Basy: Jyldyng eleuli oqighalary (birinshi toptama)

Jalghasy: Didar-ghayyp: 2023 jyly ómirden ótken túlghalar

SEMEYDEGI ORMAN ÓRTI

2023 jyldyng asa qayghyly oqighasy retinde 8 mausym kýni Semey orman rezervatynan shyqqan órtti atap ótemiz. Órt aumaghy 20 gektardy qúrady. Joghary temperatura men qatty jelding saldarynan órt eki saghattyng ishinde 200 gektar aumaqty sharpydy. Orman órti Uspen, Podnebesnoe, Baryshevka auyldaryna qauip tóndirdi. Túrghyndar jedel evakuasiyalandy. Barlyghy 316 adam kóshirildi.

Ýkimetting baspasóz qyzmeti Abay oblysyndaghy orman órtin sóndirumen ainalysyp jatqan 14 mamanmen 9 mausym kýni baylanys ýzilip, olardy izdestiru sharalary jýrgizilip jatqanyn habarlady. Sanauly saghattan song Semey ormanyndaghy órtti sóndiruge júmyldyrylghan 3 maman qaza tapqany turaly suyq habar jetti. 10 mausym kýni keshke qaray Tótenshe jaghdaylar ministrligi orman órtinen qaytys bolghandardyng sany 14-ke jetkenin habarlady. Abay oblysyndaghy órt sóndiru jedel shtabynyng mәlimetinshe, izdeu júmystary barysynda taghy 11 qaza tapqan adamnyng denesi tabylghan.

Memleket basshysy Semeyde ormanshylardyng otbasy-jaqyndarymen kezdesip, 12 mausym elimizde jalpyúlttyq aza tútu kýni bolyp jariyalanatynyn jetkizdi. Apatpen alysyp mert bolghan erlerding ruhy kókte shalqysyn! Qazaq «Ottan saq bol, sudan saq bol!» dep beker aitpaghan ghoy...

QARAGhANDY ShAHTASYNDAGhY APAT

2023 jyldyng asa qayghyly oqighasy retinde Qaraghandy qalasyndaghy Kostenko atyndaghy shahtadaghy bolghan jarylysty atap ótu kerek. Onyng saldarynan 46 shahter qaza tauyp, osyghan baylanysty Qazaqstan Respublikasy preziydenti Q.Toqaevtyng jarlyghymen 29‑qazandy «jalpyúlttyq aza tútu kýni» jariyalady. Búl oqighany jyl sonynda eske alyp, atap ótu – barlyq qazaqstandyqtardyng paryzy dep sanaymyz.

Oqigha eske salayyq: 28‑qazan kýni týngi 2:33‑te Kostenko shahtasynda 700 metr terendikte lava  jana bastaghan. Sony alapat jarylysqa úlasty. Jarylys tolqyny eki shaqyrymgha deyin bilindi. Ókinishke oray, jer astynda bolghan 252 adamnyng tek 208‑in ghana  qútqaru mýmkin boldy... Qayghyly otbasylargha redaksiya atynan kónil aitamyz.

ZANSYZ IYEMDELGEN AKTIVTERDI MEMLEKETKE QAYTARU

12 shildede Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Zansyz iyemdelgen aktivterdi memleketke qaytaru turaly» zangha qol qoydy. Zang qalay júmys isteydi? Kimderge qoldanylady? Múny bilu óte manyzdy. Sebebi, Qazaqstan aktivterining kóp bóligi әdiletsiz әri kýmәndi joldarmen jeke azamattardyng iyeligine ótip ketkenin qogham kórip otyr. Sondyqtan osy mәsele boyynsha әdilettilikti qalpyna keltiru asa manyzdy. Múndaghy «qaytaru sharalary» sybaylas jemqorlyq subektilerine jәne әkimshilik-biylikpen sybaylas oligopoliyalyq toptargha qoldanylady. Sonymen birge, jauapty memlekettik lauazymdy atqaratyn (atqarghan) subektiler men memlekettik zandy túlghalar, kvaziymemlekettik sektor subektileri búdan tysqary qala almaydy. Zang kýshine engennen bastap, eng aldymen shetelde iyeliginde 100 mln dollar shamasynda aktiyvi barlar tekserile bastaydy. Búl zang qoghamnyng әleumettik jәne adamgershilik әdilettilikke qatysty tuyndaghan jappay súraghyna jauap beruimen manyzdy. Mysaly, Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng ózi elimizdegi 162 adamnyng eng bay adamdar sanatynda ekenin, әri Qazaqstannyng jalpy ishki ónimining jartysynan astamyn iyelenetinin atap ótken edi. Múny memleket túraqtylyghy túrghysynan «qalypty jaghday» deuge bolmaydy. Sol ýshin de búl zannyng qabyldanuyn biylghy jyldyng «erekshe oqighasy» deuge bolady dep oilaymyz.

QAYRAT BORANBAEV ISI

2023 jyldyng eleuli oqighalary qatarynda túnghysh preziydent N.Nazarbaevtyng otbasyna qatysty mәseleler de qoghamda erekshe nazargha ie bolyp túr. Sonyng biri – preziydentting qyzy Darighanyng qúdasy Qayrat Boranbaev turaly aitylatyn әngimeler. Búghan tang qalugha bolmas, sebebi, elge tanymal túlghalardyng ómiri qogham tarapynan ýnemi baqylauda bolady. Sondyqtan, biyl «Boranbaev isi» qazaqstandyqtardyng qúlaghyn kóp shulatty. Q.Boranbaev kim edi? Ol turaly Azattyq radiosy 2016 jyly: «Núrsúltan Nazarbaevqa tuystyghy bar Qayrat Boranbaevtyng biznesi Qazaqstannyng joghary elitasy ýshin «qadiri ketken» múnaydan bastap farmasevtika, fitnes-klubtar men fastfud meyramhanalaryna deyingi qily salany qamtidy. 2013 jyldyng ortasyna deyin júrt top-biznesmen Qayrat Boranbaevtyng esimin kóp estimeytin. Boranbaevtyng aty qyzy Álima men Darigha Nazarbaevanyng úly Aysúltan ýilengen song ghana әigili bola bastady. Yqpaly artty. Mysaly, Almatydaghy tarihy ghimarat sanalatyn «Alatau» kinoteatryn búzyp, ornyna sýrensiz McDonald's meyramhanasyn salu da ekening birining qolynan kele bermes edi» dep jazypty...

Nauryz aiynda Boranbaev 8 jylgha bas bostandyghynan aiyryldy. Boranbaevtyng senimdi ókili Roman Nahanov, sonday-aq «QazaqGaz ÚK» AQ Basqarma tóraghasynyng búrynghy orynbasary Tayyr Janúzaq ta  8 jylgha sottaldy. Biraq, qazir jaghday basqa sipatqa auysty. Astanada Qayrat Boranbaevtyng apellyasiyasy boyynsha sot prosesi ótti. Túnghysh preziydentting búrynghy qúdasy, oligarh Boranbaev óz kinәsin moyyndap, zalaldy óteuge niyetti degen habar shyqty. Nәtiyjesinde Qayrat Boranbaev shamamen 1,5 mlrd dollardyng aktivterin memleketke qaytaratyn bolypty. Kóp úzamay, 6 qarasha kýni Boranbaevtyng qamau mekemesinen shyqqany belgili boldy. Ol endi probasiya baqylauynda bolady. Mine, búl ózining mazmúny jaghynan әigili Ali Kaponege say sujet dese bolatynday‑aq oqigha emes pe? Sondyqtan múnyng da biylghy jyldyng eleuli oqighasy ekenine kýmәn joq. Áriyne, jeke óz basym onyng bostandyqqa shyghuyna qarsy emespin.  Biraq Qayrat myrza studenttik jastyq shaghymyz ótken «Alatau» kinoteatryn qaytaryp bere ala ma? Ol da bir Almaty «Notr‑Damy» edi ghoy... Mine, mәsele qayda jatyr...

