باسى: جىلدىڭ ەلەۋلى وقيعالارى ء(بىرىنشى توپتاما)

جالعاسى: ديدار-عايىپ: 2023 جىلى ومىردەن وتكەن تۇلعالار

سەمەيدەگى ورمان ءورتى

2023 جىلدىڭ اسا قايعىلى وقيعاسى رەتىندە 8 ماۋسىم كۇنى سەمەي ورمان رەزەرۆاتىنان شىققان ءورتتى اتاپ وتەمىز. ءورت اۋماعى 20 گەكتاردى قۇرادى. جوعارى تەمپەراتۋرا مەن قاتتى جەلدىڭ سالدارىنان ءورت ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە 200 گەكتار اۋماقتى شارپىدى. ورمان ءورتى ۋسپەن، پودنەبەسنوە، بارىشەۆكا اۋىلدارىنا قاۋىپ ءتوندىردى. تۇرعىندار جەدەل ەۆاكۋاتسيالاندى. بارلىعى 316 ادام كوشىرىلدى.

ۇكىمەتتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى اباي وبلىسىنداعى ورمان ءورتىن سوندىرۋمەن اينالىسىپ جاتقان 14 مامانمەن 9 ماۋسىم كۇنى بايلانىس ءۇزىلىپ، ولاردى ىزدەستىرۋ شارالارى جۇرگىزىلىپ جاتقانىن حابارلادى. ساناۋلى ساعاتتان سوڭ سەمەي ورمانىنداعى ءورتتى سوندىرۋگە جۇمىلدىرىلعان 3 مامان قازا تاپقانى تۋرالى سۋىق حابار جەتتى. 10 ماۋسىم كۇنى كەشكە قاراي توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى ورمان ورتىنەن قايتىس بولعانداردىڭ سانى 14-كە جەتكەنىن حابارلادى. اباي وبلىسىنداعى ءورت ءسوندىرۋ جەدەل شتابىنىڭ مالىمەتىنشە، ىزدەۋ جۇمىستارى بارىسىندا تاعى 11 قازا تاپقان ادامنىڭ دەنەسى تابىلعان.

مەملەكەت باسشىسى سەمەيدە ورمانشىلاردىڭ وتباسى-جاقىندارىمەن كەزدەسىپ، 12 ماۋسىم ەلىمىزدە جالپىۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى بولىپ جاريالاناتىنىن جەتكىزدى. اپاتپەن الىسىپ مەرت بولعان ەرلەردىڭ رۋحى كوكتە شالقىسىن! قازاق «وتتان ساق بول، سۋدان ساق بول!» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي...

قاراعاندى شاحتاسىنداعى اپات

2023 جىلدىڭ اسا قايعىلى وقيعاسى رەتىندە قاراعاندى قالاسىنداعى كوستەنكو اتىنداعى شاحتاداعى بولعان جارىلىستى اتاپ ءوتۋ كەرەك. ونىڭ سالدارىنان 46 شاحتەر قازا تاۋىپ، وسىعان بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ق.توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن 29‑قازاندى «جالپىۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى» جاريالادى. بۇل وقيعانى جىل سوڭىندا ەسكە الىپ، اتاپ ءوتۋ – بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ پارىزى دەپ سانايمىز.

وقيعا ەسكە سالايىق: 28‑قازان كۇنى تۇنگى 2:33‑تە كوستەنكو شاحتاسىندا 700 مەتر تەرەڭدىكتە لاۆا  جانا باستاعان. سوڭى الاپات جارىلىسقا ۇلاستى. جارىلىس تولقىنى ەكى شاقىرىمعا دەيىن ءبىلىندى. وكىنىشكە وراي، جەر استىندا بولعان 252 ادامنىڭ تەك ء208‑ىن عانا  قۇتقارۋ مۇمكىن بولدى... قايعىلى وتباسىلارعا رەداكتسيا اتىنان كوڭىل ايتامىز.

