Áriyne, búl arada sóz Edil batyr turaly bolmaq. Álemdik ghylymy әdebiyette, Attila atalghanymen, týrki-qazaq tilinde Attili –  (Attyly boluy da mýmkin) dep ataluy tiyis. Ejelgi qazaqtar kóshpeli halyq bolghan son, balalarynyng esimin tórt týlik mal men iyt-qústyng atymen atay bergen. Búghan tang qalugha bolmaydy: «Itýrgen, «Bórauyz», «Túyaq», «Saryjal», «Narbúqa», «Ketbúqa», «Qoybaghar», «Qozybaq», qyzdaryn «Erketay», «Qúlan», «Bórte», «Bota», «Aqbota» «Narqyz» óstip kete beredi. Edil boyyndaghy (Volga) ghúndardan shyqqan song qazaqtar Attilini Edil batyr dep te jalpy týrde ataydy.

Ózderin «Kýn» nemese «Ghún» – dep atau sol zamandaghy kóshpeli Alash júrtynda kóneden qalyptasqan y.Yako­vesting «Istoriya sivilizasiiy» monografiyasynda bylay deydi: «Ih predky byly svobodnymy ludimy – detimy velikih stepey, ih nazyvaly gunny ily hunny. Samy ony nazyvaly detimy Solnsa ily samim solnsem – Kun, Gun, chto po gunskiy y po kazahsky oznachaet solnse».

Edil ózenining boyynan Kәri qúrlyqqa joryqqa shyqqan Attili (Attila) jolynda qazirgi Rusiti kezdestirmegen. (Ol kezderde soltýstiktegi kórshimizding memleketi túrmaq, knyazdyqtary da qúrylmaghan. Ormandarda óz denesinen shyghatyn zәr suymen (sidigimen) beti-qolyn juyp, balyq aulap, anshylyqpen ainalysyp, jabayy týrde kýn kórgen.

Búl Europa ghalymdarynyng dәleldegen shyndyghy. Búl dәstýrdi olar qazir de ús­taydy. Denelerine qotyr shyqsa nemese bir jerin jyryp ketse, «nasybaylarynyng suyn» paydalanady.

Sonymen, Kәri qúrlyq aumaghyna basyp kirgen Attili (Attila) bastaghan Úly joryq Rim imperiyasyna ondyrmay soqqy berdi.

Kóshpeli Úly qaghanattyng kýsh-quaty myng jyldyq Rimdi shynymen de shoshytyp jiberdi. Eger orys tilinde aitatyn bolsaq, «Rim – vechnyy gorod», – byl nasionalinoy iydeey  Rimskoy imperiiy.

Ghúndardyng soq­qysynan keyin, búl mәtel jayyna qaldy. Sol bir uaqytta Rim imperiyasynyng qaramaghynda jýz millionday halyq bolghan eken. (Patrik Hovord. «Attila-koroli gun­nov. Chelovek y miyf») Attiline qaraytyn ghúndar onday kóp emes edi. Biraq, jauyn­ger­­leri soghysqa qabileti jaghynan rimdik­terden eki-ýsh ese asyp týsetin. At ýstinde sheber soghysatyn. Rim imperiyasyna qa­ray­­tyn jauyngerler kóbine jayau jýrip plangalyq úrys jýrgizetin. Tek temir sa­uytty rysarlary bolmasa. Shauyp kele jatqan ghún sarbazy olargha jaqyn­damay-aq, shalma laqtyryp atynan audaryp tý­si­retin. Qansha ghasyrlar boyy Europa­nyng barlyq últtaryn ózine baghyndyryp, olardyng sanasyna «Biz qúldarmyz», – degen sózdi sinirip, qalyptastyrghan jәne jeke halyq bolyp, derbes memleket qúrudy oy - jýiesinen sylyp tastaghan, búl imperiya - orta ghasyrdaghy eng qatygez qúrylym edi. Adam shoshyrlyq gladiatorlar shayqasyn oilap tauyp, kisi qanyn suday shashyp, ózderi sodan lәzzat alyp, adam balasyn mazaq qylghan búl kóne rimlyandardyng jauyzdyghyn, kóshpeli ghún qaghanaty kýlin kókke úshyrdy. Katalaun jazy­ghyn­daghy myng jylda bolatyn Úly shay­qas, tútas Europanyng últtaryn ýiin­degi iytindey ýiretip alghan Rimdi, ondyrmay býk týsirdi. German, Pari, Got, taghy basqa tolyp jatqan taypalar men halyqtar óz bostandyghyn alyp ketti.

Osy arada azdap sheginis jasap, mynany aita ketkendi jón kórdik: Ataqty ghalymymyz Álkey Marghúlan: «Qozy Kór­pesh – Bayan súlu» dastanynyng dýniyege kelgenine 4000 jyl bolghan», – dep jazypty. Sonda búl dastan Saqtar zamanynda tughan ghoy. Osyghan qarap bizding qazaqtar Saq, Ghún atalyp, keyinnen Týrkiler jәne Alash júrty bolyp qazirgi zamangha týrli ataularmen jetken desek, qatelespegen­di­gimiz.Sonda Attili (Attila) nemese Edil ba­tyr qazaqtyng tól balasy ekendigine jýz payyz senuimiz kerek qoy.

A.N.Bernshtam bylay dep jazady: Naqtyraq bolsyn dep oryssha keltirdik. – «Gunny sygraly svoy istoricheskui roli prinyav uchastie v krushenie ogromnoy mnogoetnichnoy y raznorodnoy Riym­s­koy imperii, na politicheskoy kar­te Evro­py poyavilisi novye gosudarstvennye obrazovaniya. Vot v etom to y byla glavnaya zasluga gunnov y geniya Attily pered mirovoy siy­vilizasiey», – deydi.

Attiline (Attila) osydan birneshe jyldyng aldynda 1600 jyl toldy. Álemge әigili, tútas Rim imperiyasyn qúlatyp, ondaghy jýzdegen últtargha bostandyq alyp bergen úly han jәne batyrymyzgha elimizde eskertkish monument túrghyzyp, býkil әlemge maqta­nysh­pen kórsetuimizge bolar edi.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi

Abai.kz