Basy: Múhtar Maghauinning «Meni» turaly birer sóz...

Jalghasy: Múhtar Maghauinning «Meni» turaly birer sóz

Jalghasy: Múhtar Maghauinning «Meni» turaly birer sóz

Jalghasy: Múhtar Maghauinning «Meni» turaly birer sóz

Jalghasy: Múhtar Maghauinning «Meni» turaly birer sóz 

Altynshy bólim

Atap ótkenimizdey, M.Maghauin Kenes ókimetin óte jek kóredi. Sondyqtan bolar, Kenes ókimetine qyzmet etkenderdi de jaqtyra qoymaydy. Ol Sәken Seyfullin turasynda bylay deydi: «Ras pa, ótirik pe, әldeqalay qúlaq shalghan, Sәken Seyfullindi itke talatyp óltiripti degen sózge oray jazyp edim. Ayaushylyq joq. Yza men taba bar. Yza – týsinikti, taba... kýnә bolmas, biz de pendemiz. Asyl aghalarym týgel aidaldy, atyldy. Halqym týgelge juyq qyryldy. Sol kezde sybay seri bireu: «Sovetstan, bizding stan, Sovstan... Tak-tak-tak, Trat-tat-tat...», – dep, ereuildeydi de jýredi. Kim qalay jýrmedi. Biraq, búl kisi – tabighatynda daryndy jan edi. Últtyq iydeya әuel bastan júqpaghan, sondyqtan darynyn satty». («Men» 96-bet)

Qattyraq ketken. «Últtyq iydeya júqpaghan, darynyn satty», – deydi. Osy tústa avtormen azyraq pikirtalasqa barghymyz kelgimiz otyr.

Birinshi aitpaghymyz, Sәkennin:

Sovetstan, bizding stan,

Sovstan, – dep jyrlaghan «Ekspress» óleni jiyrmasynshy jyldardyng birinshi jartysynda jazyldy. Ol kezde stalindik repressiya mashinasynyng iske qosylmaghan, halyqtyng basy aman, bauyry býtin kezi. Stalindik repressiyanyng alghashqy kezenining iske qosylghan uaqyty – 1929 jyldardyng sony men 1930 jyldardyng basy. Búl kezde alghashqylardyng biri bop, «alashordashyl-últshyl» degen aiyppen Ahmet Baytúrsyn, Jýsipbek, Maghjan, Múhtar Áuezov, Álimhan Ermekovter tútqyndaldy.

Al, Sәkenning «Ekspressi» jaryq kórgen uaqyty, 1921-28 jyldar arasyndaghy Kenes ókimetining eng bir jaymashuaq –  NEP dәuiri edi. (NEP – Novaya ekonomicheskaya politika. Jana ekonomikalyq sayasat. JES.)

Búl kezeng – iri jer iyeleri men ýlken zavod-fabrika qojayyndary ghana asa iri baylar degen ataumen mýlikteri tәrkilenip memleketke ótip, jer – sharualargha, zavod-fabrika –  júmysshylargha, biylik – Kenes (sovet) deputatattaryna berilip, jeke sharuashylyghy men kәsibin damytamyn degenderge  memleket tarapynan qoldau kórsetilip, olar óndirgen ónimdi memleketting ózi satyp alatyn, Leninning «Kooperasiya turaly» enbegindegi oilarynyng tolyq jýzege asqan uaqyty. JES yaghni, jana ekonomikalyq sayasat túsynda halyqtyng әl-auqaty kóterilip, memlekettegi jalpy ishki ónim (JIÓ) 11 payyzgha deyin kóterilgen uaqyty boldy. Búl óte ýlken kórsetkish. Mysaly ýshin: jalpy ishki ónimi  joghary bolyp esepteletin Qytayda 2023  jyly JIÓ – 5 %  bolsa, AQSh-taghy JIÓ – 2,1 % bolghan.

Bar bolmysymen sosializm iydeyalaryna sengen Sәken, NEP túsyndaghy halyqtyng túrmys-jaghdayynyng kóterilgenin kózimen kórgen son, jana qoghamdaghy jaqsy ómir bastaldy dep týsingen boluy әbden mýmkin.

Túrmys pen ómirde ózgeris bolghan kezde, halyq ómirining ainasy әdebiyette de ózgeris boluy – zandylyq! Múnyng naqty mysaly: HH ghasyrdyng basyndaghy orys әdebiyetindegi naturalizm, futurizm, realizm, simvolizm men Maghjan qúrghan «Alqa» әdeby aghymdary men qazirgi Tәuelsizdik túsyndaghy qazaq әdebiyeti. Qazirgi qazaq jazushylary: ómir ózgerdi – әdebiyetke de ózgeris kerek dep týsindirip jýr. Meninshe, Sәken de dәl solay oilap, býgingi estradalyq muzyka janryndaghy «rok», «rep» sekildi qazaq óleng qúrylysyna da ózinshe janalyq engizudi oilady. Barlyq ólenderine emes, keybir ólenderining buyn sanyna qaray otyryp, Maghauin mysal keltirgen «trat-tat-tat» degen sekildi úiqas buyndar arqyly ózgeris engizdi.

Tariyhqa – tarih kózimen qarau kerek. Sol uaqyttarda Sәkennning búl janalyghy, jazba әdebiyeti endi qalyptasyp kele jatqan jana zamandaghy qazaq әdebiyetinde – ýlken janalyq retinde qabyldandy.

NEP uaqyty – Kenestik dәuirdegi Qazaqstan tarihynyng eng júldyzdy, baqytty dәuiri edi. Búl kezende jer – sharuagha, zavod-fabrika – júmysshylargha, biylik – Keneske berilip, últshyl dep tanylghan burjuaziyashyl «Alashorda partiyasynyn» mýshelerine 1919 jyldyng 6 sәuirinde Leninning qol qoyghan jarlyghymen keshirim jasalghandyqtan, partiya kósemi Álihan Bókeyhan ghana Mәskeuge jer audarylyp, Ahmet Baytúrsynúly Qazaqstan Halyq-aghartu komissary, M.Tynyshpaev, H.Dosmúhamedov, S.Asfendiyarov sekildi Alash ziyalylary tariyh, әdebiyet, medisina ghylymdary salasynda júmys jasap, Jýsipbek «Psihologiya», Maghjan «Pedagogika» ghylymy enbekterin jazyp, Q.Sәtpaev «Algebra», Q.Kemengerúly «Himiya» oqulyqtaryn jazghan uaqyty.

Biraq, búl «baqytty NEP kezeni» 1921-28 jyldar arasynda ghana boldy. 1928 jyly Stalinning búiryghymen auqatty adamdar «bay» atauymen jappay kәmpeskege úshyrap, zorlyqpen újymdasqan kolhozdar qúrylyp, stalindik repressiya mashinasy iske qosyldy da, 1937 jyly sol mashina tolyq kýshine endi.

Últ ziyalylary birinen song biri ústalyp, halyq jappay qyrghyngha úshyrap, ózining de basyna qauipting qara búlty tónip túrghanda «Sovetstan, bizding stan...» dep jyrlaytynday Sәken adamy sezim ataulydan júrday mәngýrt emes edi ghoy.

Eger, Sәken M.Maghauin tilimen aitqanda «darynyn satqan, últtyq iydeya júqpaghan adam» bolsa, ol ózi sabaq beretin Qazaq Pedagogikalyq institutyndaghy (KazPI) qazaq studentteri ýshin 1925 jyly «Qazaq әdebiyeti» degen ghylymiy-monografiyalyq oqulyq jazar ma edi?

Osy oqulyghynyng alghy sózinde Sәken: «Qazaq auyz әdebiyeti ýlgilerin jinaghan zertteushiler Radlovtyn, Divaevtin, Melioranskiylerding janylystary (qatelikteri N.M.) tym kóp. Sondyqtan, qazaq әdebiyeti turaly birdeme jazu, eski el әdebiyetin izdep, qúrastyryp, jinastyru óte qajet ekendigi songhy jyldary qatty seziledi», – deydi. (S.Seyfulliyn. Shygharmalar jinaghy. Almaty –1964). Sondyqtan da bolar, ol ishindegi eski әdeby núsqalardy jinastyru maqsatynda, el ishindegi belgili adamdargha «sauyn» aita otyryp, týrli ghylymy ekspedisiyalar úiymdastyrdy. Sonyng nәtiyjesi – «Eski әdebiyet núsqalary» hrestomatiyasyn 1931 jyly qúrastyryp, sol jyly Qyzylorda qalasynda baspadan shyghardy. Salystyrmaly týrde aitsaq: A.Baytúrsynúlynyng «Ádebiyet tanytqyshy» – 1926 jyly baspadan shyqsa, Sәkenning «Qazaq әdebiyeti» zertteu enbegi 1925 jyly, Baytúrsynúylyng «Ádebiyet tanytqyshynan» bir jyl búryn jaryq kórdi. Meninshe, eki avtordyng da ústanghan maqsaty bireu boldy. Ol – óz últy qazaq halqyn erterek órkeniyetti últtar qatarynan kóru edi.

Sәken ózining «Qazaq әdebiyeti» enbeginde «Noghayly dәuirindegi әdebiyet núsqalaryna» toqtala otyryp, Asan Qayghyny – Asan atymen atap, Qaztughan, Shәlgez jyraular atyn atay otyryp, Múrat sekildi aqyndardyng shygharmalaryn sóz ete kele, halyq auyz әdebiyetin qazaq tarihymen sabaqtastyra saralaghan. Biz sóz basynda, Qazaq әdebiyeti tarihynda Qaztughan, Shәlkez (keybir derekterde Shalkiyiz) jyraular shygharmashylyghyn zerttep, belgisiz jyraular atyn alghash ret Múhtar Maghauin atady desek te, S. Seyfullin ózining 1925 jyly jazghan «Qazaq әdebiyeti» enbeginde búl eki jyraudyng atyn M. Maghauinnen tura jarty ghasyrday búryn atapty.

Áriyne, Kenes dәuirinde ómir sýrip, sosializm iydeologiyasyna sheksiz sengen avtor, óz enbeginde taptyq kózqarasyn aiqyn bildirgen. Ol kezde qoghamdyq ghylymdardaghy qanday enbek bolsa da, taptyq kózqarastan tys jazylmaytyn. Múnyng jarqyn mysaly retinde, aldynghy taraularda aityp ótken M.Áuezovting Asan Qayghy turaly aitqan eki týrli pikirin eske alsaq ta jetedi.

Qalay desek te, Sәkenning 1925 jyly jazghan «Qazaq әdebiyeti» monografiyalyq oqulyghy men 1931 jyly jazghan «Eski әdebiyet núsqalary» enbegi – kýni býginge deyin  ózderining qúnyn joymaghan asa baghaly ghylymy enbekter.

«Fars» joq әlde «taghdyr tәlkegi»? Qazaqstan Respublikasy Bilim jәne ghylym ministrligi «Ghylymy qazyna» maqsatty baghdarlamasy boyynsha 2014 jyly, Almaty qalasy, «Ádebiyet әlemi» baspasynan jaryq kórgen «Klassikalyq zertteuler» kóptomdyghynyng 25  tomyndaghy «Qazaqtyng jyraulyq múrasy» bóliminde Sәkenning «Biyler sózi» jәne «Noghayly dәuirinen qalghan әdebiyet núsqalary» enbegi men Múhtar Maghauinning «Qobyz saryny» ghylymy monografiyasy birge basylypty.

Búl degen, Sәken de últ tarihy men әdebiyeti ýshin Múhtar Maghauin sekildi enbektendi degen sóz. Mýmkin, kerisinshe... M.Maghauin de S.Seyfullin sekildi últ tarihy men әdebiyeti ýshin enbektendi... Tek, Sәkenning Múhtardan aiyrmashylyghy Sәken Múhtardan kóp búryn, 1925 jyly «Qazaq әdebiyet» degen ghylymiy-monografiyalyq enbek jazyp, Qazaq әdebiyeti ghylymynng bastauynda túr.

Aqyn Maghjan Júmabaev ómirin kóp zerttegen belgili qalamger Jayyq Bektúrovtyng «Taghdyry qiyn talant» (Bes Arys. 305-344-bet. Estelikter, esseler jәne zertteu maqalalar. Almaty, «Jalyn» – 1991) atty zerteu enbegine qaraghanda, Sәken 1936 jyly, sonyng aldynda ghana qiyr soltýstiktegi Arhangelskidegi Kareliyadan aidaudan qaytqan Maghjandy Almatygha Ýkimet arqyly shaqyrtyp, ony kýtip alyp, ýiinde qonaqasy berip, qúrmetpen qarsy alghan. Týrmeden endi bosap shyqqan Maghjangha qarjylay jәrdem, pәter tauyp berip, júmysqa ornalasuyna kómektesip, oghan audarma bergizip, qarajat tabuyna mýmkindik jasaghan. Eki aqynnyng erterektegi studenttik shaqtary men ómirlerining Omby kezenindegi jeke qarym-qatynasy jaqsy bolghan edi dep aita almaymyz. Soghan qaramay, Sәkenning tarshylyqta jýrgen Maghjan aqyndy Ýkimet, Jazushylar Odaghy arqyly shaqyrtqyzyp alugha yqpal etip, oghan jan-jaqty kómek kórsetui – adamgershilik hәm últ әdebiyetining bolashyghyn oilau degen sóz. Ol qazaq әdebiyetindegi Maghjannyng ornyn jaqsy týsingen. Tek Maghjannyng ghana emes, Ahmet Baytúrsynúlynyng da últ mәdeniyetinde alatyn ornyn, Sәken jaqsy bildi. Bilmese, 1923 jyly, ózi Sovnarkomnyng tóraghasy bolyp túrghan kezinde, Ahmet Baytúrsynúly eluge tolghanda, Ahmetting últqa sinirgen, últ aldyndaghy enbegin týgel atap, «Ahmet Baytúrsynúly eluge toldy («Enbekshi qazaq» gazeti №64 1923jyl)» degen maqala jazar ma edi? Sәkenning osy atalghan maqalasyna qarsy «Stepnaya pravda» gazetinde Ahmet Baytúrsynúlyn últshyl dep qaralaghan A.Áytiyevting «Fakticheskie popravki» atty maqalasy basylady. Dәl osy «Stepnaya pravdagha» Sәken Ahmetting últ aldyndaghy qyzmetin atay otyryp, A.Áytiyevke qarsy «Týzetkenge týzetu» atty orys tilinde maqala jazady. Sәkenning búl maqalasyn «Stepnaya pravda» baspaghan son, qazaq tilinde Ahmet Baytúrsynúlynyng últ aldyndaghy qyzmetin ekinshi ret atay otyryp, «Enbekshi qazaq» gazetine «Taghy da Ahmet turaly» dep Áytiyevke jauap maqala jazghan.

Sәken turaly Múhtar Áuezovting bel shәkirti, belgili abaytanushy ghalym Qayym Múhammedhanov ózining «Shәkәrim» atty ghylymy zertteu enbeginde: «Shәkәrimning «Lәili – Mәjnýn» poemasyn 1934 jyly Sәken Seyfullin bastyryp shyghardy», – dep jazady. (Bes Arys. 39-bet. Estelikter, esseler jәne zertteu maqalalar. Almaty, «Jalyn» – 1991)

Oylap qaranyzdarshy, Abaydyng tuysqan ini-shәkirti, jan-jaqty óner iyesi, qazaq halqynyng asa talantty filosof – aqyny Shәkәrimning «Lәili-Mәjnýn» poemasyn Sәkenning baspadan jariyagha shygharghan uaqyty – 1934 jyl. Osy uaqyttan ýsh-aq jyl búryn yaghny 1931 jyly – Sovet ókimetine qarsy qaruly kóterilis úiymdastyrghan bandylardyng bastyghy, baydyng úrpaghy, ózi qajy dep oqqa baylanyp, «halyq jauy» atalghan Shәkәrim aqynnyng poemasyn ómirine qater tónse de, basyn bәigege tigip jariyagha shygharyp bergen Sәkendi, qalaysha últtyq iydeyadan júrday bolyp, «mahúrym qalghan edi» deymiz?

Tek búl emes, Sәken últtyq baylyghymyz – halyq auyz әdebiyeti núsqalaryn jinaugha belsene at salysa otyryp, ózi Qazaqstan Halyq Komissarlar Kenesining tóraghasy bolghan 1920-25  jyldary kense is-qaghazdaryn qazaq tilinde jýrgizuge barynsha kýsh saldy. Búl is sol tústa birshama algha jyljyp, keyinnen Qazaqstandy Goloshekin basqarghan tústa qaytadan keri ketti.

Meninshe, Sәkenning últ aldyndaghy eng basty qyzmetterining biri, ol – jazba qújattardyng bәrinde de «kirgiyz» atalyp ketken qazaq últynyng tarihy atauyn ózine qaytarugha barynsha kýsh saluynda edi.

Sәken 1922 jyly «Enbekshi qazaq» gazetine «Qazaqty qazaq deyik, qateni týzeteyik» atty maqala jazady. Jalpy, Sәken búl mәseleni ózi Qazaqstan Halyq Koimssarlar Kenesining tóraghasy bolyp túrghan 1920-25 jyldary kýn tәrtibinen týsirmegen sekildi.

Resey imperiyasyna bodan bolghan HVIII ghasyrdyng birinshi jartysynan bastap, barlyq qújattarda, tipten, ózderi qazaq halqynan shyqqan últ ghalymdary bola túra, óz últy – qazaq halqy turaly ghylymy enbek jaza otyryp, ózderi de óz últy qazaq halqyn «kirgiyz» dep ataugha mәjbýr bolghan Sh.Uәlihanov, Y.Altynsariyn, Á.Bókeyhandar armany oryndalyp, Sovnarkom Sәkenning qatty kýsh saluymen, 1925 jyly búryn «kirgiyz» atalyp jýrgen qazaq halqyna, ózderining tarihy qazaq degen atauy qaytarylyp berildi.

Ol sosializm iydeyalaryna sendi de, halqy ýshin Kenes ókimetine adal qyzmet etti. Senimi ýshin adamdy kinәlau, búl – adamgershilik iydeyalaryna qayshy úghym.

Qazaq әdebiyetining alyptary Shәkәrim, Maghjan, Ahmet Baytúrsynúlynyng últ әdebiyeti aldyndaghy enbekterin eskerip, qoldan kelgenshe olardan bar jaqsylyghyn ayamaghan,  «Eski әdebiyet núsqalaryn» qúrastyryp jәne «Qazaq әdebiyeti» degen ghylymy oqulyq jazghan, kense is-qaghazdaryn qazaq tilinde jýrgizuge barynsha kýsh salyp, resmy qújattarda «kirgiyz» atalyp ketken, óz últy qazaq halqynyng tarihy esimin ózderine qaytaryp beru jolynda bilimi men kýsh-jigerin ayamaghan Sәkendey asyl azamatty biz qalaysha «darynyn satty», «últtyq iydeya әuelden júqpaghan» dep aita alamyz?! Meninshe, búl jerde M.Maghauin qatty qatelesti. Tek búl jerde ghana emes, ol Shynghys Aytmatov turaly da qattyraq aityp, qatelikke jol berdi.

Ol Sh.Aytmatov turaly bylay deydi: «...әlde bir zamanda Áuliye-Atada zoovedtehnikum bitirgen, Qazaq әdebiyetining arqasynada qatargha qosylyp, qazirgi qazaq qalamgerlerining bar nәrin soryp otyrghan, oryssha bilip, opasyz zamannyng orayyn tapqan, ýkimetting qolpashtauymen ýlken dәrejege jetken, shala sauatty atalas jazarmannyng auzyna qaraghan bizding qauym óz órisin ózi taryltyp qana otyr. Onyng da dabyrasy óter, biz de dýniyeden ketermeiz «oybay bauyrymgha» jetermiz, kelesi buynnyng aldynan әlde taranshy, әlde sart, taghy bir «Adamzattyng Atasy» tartylmasyna kim kepil?», – deydi. («Men» 360 - bet)

Kórkem әdebiyet stiylinde de, publisistikalyq stilide de aldyna qara salyp, eshkimge des bermeytin M. Maghauinning songhy sóilemin mýldem týsinbedik. «... kelesi buyn» – deydi. Ár zamannyng óz súrqyltayy bar. Qazirgi mәsele ol turaly emes.

«Áuliye-Atada zoovettehnikum bitirgen», «atalas jazarman», «Adamzattyng Atasy» deuine qaraghanda әngime ózegi – Shynghys Aytmatov.

Avtor Shynghys Aytmatovty «opasyz zamannyng orayyn tapqan», «ýkimetting qolpashtauymen ýlken dәrejege jetken», – dep aiyptaydy.

Meninshe, Shynghys Aytmatov «opasyz zamannyng orayyn tapqan» joq. Avtordyng aityp otyrghan «opasyz zamany» – Kenes ókimeti kezeni bolsa, Shynghys Aytmatov dәl osy Kenes ókimetinin: «sosializmdi madaqta», «sonyng jetistikterin jyrla», – deytin «sosialistik realizm» dep atalatyn әdeby ýrdisten boyyn aulaq salyp, tysqary túrdy. Shynghys Aytmatov birde-bir shygharmasynda sosialistik qúrylysty madaqtamapty. Aytmatovtyng eng alghashqy kólemdi shygharmasy «Qashqyn», keyingi atauy «Betpe-bet» – Úly Otan soghysynan qashqan sovet jauyngeri turaly bolsa, kezinde Luy Aragon «Mahabbat turaly úly poema» dep baghalaghan «Jәmiylә» povestining bas keyipkeri Jәmiylә – soghysqa ketken kýieuin kýtpey, sýigenimen qashyp ketken kelinshek  bolatyn.

Kezinde «Jәmiylә» povesti turaly «Ne degen súmdyq? Otanyn qorghap ot keship jýrgen Sovet jauyngerining jary, azamatyna opasyz bolyp shyqty! Sosialistik Otanymyzda osynday jaghyday boluy mýmkin be? Gýldengen sosializmde Jәmiylә beynesi kimge ýlgi? Jazushy әdebiyetimizding sosialistik realizm baghytynan nege auytqidy?», – degen sekildi daudy qyrghyz aghayyndardyng ózderi bastaghan bolatyn. Keyinnen búl daudy Shynghystyng jazushylyq talantyna senip, bolashaghynan ýlken ýmit kýtken bizding Múhtar Áuezov Odaq kólemindegi ózining ýlken bedelin sala otyryp, basqanday bolghan. Áuezovten son, halyqaralyq Lenindik syilyqtyng laureaty, fransuz jazushysy Luy Aragonnyng Evropa baspasózderinde Sh. Aytmatovtyng «Jәmiylәsin» «Mahabbat turaly úly poema» dep baghalaghan maqalasynan son, Shynghys sosializm synshylarynyng solaqay synynan qútylyp, «Jәmiylә» әlem tilderine audarylyp, óz oqyrmanyn tapty.

Kenestik sosializmde aitugha bolmaytyn taqyryptardy qozghaghan búl eki shygharma – biri Otan soghysynan qashqan satqyn turaly, ekinshisi, maydandaghy kýieui – Sovet jauyngerin tospay sýigenimen qashyp ketken «opasyz kelinshek» turaly bolsa da, kәdimgi ómirdegi әdilet pen gummanizmdi hәm mahabbat bostandyghyn jyrlaghan shynayy shygharmalar bolatyn.

Al, endi Kenes dәuirindegi orman qoryqshysynyng otbasy suretteletin Shynghys Aytmatovtyng «Aq kemesinde» orman qoryqshysy «otbasylyq diktator» – Orazqúl men onyng ainalasyndaghylar tabighatqa ghana ekologiyalyq apat әkelip qoymay, ózderi de «ruhany ekologiyalyq apatqa úshyraghan Sovet adamdary edi». «Qosh bol, Gýlsary!» povestindegi Gýlsary túlpar da, «Gýlsary» esimdi attyng adam beynesindegi prototiypi ispettes Tanabay da Kenestik dәuirding әmirshil-әkimshil jýiesinde ómirleri qor bolghan qos múnlyq bolsa, «Janpidanyn» (Plaha) bas keyipkerlderining biri Bazarbay – sosializmdegi «barlyq adamdar birdey júmys jasap, birdey ómir sýruge tiyis» deytin sosializming ózining týbine jetken «tengermeshilik» zanyna ómir boyy qarsy bolyp, aqyrynda ózi osy zandylyqtyng adamdar arasyndaghy qaskóy nәtiyjesining qúrbandyghyna ainalghan tragediyalyq beyne. Dәl osy «Janpidada» avtor Kenestik sosializmge jat qúbylys dep eseptelinetin nashaqorlyq pen narkomafiyany, aitugha bolmaytyn taqyryp – din mәselesin de sóz etedi.

«Janpida» – «Plaha» degen atpen orys tilinde jazylghan shygharma. Ólimge kesilgen adamnyng basy shabylatyn dónbek aghashty orys tilinde – «plaha» dep ataydy. Ólim aldyndaghy adamnyng songhy ret kóretini de osy – «plaha» dónbegi. Sosializmdegi Kenestik jýieni ishten shiritken eng kýrdeli mәselelerdi realistik túrghyda shynayy surettegen jazushy, búl – sosializmning songhy tynysy degendey, sosialistik qúrylysty synaghan shygharmasynyng atyn «Plaha» dep atapty.

Shyndyghyna kelgende, Kenestik dәuirding kelensiz jaqtaryn Shynghys Aytmatovtay synaghan birde-bir Sovet jazushysy bolghan joq.

Tereng filosofiyalyq oigha qúrylyp, ghúmyr jýzindegi adamdar arasyndaghy qarym-qatynas shynayy psihologiyalyq túrghydan surettelgendikten bolar, Aytmatov shygharmalaryndaghy qoghamdyq syny oilardy bireu týsindi, bireu týsinbedi. Búl endi әrkimning payym týsinigine baylanysty mәsele...

Kenestik dәuirdegi sosializmning qatal synshysy bolghan Sh. Aytmatov, qanday shygharma jazsa da shynay ómirdegi kәdimgi qarapayym adamdar turaly jazdy hәm jerine jetkize jazdy.

Sh. Aytmatovtyng «Teniz jaghalay jýgirgen targhyl tóbetinde» úrpaq sabaqtastyghy men úrpaq jalghastyghy ýshin bolghan «tirshilik ýshin kýresi» surettelse, «Kassandra tanbasy» men «Ghasyrdan úzaq kýnde» – ótkeni men tarihyn, tili men dilin úmyttyru arqyly, tek adamdar arasyndaghy ghana emes, memleketter arasyndaghy da kýshtilerding әlsizderge jýrgizetin «mәngýrttendiru» sayasatynyng týp negizgi aqiqat shyndyghyn ashyp kórsetedi. Búl atalmysh shygharmalarynda Aytmatov nәsili men tegine, kózining týsi men diny nanym-senimine qaramay, kýlli adamzatqa ortaq ózekti mәselelerdi tereng filosofiyalyq iyirimder arqyly sóz etedi. Mýmkin, sondyqtan da Shynghys Aytmatov – «Adamzattyng Aytmatovy» dep atalghan bolar.

Qatelespesem, shygharmalarynda kótergen adamzattyq qúndylyqtardyng әlemdik dengeydegi mәseleleri ýshin Shynghys Aytmatovty alghash ret  «Adamzattyng Aytmatovy» dep ataghan, belgili әdebiyet synshysy, foliklorist ghalym, M. Maghauin ózining «Meninde» «últshyl túlgha» dep bagha bergen Rahmanqúl Berdibaev aghamyz bolatyn. Auzy dualy eken. Adamzattyq ózekti mәseleler aitylghan jerde Aytmatov esimi qatar atalyp jýr. Bir sózben aitqanda, Shynghys Aytmatovty «Adamzattyng Aytmatovy» dep kókke kótergen de ózimiz, «Adamzattyng Atasy» dep keketip jýrgen de ózimiz. Biz qalay atasaq ta, shygharmalary arqyly әlemdik dengeyge kóterilgen Shynghys Aytmatovtyng biz aitqan týrli pikirler ýshin «qylshyghy qisayady eken» degenge óz basym sene qoymaymyn. Sebebi, shygharmalary arqyly «Jerding tartylys kýshinen» shyghyp ketken Aytmatov, bizge tym biyikten qarap túr.

Jogharyda aityp ótken «Mәngýrt» degennen shyghady, Aytmatovtyng «Ghasyrdan úzaq kýnindegi» mәngýrtti sóz etkende, keybireulerdin: «Aytmatov mәngýrtti bizding Ábish Kekilbaevtan alypty», – degen qaueset sózi eske týsip otyr. Tek búl ghana emes, Shynghys Aytmatov óz shygharmalar sujetine auyz әdebiyeti ýlgilerin paydalanudy da qazaq jazushylarynan ýirenipti, – degen týrli qaueset әngimeler «Eshki jetektegen ekeudin» túsynda óris alghan-dy.

M. Maghauinning Sh. Aytmatov turasynda: «... Qazaq әdebiyeti arqasynda qatargha qosyldy... qazirgi qazaq qalamgerlerining bar nәrin soryp otyrghan», – degen («Men» 360 – bet) sózi osy orayda aitylsa kerek.

Ras, Sh.Aytmatov óz shygharmalaryna auyz әdebiyeti (foliklor) ýlgilerin sujet orayyna qaray ghajayyp týrde, tigisin jatqyza ýilestire bilgen tamasha jazushy. Biraq, búl әdebiyette Sh. Aytmatov oilap tapqan, nemese, Sh. Aytmatovtyng «qazaq jazushylarynan ýirengen» tyng tәsili emes.

Belgili bir halyqtyng auyz әdebiyeti ýlgilerin nemese kókten týsken qasiyetti kitaptar: «Taurat», «Zabur», «Injil» men «Qúran Kәrimnen» alynghan belgili sózder men sujetti óz shygharmalarynda suretteletin oqigha orayyna qaray ýilestire kiristiru – kóne Grek  әdebiyetinen bastalyp, býgingi tandaghy Álem әdebiyeti tarihynda búrynnan kele jatqan qalypty әdeby ýrdis.

XX ghasyrdyng 20-30 jyldarynda jazylghan M. Bulgakovtyng «Sheber men Margarita» (Master y Margarita) tipten, odan aryraqta ómir sýrgen Dostoevskiy shygharmalarynda «Injilden» alynghan sózder men sujetter molynan úshyrasady.

Sh. Aytmatovtyng «Búghy ana» turaly anyzy bayandalatyn «Aq keme» povesti – 1970 jyly alghashqyda «Novyy miyr» jurnalynda, dәl sol jyly Mәskeudegi «Molodaya gvardiya» baspasynan jeke kitap bolyp basylyp shyghypty.

Al, qazaq jazushylary ishinen «Adam-Ata men Haua-Ana» turaly mifologiyalyq anyzdy býgingi kýn turasyndaghy ózekti mәseleler baghdarynda birinshi bolyp paydalanghan Múhtar Maghauinning «Kók múnar» romany Almaty qalasy, «Jazushy» baspasynan 1972 jyly jaryq kórdi. Sanamalap kelgende «Búghy ana» anyzy bayandalatyn Sh. Aytmatovtyng «Aq keme» kitaby, M. Maghauinning «Adam-Ata men Haua-Ana» anyzy aitylatyn «Kók múnarynan» eki jyl búryn jaryq kórgen eken. Sonda, «...kimnen kim ýirenip, kimning nәrin kim sorghan» bolyp shyghady?

Endi Sh. Aytmatov Ábish Kekilbaevtan alypty degen «mәngýrt» haqynda.

Aqiqatyna kelgende, Ábish Kekilbaevta «mәngýrt» obrazy joq. Mәngýrtter turaly bir ghana epizodta aitylatyn Ábish Kekilbaevtyng «Kýi» povestinde; qolgha týsken tútqyndardy qúlaq kesti qúl – mәngýrtke ainaldyru ýshin, olardyng taqyr bastaryna jas soyylghan týiening moynaghyn qaptap, ystyq kýnde jiyryla kepken týie moynaghyn tesip óte almay, keri ósken shash basyn búrghylap teskendey bolghan tútqyndardyng janazaby – qolgha týsken tútqyn kózimen әdebiyettegi bayandau stiylinde surettelgen. Bar bolghany osy. Odan arghy mәngýrtterding ómiri Ábish povestinde surettelmeydi. Sondyqtan da, Ábish povestinde mәngýrt obrazy joq. Ayshyqtap, mәngýrt obrazyn jasap, sol ózi jasaghan mәngýrt beynesi arqyly belgili bir iydeyalyq oy aitudy, Ábish Kekilbaev óz shygharmasynda maqsat etpegen de sekildi.

Al, Sh. Aytmatov «Ghasyrdan úzaq kýnde» mәngýrt beynesi arqyly tereng filosofiyalyq tújyrymdar jasay otyryp, týrli tәsilder arqyly kýshtining әlsizge jasaytyn qan-qasap, qaskóy zorlyghy – mәngilik qúldyq ómir mәngýrttikti surettep, mәngýrt obrazy arqyly әlemdik dengeydegi «mәngýrtizm» termiynin qalyptastyrdy. Jazushynyng týrli aqparat qúraldaryna bergen súhbatyna qaraghanda, ol mәngýrt turaly alghash ret alpysynshy jyldardyng bas jaghynda belgili Manasshy Sayaqbay Qaralaevtan estigen.

Bir taqyrypty bir mezgilde eki adamnyng birdey jazuy – әdebiyet tarihynda jii bolmasa da, úshyrasyp túratyn jaghday.

Úzaqqa barmay-aq, keshegi Kenestik dәuirding sekseninshi jyldarynda jaryq kórgen orystyng belgili jazushysy Valentin Rasputinning «Jivy y pomni» povesti – eluinshi jyldarda jaryq kórgen alghashqy da «Qashqyn» keyinnen «Betpe-bet» bop ózgertilgen Sh. Aytmatov povestining sujetin de, iydeyasy men taqyrybyn da, tipten, shygharma mazmúnyndaghy keybir epizodtardy da aina-qatesiz birme-bir qaytalaydy. Sh. Aytmatovtyng «Betpe-beti» Rasputinning «Jivy y pomni» povestinen shiyrek ghasyrday uaqyt búryn jaryq kórse de, Sh. Aytmatov: Rasputin mening shygharmalarymnyng taqyryby men iydeyasyn qaytalady, nemese úrlady, – dep shu kótergen joq. Rasputinning «Jivy y pomni» povesti jaryq kórgennen keyin aqparat qúraldarynda bergen barlyq súhbatynda, múnday jaghday әdebiyette bola beredi dep, Sh. Aytmatovtyng ózi V. Rasputindi qorghashtaghanday bolghan.

Al, biz bir-birine mýldem úqsamasa da, «mәngýrt» degen atauyna bola, taldap, dәleldep, bayybyna barmay jatyp: «... oibay, Shynghys Aytmatov Ábish Kekilbaevtan kóshiripti», – dep, jariyagha jar saldyq. Ynghaysyz jaghday ghana emes, úyattau tirlik boldy...

Jazushy M. Maghauinning «Menin» taldaghan song Maghauiyn-Aytmatov qarym-qatynasyna soqpay ketu mýmkin emes. Sebebi, sonau 2002-2003 jyldary M. Maghauinning Sh. Aytmatov pen M. Shahanov turaly jazghan «Eshki jetektegen ekeu» atty maqalasy kópshilikting esinen әli shygha qoyghan joq.

M. Shahanov – qay kezde de isi men sózi bir jerden shyqqan, biyik minbelerden últtyng tili men dilin qorghaghan qazaqtyng bituar daryndy aqyny. Aytqan pikirimizdi dәleldep jatudyng eshqanday qajettiligi joq. Búl  – anyq dýniye!

Dәl qazirgi mәsele M. Shahanov emes, Maghauin men Aytmatov turasynda. Sóz basynda aitqanbyz, taghy da qaytalaymyz: M. Maghauin pende retinde sýrinse, dәl osy «Eshki jetektegen ekeudin» túsynda sýrindi. Kez-kelgen jazushynyng eki qyry bar. Biri – jazushylyq, ekinshisi – pendelik. Jazushy jazu stolynda otyrghanda ghana jasampaz suretker (tvores). Jazuyn toqtatyp, jazu stolynan kóterildi bitti, ol – pende. Últ tәrbiyeshisi sanashyl-ziyatker bolghandyqtan bolar, qalyng kópshilik jazushy boyynan pendelikti kórgisi kelmeydi. Zәude bir pendeligi biline qalsa, oghan ýlken qyzyghushylyqpen, tipten basqasha kózben qaray bastaydy. Osynday sebepterge baylanysty bolsa kerek, Maghauin jәne Aytmatov-Shahanov arasyndaghy kezindegi dau – qalyng kópshilik arasyndaghy týrli pikirlerge sebep boldy.

Men ýshin Aytmatov pen Maghauin qarym-qatynasy týk te qyzyq emes. Dәl osynday qarym-qatynasqa әlem óner tarihyndaghy mәdeniyet qayratkerleri arasynda mysal jeterlik. Mosart pen Salieriydi aitpay-aq qoyayyn. Sebebi, Saliery óz zamanynda Mosartqa qaraghanda talanty basym muzykant bolyp eseptelgen deydi. Alayda, býgingi úrpaqqa  sol kezde Salieriyden talanty tómen bolyp eseptelingen Mosart shygharmalary jetti.

Aytmatov pen Maghauin qarym-qatynasy – XVI ghasyrdaghy Europa «Qayta órleu»  dәuirining úlylary «Daviyd» pen «Tikenin alyp otyrghan bala» tuyndylarynyng avtory italiyan mýsinshisi Miykelandjelo men keskindeme ónerining qaytalanbas qúbylysy, «Mona Liza» (Djakonda) men «Taynaya vechernya» sekildi tuyndylardyng avtory Leonardo da Vinchy nemese aghylshynnyng úly dramaturgy Shekspir men danyshpan jazushy Lev Tolstoy qarym-qatynasyn eske týsiredi.

Mýsinshi Miykelandjelo qyzu minezdi, beypil auyzdau adam bolsa kerek. Leonardo da Vinchiydi kórgen jerde auzyna kelgendi aityp, jeke namysyna tiyip, dәleli bolmasa da «sen qyztekesin» (goluboy, gey) degen sózderdi aitatyn kórinedi. Al, da Vinchy bolsa Miykelandjelony «tas qashaushy» dep keketedi eken. (Enbegi kóp, aqysy az tas qashaushylar júmysyn, ol kezde tómengi taptan shyqqan adamdar ghana atqaratyn kórinedi.)

M. Gorikiy ózining Chehov turaly esteliginde: «Birde A. P. Chehovpen birge Tolstoydyng ýiinde týstendik. Dastarhan basynda Tolstoy tek Shekspirdi jamandaumen boldy», – deydi. Keyin men ýiden shyqqan song Chehovtan:

– Nege bizding shal (Tolstoydy aityp otyr N. M.) Shekspirdi sonshalyq jek kóredi?, – dep súraghanymda, Chehov:

– Ózing oilashy, әlem әdebiyetinde bizding shalmen qatar, iyq tenestirip Shekspirden ózge kim túra alar edi? Ózimen qatar, iyq tirestirip, tenesip túrghan adamdy eshkim de jaqsy kórmeydi, – dep jauap berdi deydi A. P. Chehov.

Meninshe, Maghauin men Aytmatov arasy da osyghan úqsas әngime. Sondyqtan da, Maghauinning Aytmatov turaly aitqan «pendelik» sózderi, mening qyzyghushylyghymdy esh uaqytta oyatqan emes. Men Maghauindi jazushy hәm últ tarihyn týgeldeushi biregey ghalym retinde qúrmettesem, Aytmatovty jazushy retinde asa joghary baghalaymyn. Tarihta kimning qanday oryn alaryn alys bolashaq qana aiqyndasa kerek.

Sondyqtan da bolar, M. Maghauin ózining «Meninde»: «Últ ýshin enbek et – eng ýlken ýlgi osy deydi.» («Men» 360-bet)

Altynshy bólimning sony

Jalghasy bar

Núrghaly Mahan

Abai.kz