زاڭسىز يەمدەلگەن اكتيۆتەردى مەملەكەتكە قايتارۋ

12 شىلدەدە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «زاڭسىز يەمدەلگەن اكتيۆتەردى مەملەكەتكە قايتارۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. زاڭ قالاي جۇمىس ىستەيدى؟ كىمدەرگە قولدانىلادى؟ مۇنى ءبىلۋ وتە ماڭىزدى. سەبەبى، قازاقستان اكتيۆتەرىنىڭ كوپ بولىگى ادىلەتسىز ءارى كۇماندى جولدارمەن جەكە ازاماتتاردىڭ يەلىگىنە ءوتىپ كەتكەنىن قوعام كورىپ وتىر. سوندىقتان وسى ماسەلە بويىنشا ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ اسا ماڭىزدى. مۇنداعى «قايتارۋ شارالارى» سىبايلاس جەمقورلىق سۋبەكتىلەرىنە جانە اكىمشىلىك-بيلىكپەن سىبايلاس وليگوپوليالىق توپتارعا قولدانىلادى. سونىمەن بىرگە، جاۋاپتى مەملەكەتتىك لاۋازىمدى اتقاراتىن (اتقارعان) سۋبەكتىلەر مەن مەملەكەتتىك زاڭدى تۇلعالار، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرى بۇدان تىسقارى قالا المايدى. زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن باستاپ، ەڭ الدىمەن شەتەلدە يەلىگىندە 100 ملن دوللار شاماسىندا اكتيۆى بارلار تەكسەرىلە باستايدى. بۇل زاڭ قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جانە ادامگەرشىلىك ادىلەتتىلىككە قاتىستى تۋىنداعان جاپپاي سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋىمەن ماڭىزدى. مىسالى، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى ەلىمىزدەگى 162 ادامنىڭ ەڭ باي ادامدار ساناتىندا ەكەنىن، ءارى قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ جارتىسىنان استامىن يەلەنەتىنىن اتاپ وتكەن ەدى. مۇنى مەملەكەت تۇراقتىلىعى تۇرعىسىنان «قالىپتى جاعداي» دەۋگە بولمايدى. سول ءۇشىن دە بۇل زاڭنىڭ قابىلدانۋىن بيىلعى جىلدىڭ «ەرەكشە وقيعاسى» دەۋگە بولادى دەپ ويلايمىز.

قايرات بورانباەۆ ءىسى

2023 جىلدىڭ ەلەۋلى وقيعالارى قاتارىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ وتباسىنا قاتىستى ماسەلەلەر دە قوعامدا ەرەكشە نازارعا يە بولىپ تۇر. سونىڭ ءبىرى – پرەزيدەنتتىڭ قىزى داريعانىڭ قۇداسى قايرات بورانباەۆ تۋرالى ايتىلاتىن اڭگىمەلەر. بۇعان تاڭ قالۋعا بولماس، سەبەبى، ەلگە تانىمال تۇلعالاردىڭ ءومىرى قوعام تاراپىنان ۇنەمى باقىلاۋدا بولادى. سوندىقتان، بيىل «بورانباەۆ ءىسى» قازاقستاندىقتاردىڭ قۇلاعىن كوپ شۋلاتتى. ق.بورانباەۆ كىم ەدى؟ ول تۋرالى ازاتتىق راديوسى 2016 جىلى: «نۇرسۇلتان نازارباەۆقا تۋىستىعى بار قايرات بورانباەۆتىڭ بيزنەسى قازاقستاننىڭ جوعارى ەليتاسى ءۇشىن «قادىرى كەتكەن» مۇنايدان باستاپ فارماتسەۆتيكا، فيتنەس-كلۋبتار مەن فاستفۋد مەيرامحانالارىنا دەيىنگى قيلى سالانى قامتيدى. 2013 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن جۇرت توپ-بيزنەسمەن قايرات بورانباەۆتىڭ ەسىمىن كوپ ەستىمەيتىن. بورانباەۆتىڭ اتى قىزى ءاليما مەن داريعا نازارباەۆانىڭ ۇلى ايسۇلتان ۇيلەنگەن سوڭ عانا ايگىلى بولا باستادى. ىقپالى ارتتى. مىسالى، الماتىداعى تاريحي عيمارات سانالاتىن «الاتاۋ» كينوتەاترىن بۇزىپ، ورنىنا سۇرەڭسىز McDonald's مەيرامحاناسىن سالۋ دا ەكەنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەس ەدى» دەپ جازىپتى...

ناۋرىز ايىندا بورانباەۆ 8 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. بورانباەۆتىڭ سەنىمدى وكىلى رومان ناحانوۆ، سونداي-اق «QazaqGaz ۇك» اق باسقارما توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى تايىر جانۇزاق تا  8 جىلعا سوتتالدى. بىراق، قازىر جاعداي باسقا سيپاتقا اۋىستى. استانادا قايرات بورانباەۆتىڭ اپەللياتسياسى بويىنشا سوت پروتسەسى ءوتتى. تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ بۇرىنعى قۇداسى، وليگارح بورانباەۆ ءوز كىناسىن مويىنداپ، زالالدى وتەۋگە نيەتتى دەگەن حابار شىقتى. ناتيجەسىندە قايرات بورانباەۆ شامامەن 1,5 ملرد دوللاردىڭ اكتيۆتەرىن مەملەكەتكە قايتاراتىن بولىپتى. كوپ ۇزاماي، 6 قاراشا كۇنى بورانباەۆتىڭ قاماۋ مەكەمەسىنەن شىققانى بەلگىلى بولدى. ول ەندى پروباتسيا باقىلاۋىندا بولادى. مىنە، بۇل ءوزىنىڭ مازمۇنى جاعىنان ايگىلى ال كاپونەگە ساي سيۋجەت دەسە بولاتىنداي‑اق وقيعا ەمەس پە؟ سوندىقتان مۇنىڭ دا بيىلعى جىلدىڭ ەلەۋلى وقيعاسى ەكەنىنە كۇمان جوق. ارينە، جەكە ءوز باسىم ونىڭ بوستاندىققا شىعۋىنا قارسى ەمەسپىن.  بىراق قايرات مىرزا ستۋدەنتتىك جاستىق شاعىمىز وتكەن «الاتاۋ» كينوتەاترىن قايتارىپ بەرە الا ما؟ ول دا ءبىر الماتى «نوتر‑دامى» ەدى عوي... مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر...

بولات نازارباەۆتىڭ قازاسى

2023 ج. 13 قاراشا كۇنى ن.نازارباەۆتىڭ ءىنىسى بولات نازارباەۆ ومىردەن ءوتتى. وكىنىشكە وراي، قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ولگەن ادامنىڭ ارتىنان ءسوز قاۋلاتۋدى، ول تۋرالى جامان ءسوز ايتۋدى دۇرىس سانامايتىن، داستۇرىنە قاراماستان، بولات ءابىشۇلىنىڭ قازاسى قوعامدا بەلسەندى تالقىلاندى. قوعام ونى «ەلەۋلى وقيعا» رەتىندە قابىلدادى. نەگىزى، ايگىلى ادامداردىڭ ولىمىنە قاتىستى وسىنداي جاعداي ورىن الاتىنى انىق. مىسالى، كەزىندە «اعىلشىن پرينتسەسساسى ديانانىڭ ءولىمى» نەمەسە «ايگىلى فۋتبوليست مارادونانىڭ قايتىس بولۋى» سياقتى «تاقىرىپتار» بۇكىل الەمگە اڭگىمە بولعان جوق پا؟ بولات نازارباەۆتىڭ قازاسى دا سول جاعدايعا تاپ بولدى...  مۇنىڭ ءوزى بىرنەشە استارلى باعىتتا بولدى: بىرەۋلەر ول كىسىنىڭ  شاپاعاتىن مولىنان كوردى، مەيىرىمىنە بولەندى... سونىڭ ارقاسىندا ءبىراز جەتىستىكتەرگە جەتتى، قىزمەتىن ءوسىردى، بايلىعىن ەسەلەدى... بىراق سول «بىرەۋلەردىڭ» كوبى وزدەرى كورگەن جاقسىلىقتارىن ايتۋعا جارامادى، وزدەرىنىڭ بولاتپەن قاتىناسىن قوعامنان بۇگىپ قالۋعا تىرىستى...  بىراز ۋاقىت وتسە دە، ول «بىرەۋلەر» ءالى ءۇنسىز جاتىر... ال، ەندى، وعان قاراما قارسى باعىتتا سويلەگەندەر بولاتتىڭ بار بايلىعىن تۇگەندەپ، ونىڭ قانشا قاتىن العانىن ساناپ، قانشا بالاسى قالعانىن ەسەپتەپ جانە ت.ت. «قىلىقتارىن»  ەسكە الىپ، سول ارقىلى وزدەرىنىڭ «ادىلەتسىزدىكپەن جانە قاراۋلىقپەن جيىلعان بايلىققا» دەگەن، «قىز سوڭىنان شام الىپ تۇسەر زينالىققا» دەگەن نارازىلىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتتى... سودان‑اق، قوعامنىڭ اۆتوريتارلىق ءھام ادىلەتسىز جۇيەدەن ‑  قۇي ول بيلىكتە بولسىن، قۇي ول بايلىقتا بولسىن ‑  ابدەن شارشاعانى كورىنىپ قالدى. ال، وكىنىشكە وراي، بولات مارقۇم «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار» دەگەندەي، تىنىسىن كەڭىنەن الىپ، وزىنە «تيەسىلى» الماتى مەن الماتى وبلىسىندا «ءوز يمپەرياسىن» قۇرعاندا ‑ ەش تالعام تاڭداماپ ەدى... مىنە، سول تالعامسىزدىق قازامەن بىرگە الدىدان شىقتى... وسى تۇرعىدا بولات نازارباەۆتىڭ قازاسى دا قوعامعا وي سالعان، «نە جاقسى، نە جامان» دەگەن سۇراق تۋدىرعان ەلەۋلى وقيعا قاتارىنا ەندى دەسەك بولادى.

نازارباەۆتىڭ سوڭعى شىققان كىتابى

وسى جىلدىڭ ەلەۋلى وقيعاسى قاتارىنا ن.نازارباەۆتىڭ سوڭعى شىققان كىتابىن جاتقىزار ەدىم. ينتەرنەتتى قاراساق، «ەگەمەن قازاقستان» كىتاپتىڭ اتىن «مەنىڭ ءومىرىم. بوداندىقتان – بوستاندىققا» دەپ بەرىپتى. بىراق، ءدال وسى سوزدەردى قولدانعاندا، قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ ەرەجەسىنە ساي كىتاپ اتى «مەنىڭ ءومىرىم: بوداندىقتان ‑ بوستاندىققا» دەپ اتالۋى دۇرىس بولار ما ەدى دەگەن وي تۋادى... ارينە، بۇل كىتاپتى كوپ ادامدار ءالى وقىعان جوق بولار. بىراق قوعامدىق پىكىردە قيلى‑قيلى ويلار ايتىلىپ جاتىر: سونىڭ ىشىندە وقىعانداردىڭ: «وقىماي‑اق قويسام بولادى ەكەن»، ال، وقىماعانداردىڭ: «وقىماي‑اق بىلەم» دەگەن قىزىق ويلارى كەزدەسىپ قالۋدا... كىتاپتى شەتەلدىك ساراپشىلار دا تالقىلاعان ەكەن. «وردا كز» «كىتاپتىڭ جازىلۋ ماقساتى نە؟» دەگەن سۇراق قويىپتى.  سوندا ءبىر شەتەلدىك «كىتاپتىڭ ءبىر ماقساتى ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ ەكىنشى ايەلى بار ەكەنىن «رەسمي» مويىنداۋ ارقىلى، ودان تۋعان ۇلدارىن قوعامدىق پىكىر تالقىسى اۋماعىنان الىپ شىعۋ جانە ولاردى ءوز مۇراگەرى رەتىندە لەگيتيمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ بولعان» دەگەن وي ايتىپتى. ءيا، وتە ساليقالى پىكىر – كەز كەلگەن اكەنىڭ بالاعا دەگەن ءتان ادامي قاسيەت بۇل.  دەگەنمەن، كىتاپتا كەي جەرلەر «بۇرىنعى اۋەن سول اۋەن» دەگەندەي اسەر تۋعىزادى...  وندا ەلىمىزدىڭ وراسان پايدا كوزى بولىپ كەلگەن قازبا كەن ورىندارى مەن ءىرى ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ قالايشا جانە نە سەبەپتەن ارعى تەگى كۇماندى «ينۆەستورلارعا» ءوتىپ كەتكەنى جونىندەگى  شىندىق اشىلماعان سىڭايلى... ماسەلەن، سونىڭ ءبىرى – بۇگىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتا ورالعان قارمەت كومبيناتى. بۇل كومبينات تا ل.ميتتال دەگەن ۇندىلىككە بارىپ، وتىز جىلداي وعان قىزمەت ەتىپ، ونى ابدەن بايىتىپ، «ءوز ەلىنە» قايتىپ كەلدى ەمەس پە؟ نە دەيمىز بۇعان: «قايتقان مالدا بەرەكە بار» دەيمىز دە... مىنە، وسى سۇراقتار جانە ودان وزگە سۇراقتار ءبىزدىڭ الدىمىزدان ءالى دە كوپتەپ شىعادى. ەندەشە، ن.نازارباەۆتىڭ «مەنىڭ ءومىرىم. بوداندىقتان – بوستاندىققا» كىتابى دا كوپ ۋاقىتتار بويى «ەلەۋلى وقيعا» قاتارىندا قالا بەرەرى انىق...

...مىنە، جىلدىڭ ون ەكى ايدان، مۇشەلدەردىڭ ون ەكى جىلدان قۇرالاتىنى سياقتى، ءبىزدىڭ دە «جىلدىڭ ون ەكى ەلەۋلى وقيعاسى» دەپ اتالاتىن ساراپتامامىز وسىمەن اياقتالدى. ارينە، قانشاما اتالماي قالعان وقيعالار بار بولار... بىراق ونى Abai.kz سايتىنىڭ وقىرماندارى وزدەرى ساراپتاي جاتار دەگەن ويدامىز. جاڭا جىلدارىڭىز قۇتتى بولسىن!

وقيعالار تىزبەگىن قۇرعان ابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz