólip, aspan tauyna úqsaytyn.

Endi-endi býrshik atyp, kóktemning shuaghyna alaqanyn jaya bastaghan orman songhy nóserden jana ghana es jiyp busanady. Kóktemgi auada saray ashar jaghymdy saumal iyis bar. Sympylday úshyp kelgen bir top shýregey Marqakólding aidynyn tósimen tilgiley qondy da, mamyrlap jýze jóneldi». (120 bet).

Qay shygharmalardan? Áriyne, aldynghysy «Aypara-anadaghy» jaugershilikten bir sәtke tynshyghan keshki dala da, songhy ýzindi tartysy dalada emes sanada ótetin «Ardaqtaghy» súlu Marqakólding kelbeti.

Oralhannyng sóilem qúraudaghy jemisti izdenisteri de mol. Kóptegen sәtti, jana inversiyalar kónil audarady. Biraq keyde sóilemning qarapayym erejelerin ózinshe jazu ýshin ghana búzuyn qúptay almaymyz.

«...ertengi kýnning rayyna birer sәt kózin syghyrayta qarap túrdy. Sonsong kelistire esinep alady. Qoragha bettegen. Nódireden jasalghan tiyekti aghytady da ishine kirgen, shoshqa túmsyqtau kelgen temir kýrekti alyp qayta shyqty» (26 bet). Aytylghan jay shaghyn uaqyt aralyghyndaghy bir keyipkerding ghana qimyldary, al asty syzylghan etistikterding әrqaysysy әr týrli shaq formasynda túr. 

«Ne vse originalinoe esti original» (G.Lihtenberg), әri berik qalyptasqan qaghidalarda әlgindey reformanyng qajeti de shamaly.

Osynday jekelegen sәtsizdikteri bola túra, tike aitu kerek, Oralhan Bókeevting tili – songhy jyldar prozasyndaghy erekshe sәtti kórinis.

«Terisaqqan» jyry men baspasózge jariyalanghan «Qara sózben jyrlayyn», «Júldyz jaughan týnder-ay» siklderining stiyli әdeby tilimizdegi eleuli janalyq. Bókeev әkelgen janalyq. 

Sóilem qúrylysy tym eksperiymentalidi bolghanmen nәzik sezimdi qúiyldyryp berude artyqshylyghy, útymdylyghy sózsiz sekildi. Búl stildi bayypty taldau kerek. Ádebiyetshilerimizden búl jayly saliqaly oilar kýtemiz, әriyne. M.Dýiismaghanbetov avtordyng til mәdeniyetine qatysty da biraz syn aitqan. Ókinishke oray...

IYә, hikayalardy baghalauda ózi kemshilik dep tapqan tústarymen qatar jetistikti de kóre bilgen Maqsattyng osy jerde syndaghy óreskel jat tәsil – búrmalaudy qoldanuy tang qalarlyq. Mýmkin, baspa qateligi bolar dep jinaqty taghy bir aqtaryp shyqtyq. 

Joq, talay sóz maqalada «týzetilipti». Kitaptaghy «quang shól», «qos ainakóldey», «miyzer», «qoqshaqtap», «әbiyeshik», «qaranasyr», «jylap-syqtastap» sózderi maqalada «Quang shal», «Qosaynakóldey», «Miyzer», «qaqashaqtap», «әbiyeshil», «qaransyr», «jylap-syqpastan» dep jazylghan.

Sóitip jazushynyng tili turaly oqushygha qate týsinik berilgen. Bir sóilemnen mysal keltireyik.

Tauqymetti kóp kórip, jýzi erte әjimdelgen kelinshekting súlu janary beynelengen «quang shól daladaghy qos ainakóldey» degen әdemi de tapqyr teneudi Dýiismaghanbetov «Quang shal daladaghy Qosaynakóldey» dep ózgertedi de, tirkesting kórkemdigin joghaltyp qana qoymay, logikalyq qisynsyzdyqqa da úryndyrady.

«Miyzer» sózi kitapta kishi әrippen «miyzer emes» («miyzemeu» etistiginen), «qaqashaqtap» sózi kitapta «qoqshaqtap» («qoqshandau», – bayyz tappau maghynasynda) dep jazylghan. «Qaransyr» bolsa qazaqtyng «qaranasyr dala» degen bayyrghy epikalyq túraqty sóz tirkesining ózgertilui. «Ádebiyetshil» sózin «әbiyeshik» dep kitapta auyl shaly aitqan. Orystyng «obezshiyk» sózi auylda әli de solay aitylady. Qart adamgha ol min emes.

(«Samovardyn», «samauryngha» ainalghanynday). Al «sәtirledi» sózi basqany qaydam, әiteuir «Ýrker» degen kitapta joq. (Tegi búl da «satyrlady» nemese soghan úqsas bir sózding búrmalauy bolar).

IYә, shaghyn ghana resenziyada  avtorgha osynshama qiyanat jasalghan. Týsine almadyq: osy aradaghy Maqsattyng maqsaty ne? Kitap jayly oqushygha oy aitu ma, әlde ebin tauyp jas jazushyny ayaqtan shalu ma?

Syn aitu, min ashu – jaqsy, biraq sol ýshin shyndyqty kópekórineu búrmalap kórsetu – әdebiyetshige ýlken úyat. «Ádebiyet –  ardyng isi».

Ras, Maqsat birneshe sózdi dúrys jazghan...

Biraq kópshiligi búryn da týsindirme jәne orfografiyalyq sózdikterge enip jýrgen, demek, til biletin qazaq úghugha tiyisti sózder.

Qajetti jerinde «mondanaqtay» sózin «kip-kishkene, júmyr» nemese «mandyrmay» sózin «jarytpay» yaky «óndirmey» degen maghynada qoldanugha bolady ghoy. «Ýrkerde» dialektiler M.Dýiismaghanbetov aitqanday «kóz sýrindiretin» dәrejede orynsyz tolyp jýrgen joq. Jalpy, jergilikti til ataulynyng bәrine birdey shoshyna qarau da – birjaqtylyq.

Múny akademikter Ghabit Mýsirepov pen Ismet Kenesbaev oryndy eskertti.

«Jasyratyny joq, keyde jergilikti sóz degen jeleumen qaghaju kórip, әdeby leksikonymyzdan shet qaqpay bolyp jýrgen sózder de joq emes. Jergilikti sózder deytinning ózi de ghayyptan payda bolmaghany belgili. Olar halyq tilining óz tabighaty dýniyege әkelgen ejelgi qoltuma sózderimizding bir parasy. Sol ýshin de olardy jatsynbay, iyini kelgen jerde әdeby leksikonymyzgha súryptap, elep-ekshep endirip, otyrsaq, búdan әdeby tilimizding eselegen útys tabary talassyz» («Leninshil jas» 27 apreli. 1972 jyl). Áriyne, tilge jana sóz qosu onay prosess emes, biraq qiynshylyghy bola túra – qajetti. Mysaly, kitapta Oralhan qoldanghan «sýdiger» sózin – ontýstik jәne shyghys oblystarda ghana týsinedi.

Ázirshe – dialekti. Tosyn estiledi.  Biraq, «oybay, mynauyng dialekti ghoy» dep ýrikpey sózdik qorymyzgha qosu kerek sekildi, «zyabi» dep orysshalaghansha...

***

Oralhan Bókeev – keyingi tolqyndaghy dara dauys iyesi. Tvorchestvosy shaghyn da bolsa – óz ereksheligimen qyzyq. Bókeev jazghan dýniyening bәrine birdey biz de tanday qagha bermeymiz. IYә, syn da kerek. Biraq bilip synayyq, jogharydaghyday naqaq qiyanatqa barmayyq. Onyng tebirentpeytin shygharmalary bar, biraq oilantpaytyn shygharmasy joq. Osy – aqiqat.

O bastaghy súraqqa oqyrman osy ýshin de namystanatyn bolar.

Sauytbek ABDRAHMANOV, 

QazGU-ding studenti 

(1973 j.)

"Týrkistan" gazeti