BOLAT NAZARBAEVTYNG QAZASY

2023 j. 13 qarasha kýni N.Nazarbaevtyng inisi Bolat Nazarbaev ómirden ótti. Ókinishke oray, qazaqtyng ejelden kele jatqan ólgen adamnyng artynan sóz qaulatudy, ol turaly jaman sóz aitudy dúrys sanamaytyn, dәstýrine qaramastan, Bolat Ábishúlynyng qazasy qoghamda belsendi talqylandy. Qogham ony «eleuli oqigha» retinde qabyldady. Negizi, әigili adamdardyng ólimine qatysty osynday jaghday oryn alatyny anyq. Mysaly, kezinde «aghylshyn prinsessasy Diananyng ólimi» nemese «әigili futbolist Maradonanyng qaytys boluy» siyaqty «taqyryptar» býkil әlemge әngime bolghan joq pa? Bolat Nazarbaevtyng qazasy da sol jaghdaygha tap boldy...  Múnyng ózi birneshe astarly baghytta boldy: Bireuler ol kisinin  shapaghatyn molynan kórdi, meyirimine bólendi... Sonyng arqasynda biraz jetistikterge jetti, qyzmetin ósirdi, baylyghyn eseledi... Biraq sol «bireulerdin» kóbi ózderi kórgen jaqsylyqtaryn aitugha jaramady, ózderining Bolatpen qatynasyn qoghamnan býgip qalugha tyrysty...  Biraz uaqyt ótse de, ol «bireuler» әli ýnsiz jatyr... Al, endi, oghan qarama qarsy baghytta sóilegender Bolattyng bar baylyghyn týgendep, onyng qansha qatyn alghanyn sanap, qansha balasy qalghanyn eseptep jәne t.t. «qylyqtaryn»  eske alyp, sol arqyly ózderining «әdiletsizdikpen jәne qaraulyqpen jiylghan baylyqqa» degen, «qyz sonynan sham alyp týser zinalyqqa» degen narazylyqtaryn bildirip jatty... Sodan‑aq, qoghamnyng avtoritarlyq hәm әdiletsiz jýieden ‑  qúy ol biylikte bolsyn, qúy ol baylyqta bolsyn ‑  әbden sharshaghany kórinip qaldy. Al, ókinishke oray, Bolat marqúm «aghasy bardyng jaghasy bar» degendey, tynysyn keninen alyp, ózine «tiyesili» Almaty men Almaty oblysynda «óz imperiyasyn» qúrghanda ‑ esh talgham tandamap edi... Mine, sol talghamsyzdyq qazamen birge aldydan shyqty... Osy túrghyda Bolat Nazarbaevtyng qazasy da qoghamgha oy salghan, «ne jaqsy, ne jaman» degen súraq tudyrghan eleuli oqigha qataryna endi desek bolady.

NAZARBAEVTYNG SONGhY ShYQQAN KITABY

Osy jyldyng eleuli oqighasy qataryna N.Nazarbaevtyng songhy shyqqan kitabyn jatqyzar edim. Internetti qarasaq, «Egemen Qazaqstan» kitaptyng atyn «Mening ómirim. Bodandyqtan – bostandyqqa» dep beripti. Biraq, dәl osy sózderdi qoldanghanda, qazaq tili emlesining erejesine say kitap aty «Mening ómirim: bodandyqtan ‑ bostandyqqa» dep ataluy dúrys bolar ma edi degen oy tuady... Áriyne, búl kitapty kóp adamdar әli oqyghan joq bolar. Biraq qoghamdyq pikirde qily‑qily oilar aitylyp jatyr: sonyng ishinde oqyghandardyn: «oqymay‑aq qoysam bolady eken», al, oqymaghandardyn: «oqymay‑aq bilem» degen qyzyq oilary kezdesip qaluda... Kitapty sheteldik sarapshylar da talqylaghan eken. «Orda kz» «Kitaptyng jazylu maqsaty ne?» degen súraq qoyypty.  Sonda bir sheteldik «Kitaptyng bir maqsaty N.Nazarbaev ózining ekinshi әieli bar ekenin «resmi» moyyndau arqyly, odan tughan úldaryn qoghamdyq pikir talqysy aumaghynan alyp shyghu jәne olardy óz múrageri retinde legitimdiligin qamtamasyz etu bolghan» degen oy aitypty. IYә, óte saliqaly pikir – kez kelgen әkening balagha degen tәn adamy qasiyet búl.  Degenmen, kitapta key jerler «búrynghy әuen sol әuen» degendey әser tughyzady...  Onda elimizding orasan payda kózi bolyp kelgen qazba ken oryndary men iri óndiris oshaqtarynyng qalaysha jәne ne sebepten arghy tegi kýmәndi «investorlargha» ótip ketkeni jónindegi  shyndyq ashylmaghan synayly... Mәselen, sonyng biri – býgin memleket menshigine qayta oralghan Qarmet kombinaty. Búl kombinat ta L.Mittal degen ýndilikke baryp, otyz jylday oghan qyzmet etip, ony әbden bayytyp, «óz eline» qaytyp keldi emes pe? Ne deymiz búghan: «Qaytqan malda bereke bar» deymiz de... Mine, osy súraqtar jәne odan ózge súraqtar bizding aldymyzdan әli de kóptep shyghady. Endeshe, N.Nazarbaevtyng «Mening ómirim. Bodandyqtan – bostandyqqa» kitaby da kóp uaqyttar boyy «eleuli oqigha» qatarynda qala bereri anyq...

...Mine, jyldyng on eki aidan, mýshelderding on eki jyldan qúralatyny siyaqty, bizding de «jyldyng on eki eleuli oqighasy» dep atalatyn saraptamamyz osymen ayaqtaldy. Áriyne, qanshama atalmay qalghan oqighalar bar bolar... Biraq ony Abai.kz saytynyng oqyrmandary ózderi saraptay jatar degen oidamyz. Jana jyldarynyz qútty bolsyn!

Oqighalar tizbegin qúrghan Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz