Tómende úsynylyp otyrghan maqala oida jýrgen deputattyq saualdyng tezisteri negizinde jazyldy. Ádette әleumetting mýddesin kýittegen depsaual memlekettik organdargha baghyttalady, al búl maqalagha arqau bolghan mәseleler kerisinshe, salauatty qoghamnyng týisigi men talqysyna arnalady.

Basqa elderdegi siyaqty, Qazaqstannyng aqparat alanynda dýrkin-dýrkin aitylyp jýrgen, ózegi jalghandyqqa jalghasqan zamanauy mifter barshylyq. Kóbisi – qazirgi reformalardyng mәn-manyzyna, ekonomikalyq sayasat pen biylik qúrylymyna qatysty oidan shygharylghan nemese qarsylyq tudyrugha arnalghan qaueset. Jansaqtyghy taygha tanba basqanday bilinip túrsa da, sayasy sauaty kemshin júrt arasyna tez taraydy.

Ókinishke qaray, múnday anyzdar aqiqatty búrmalap qana qoymay, elde qadam-qadam jýrip jatqan ong ózgeristerge degen kýdik-kýmәndi qalyndatyp, halyq senimin kýiretuge jeteleydi. Osylaysha el bolmaq jaqsy niyetti laylap, memleketting damu qabiletin kemitedi.

Sol sebepti key «bilgishter» taratyp jatqan jansaq pikirlerdi naqty derekterge sýiene otyryp, qisynmen taldaudy jón kórdik.

Jaghylyp jýrgen kýie, taghylyp jatqan aiyptardyng birnesheuine toqtalayyq.

Bәzbireuler «Jana Qazaqstan degen qúr atau ghana, onyng eski Qazaqstannan eshbir aiyrmashylyghy joq» deydi. Birinshiden, memleketti, tútas qoghamdy «eski», «jana» dep bóluge bolmaydy. Elimiz óz ornynda, júrtymyz da, shýkir, eshqayda kóship ketken joq. Mening leksikonymdaghy «eski Qazaqstan» – sayasy dәuirler shekarasyn aiqyndaudyng ghana belgisi. Eskirgen prinsipter, búghan deyin qalyptasqan «tәrtip», yaghny eldik mýddeden jeke bastyng qamyn joghary qoyatyn oilau mashyghy. Búl jýieni ishten biletin Preziydent Toqaev sana silkinisi bolmayynsha, últ sapasy óspeytinin, jana dәuir talaby osy ekenin jaqsy týsinedi.

Zamana lebimen irgeli ózgeristerge jol bastaghan biylik búghan deyin qalyptasqan jýiening bylyghyn әshkerelep, әdiletti qogham ornatugha bar kýshin salyp jatyr. Múny moyyndau kerek.

«Jana Qazaqstannyn» astarynda ne bar? Búl – jamandy-jaqsyly óz funksiyasyn oryndap jýrgen memlekettik apparatty bir kýnde tolyqtay auystyryp, el ishin alatayday býldiru emes. Onyng mәnisi – konstitusiyalyq negizde institusionaldy ózgerister ornatu. Qoghamdyq tәrtipti, búghan deyin qalyptasqan «oyyn erejesin» ózgertu.

Ashyghyn aitqanda, Qasym-Jomart Toqaev jariyalaghan «Jana Qazaqstannyn» jýzege asar mejeli formasy – Ádiletti Qazaqstan. Basy ashyq nәrse – Preziydent barshamyzdy búrynghy jýiening qateliginen sabaq alyp, janasha oilaugha, janasha әreket etuge ýndedi. Yaghni, Ádiletti Qazaqstandy qúru әrbirimizge baylanysty.

Osynday izgi iydeyany arzandatyp, ony eldi, memleketti, qoghamdy ekige bólu ýshin búrmalau kimge tiyimdi boldy eken?

Al «Ádiletti Qazaqstan» degen ne? Onyng alghysharty ne? Jemisi qanday?

Ádiletti memleket úghymy halqymyzgha Asan Qayghy zamanynan tanys. Onyng mazmún-formasyn Ál-Faraby sipattap ketken. «Jeti jarghyny» qoldanysqa engizgen Áz Tәuke bayyrghy qazaq úghymyndaghy әdiletti qoghamdy qúrghan. Keshegi Alash qayratkerleri de әdiletti memleketting irgesin qalamaqqa әreket etken.

Ghasyrlar boyy halyqtyq dýniyetanymymyzgha, eldik múratymyzgha sinisti bolghandyqtan da, biz Qasym-Jomart Toqaev úsynghan Ádiletti Qazaqstan konseptin el bolyp, qogham bolyp, jatyrqamay qúp aldyq. Endi osy baghytta memleket qolgha alghan birshama ózgerister bar. Onyng biri – eski jýiening negizgi instituttarynyng qayta qaralyp, basqaru jýiesining reformagha úshyraghany.

Otyz jyldan asa merzimde biylik pen baylyq bir qolgha shoghyrlanuy qalypty nәrse siyaqty qabyldandy. Múnday «tәrtipke» qarsy shyqqandar qudalandy. Halyqtyng mún-múqtajy nazardan tys qaldy.

Transformasiyanyng «bismillәsinda» Toqaev at tóbelindey shoghyr oligarhtardy bir zalgha jinap alyp, bәrine birdey «eskertu» jasady. Búdan bylay olar ýshin «ýrip iship, shayqap tógetin» dәuir ayaqtalghanyn estirtti. Osydan song ghana seng qozghalyp, býkil elding yrysyn uysynda ústaghan «klandardyn» irgesi sógile bastady.

Ózgeristing býgingi tandaghy aralyq nәtiyjesi – memlekettik basqaru jýiesi esep beru men ashyqtyqqa, әdil bәsekege bet búrdy. Jana zandar qabyldanyp, qoghamdyq qatynastar qayta týzile bastady.

Sózimiz dәleldi bolu ýshin, birneshe dәiekti algha tartayyq. Búl dәiekter resmi-elitarlyq tilde әr jerde aitylyp jýr. Biraq osy maqalanyng ritorikasyna sәikes, olardy taghy da bir qaytalap qoyghan artyq bolmaydy.

Ata zanymyzgha ózgeris engizilip, superpreziydenttik biylik jýiesi shekteldi. Biylikting birqatar ókileti Preziydentten Parlament pen Ýkimetke ótti, yaghny biylikti shamadan tys ortalyqqa «tәueldi boludan» aryltyp, halyq aldyndaghy jauapkershiligin arttyrugha yqpal etti.

Parlamenttegi partiyalardyng Ýkimetti jasaqtaugha yqpaly artyp, zang shygharushy organnyng baqylau funksiyalary kýsheytildi. Jogharghy palatadaghy «preziydenttik kvota» sany 15-ten 10 deputattyq mandatqa azaytyldy.

Bastysy – preziydent ókilettiligi «super»-lik sipattan aiyryldy. Búdan keyin Konstitusiyagha qayta-qayta ózgeris engizip, preziydenttik ókilettilikti soza beruge qúqyqtyq negizde tosqauyl qoyyldy. Endigi jerde Toqaevtan bastap, Qazaqstan preziydentteri bir ghana merzimge – jeti jylgha saylanady. Búl – kimde-kim ýshin artynda izgi isterin múra etip, el tarihynda jaqsy atyn qaldyru ýshin jetkilikti merzim. Toqaev týzgen sayasy ónegening eng abzaly osy, bәlkim.

Jeke azamattardyng memleket isterine aralasu, óz qúqyqtaryn qorghau mehanizmderi kýsheytildi. Konstitusiyalyq kenesting ornyna Konstitusiyalyq sot qayta ornady. Onyng nәtiyjesi – 2023 jyldan beri 7 mynnan asa qazaqstandyq óz qúqyghyn qorghau ýshin Konstitusiyalyq sotqa jýgingen eken.

Adam qúqyghy jónindegi uәkilding qúzyreti keneytilip, әr aimaqta uәkilder taghayyndaldy.

Konstitusiyadan elbasy men onyng mәrtebesi turaly artyqshylyqtar alynyp tastaldy.

Saylau jýiesi demokratiya qaghidalaryna say janartyldy. Bir mandatty saylau jýiesi engizildi, onyng nәtiyjesinde songhy saylauda Mәjilisting ýshten biri, oblystyq mәslihattardyng teng jartysy, al audandyq mәslihattar tolyqtay – bir mandatty okrugterden saylanghan deputattardan jasaqtaldy.

Búghan qosa, «saylaushylardyng senimin joghaltty» degen negizdeme boyynsha bir mandatty okrugten saylanghan Mәjilis jәne mәslihat deputattarynyng mandatyn qaytaryp alu prosedurasy engizildi. Búl da – halyq biyligining jýzege asu kórinisi.

Saylau bulleteniderine «bәrine qarsymyn» degen tandau belgisi qayta engizildi. Azamattargha ózining qarsylyq ústanymyn bildiruding zang ayasyndaghy tetigi berildi.

Partiya qúrudyng mehnaty azaydy, ony tirkeu ýshin qajetti mýsheler sanyna qoyylatyn talap shegi 20 mynnan 5 myng adamgha tómendetildi. Aymaqtarda partiya filialdaryn qúru ýshin endi 600 emes, 200 adam jinalsa jetkilikti. Búghan qosa, partiya qúrugha qajetti bastamashyl toptaghy adam sany endi 1000 emes, 700-den kem bolmauy tiyis dep bekitildi.

Búghan deyin EQYÚ siyaqty halyqaralyq úiymdar kóp synaytyn shekteu – partiyalar ýshin Parlamentke ótuding eng tómengi kórsetkishi 7 payyzdan 5 payyzgha tómendetildi. Nәtiyjesinde, qúrylghaly beri zang shygharushy organgha birde-bir deputatyn saylay almaghan jekelegen partiyalar qazir tómengi palatada bir-bir fraksiya ústap otyr.

Alty birdey parlamenttik partiya fraksiyalaryna qosa, Mәjiliste halyq atynan tikeley saylanghan 29 deputat bar. Onyng biri – osy maqalanyng avtory.

Býginde tómengi palatany azamattyq qoghamnyng ainasy deuge bolar. Áyelder, mýgedek jandar men jastargha berilgen kvotanyng arqasynda әrtýrli әleumettik toptardyng mýddesi údayy Parlament nazarynda. Zang shygharushy organ ishinen qúrylghan «Inkluzivti Parlament» atty deputattyq top – sonyng bir ghana mysaly.

Elding sayasy ómirindegi eleuli ózgeris – el aumaghynda auyl-audan әkimderin halyq tikeley saylaugha kóshti. Búghan deyin auyl әkimining ózi «joghary jaqtyn» qalauymen qyzmetke keletin bolsa, endi tetik túrghyndardyng qolyna ótti. Nәtiyjesinde, 2021 jyldan beri el ishinde 2,5 myng auyl okrugterining әkimderi saylanypty. 2023 jyldan beri audan jәne oblystyq manyzy bar qala әkimderining saylauy pilottyq jýiede ótkizildi. Biyldan bastap olardy da halyq tikeley dauys beru arqyly ózderi saylaydy.

Al oblys pen respublikalyq qala әkimderining ózin Preziydent búdan bylay tek mәslihattar kelisimimen taghayynday alady. Yaghni, memleket basshysy ónirlik kadr sayasatynda jergilikti ózin-ózi basqarudyng ókildi institutymen sanasugha mәjbýr.

Ashyq qoghamnyng bir belgisi – petisiya instituty iske qosyldy. Endi kez kelgen qogham mýshesi ózining azamattyq ústanymyn bildirip, bastamashyldyq kórsete alady. Onlayn petisiya – qogham ýshin ózekti kez kelgen mәseleni audandyq mәslihattan bastap, Ýkimetke deyin jetkizip, memlekettik dengeyde qarastyryp, sheshim shygharugha yqpal etu tetigi.

Búqaralyq aqparat qúraldaryna qysym azayghany sol – mediakenistikte qazir týrli pikir órip jýr. Dәstýrli BAQ-ty bylay qoyyp, әleumettik jelide azamattar óz oiyn ashyq aityp, biylikti qymsynbastan synap jýr. Key kezde tipti sybap jýr.

Al búrynghy «Elbasy» instituty kýshine mingen zamanda ashyq syn aitpaq týgili, «basqasha» pikir aitudyng ózi múng bolghan edi. Oghan deyingi sovettik dәuir turaly jaq ashpay-aq qoyalyq. Jarty ghasyrgha juyq kәsiby jurnalistikadaghy tәjiriybemizde talay qysym men qúqaydy kórgenbiz.

Últtyq ekonomika qúrylymy ózgerdi. Monopoliyamen kýres bastaldy. Zansyz jolmen jinalghan aktivterdi qaytaru qolgha alyndy. Jyldar boyy bite qaynasyp ketken, oiyna kelgenin istegen «memleket–alpauyt biznes» jýiesine soqqy berilgeni – búryn-sondy bolmaghan zor jetistik deuge әbden layyq. Sonyng arqasynda memlekettik apparatty jaulap alghan oligarhiyalyq qúrylym ydyrady. At tóbelindey biznesmenderding zang shygharu isine, memlekettik tapsyrystargha, sot sheshimderi men kadr sayasatyna yqpal etuine tyiym salyndy.

Aytalyq, búryn Mashkevich pen Qúlybaev siyaqtylardyng «aq degeni – alghys, qara degeni – qarghys» bolatyn. Qazir olay emes. Olardyng memlekettik sheshimderge yqpaly joyyldy. Shayqap iship ýirengen biznes endi zang ayasynda júmys istey bastady. Búl – ózgerister jolyndaghy ýlken jenis.

Naryqtyq ekonomikada enbek etken, tabystyng kózin tapqan azamatta qomaqty kapitaldyng boluy qalypty nәrse ekenin halyq týsinuge tiyis.

Bizde biznesmenderding eki týri bar. Birinshisi – jer asty baylyqtaryn paydalanyp, tabysyn, jighan-tergen aqshasyn shetelge jylystatatyndar; ekinshisi – últtyq ekonomikany damytugha investisiya salyp, júmys oryndaryn ashyp, infraqúrylymgha, óndiris pen innovasiyagha qarajat qúyatyndar.

Álbette, memleket osy ekinshi topty – Qazaqstannyng úzaq merzimdi damuyn jәne әrbir azamattyng әl-auqatyn arttyrudy kózdeytin kәsipkerlerdi qoldaugha qashan da dayyn ekenin tanytyp otyr. Ol turaly Preziydent Toqaev talay jerde aityp ta jýr.

Biznes endi qogham aldyndaghy jauapkershiligin sezine bastady. Kóptegen iri kompaniyalar bilim, medisina, sport, mәdeniyet salalaryna qarjy bólip, әleumettik jobalargha belsendi týrde aralasuda. Búl qazir qalypty jaghdaygha ainalghan jaqsy ýrdis. Mine, osynday investorlar memleket pen qogham tarapynan jan-jaqty qoldau tauyp otyr, aldaghy uaqytta da solay bola beredi.

Áriyne, kez kelgen qoghamda biylikke bir taban jaqyn jýretin iri biznes ókilderi bolady. Búl tipti AQSh-tyng ózinde lobbizmdi zandastyrugha sebep bolghan jaghday. Mәsele – ol halyq qamyn oilaytyn últtyq burjuaziya ókilderi me, әlde 30 jyl halyqtyng yzasyna tiygen úry-qary top pa – bar kiltipan osynda. Kezinde Alash qayratkerlerine kómektesip, kitap, gazet shygharugha qarjy bólip, reforma isine belsene aralasqan qazaq baylary qanday, halyq yrysyna qol salyp, memlekettik qazynany shetel asyra bergen býgingining «bayshykeshteri» qanday?

Endeshe biznes ókilderi ýshin de últtyq, eldik mýdde túrghysynan oy keshuge kóshetin kez jetti. Toqaevtyng ýlken bir jenisi – últ baylyghyna keneshe jabysqan oligarhtardan jýieni birjola tazartyp, biznesting betin halyqqa birjola búru bolmaq.

Barshamyzgha ortaq maqsat – elding damuy men halyqtyng әl-auqatyn arttyru. Osy jolda biylik jemqorlyqpen kýresti kýsheytti. Kezinde ózderin halyqtan ýstem, zannan joghary sanaghan adamdar – jalghandy jalpaghynan basqan búrynghy ministrler, kýshtik qúrylym basshylary, eks-preziydentting tuystary men jaqyn serikterining qazir birinen song biri tergeuge alynyp, jauapqa tartylyp jatqany – jýiening ózgergenining aiqyn belgisi. Ádiletti Qazaqstanda zang qúryghynan eshkim qútylmaydy.

Sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-qimyl agenttigi júmysynyng nәtiyjesi júrtshylyqtyng kóz aldynda. 2022 jyldan beri búryn qoldy bolghan jalpy somasy 1 trln 120 mlrd tengening aktiyvi, onyng ishinde byltyr ghana 371,2 mlrd tenge memleketke qaytaryldy. Búl qomaqty soma әleumettik manyzy bar infraqúrylymdy damytugha júmsalyp jatyr. Atap aitqanda, qarajatty 406 jobagha júmsau josparlanyp, onyng 333‑i jýzege asyryla bastady. Halyq iygiligine beriletin nysandar qatarynda 9 bilim beru mekemesi, 3 sport nysany, densaulyq saqtau salasyndaghy 162 joba jәne sumen jabdyqtau salasyndaghy 159 joba bar.

Preziydentting tapsyrmasymen jýzege asyrylyp jatqan búl bastamalardyng qay-qaysysy da halyqtyng ómir sapasyn jaqsartugha, bilim men medisinalyq qyzmetterding qoljetimdiligin arttyrugha, búqaralyq sportty damytugha, kommunaldyq infraqúrylymdy janghyrtugha baghyttalghan.

Ádiletti Qazaqstannyng basty qaghidattarynyng biri – ashyqtyq. Halyqtan eshteneni jasyrugha bolmaydy. Sol ýshin «Ashyq NQA» portaly istep túr. Sheneunikter óz mýlkin jariya etuge mindettelgen. Memlekettik satyp alular elektrondy jýiege kóship, baqylau kýsheydi. Búl tetikter jemqorlyq shemalarynyng jolyn bógep, jýieni olardan tazartugha edәuir yqpal etti.

Áriyne, sybaylas jemqorlyq dertin birden joyyp jiberu kýrdeli әri úzaqqa sozylatyn prosess. Degenmen, osy sanauly jylda tyndyrylghan kóp sharuanyng nәtiyjesi baghytymyzdyng dúrys ekenin kórsetip otyr.

Taghy bir keng taraghan miyf – «ekonomikany әrtaraptandyru sóz jýzinde qaldy» degen dolbar.

Búl pikir kóbine ekonomika ghylymynyng iyisi múrnyna barmaytyn, onyng ishki iyirimin jete týsinbeytin, sóite túra ózin әr taqyrypta «sarapshy» sanaytyndargha tәn.

Rasynda, ekonomika – tereng teoriyalyq bilimdi, sonday-aq san men sapagha qatysty derektermen údayy qarulanyp, jýieli týrde taldau jasap otyrudy qajet etetin kýrdeli sala. Bir-eki sifrdy qorytyp, qyzyl sóz ben sheshen tilge sýiengenning bәri ekonomist emes.

Shyntuaytynda, ekonomikany әrtaraptandyru – óndiristik qúrylymdy ózgertuge baghyttalghan úzaq merzimdi prosess. Ondaghan salany qatar damytyp, investisiya tartyp, jana kәsiporyndar ashyp, eksport baghyttaryn kóbeytu kerek.

Áriyne, 30 jyl kóleminde әrtaraptandyru kendeligin keshken ekonomika qaryshtap ketti dep, kýpirshilik aitugha bolmaydy. Biraq Qazaqstan búl mәselede túralap túr deu – naqty kórsetkishter men jetistikterdi joqqa shygharumen ten.

Osy maqalany dayyndau barysynda tiyisti memorgandardan ekonomikanyng salystyrmaly nәtiyjelerin aldyrttym. Jaghdayymyz jer tepkilep enireytindey emes eken. Mysaly, 2018–2024 jyldar aralyghynda JIÓ 1,6 ese ósip, 135 trln tengege jetken. Onyng ishinde múnay-gaz sektorynyng ýlesi 2018 jyly 21,1% bolsa, 2023 jyly 16,9%-gha azaydy. Onyng ýstine búl ýrdis toqtausyz jýrip jatyr.

Shiykizattyq emes sektor 2019 jyly 51,5 trln tenge bolsa, 2023 jyly 90,6 trln tengege deyin ósti, JIÓ-degi ýlesi 75,9%-gha deyin artty. Búl – basqa salalardaghy ósimdi kórsetetin ýlken ózgeris.

Óndeu ónerkәsibi ónimderi men qyzmetteri eksportynyng kólemi de damu qarqynynan habar beredi. 2019–2024 jyldary mashina jasaudaghy óndiristing әleueti 2,7 ese ósti. Jeti jyl búryn shygharylghan avtomobilider sany 30 016 bolsa, 2023 jylgha qaray búl kórsetkish 4 eseden asa ósip, olardyng sany 134 054-ke jetti.

Qazaqstan búrynghyday jer qoynauyn iygerip, shiykizatty eksporttap qana qoymaydy, joghary sapaly bolat, tazartylghan mys, titan qúimalary, fosfor tynaytqyshtary, polipropiylen, akkumulyatorlar shygharady. Osylaysha múnay-gaz himiyasy industriyalyq ósimning jana drayverine ainalyp keledi. Byltyr búl saladaghy óndiris kólemi 540 myng tonnagha jetti, yaghny 2023 jylghy kórsetkish 150%-gha ósti degen sóz.

Keyingi jyldary auyl sharuashylyq salasynda kóp ilgerileu bar. Onyng naqty nәtiyjesi – byltyr ósim kólemi 13,7%-gha jetti. Jalpaq tilmen aitqanda, әr gektardan 16,2 sentnerden 26,8 million tonna dәndi daqyl aldyq.

Búl – songhy 12 jyldaghy absolutti rekord. Búl az deseniz, byltyr agrosektorda 276,7 mlrd tengege 286 investisiyalyq joba iske asty.

Aqparattyq tehnologiyalar men innovasiyalar salasynda janashyldyq ta, janalyq ta kóp. Mysal ýshin, Jahandyq innovasiyalyq indeksting (Global Innovation Index) 2024 jylghy esebinde Qazaqstan Ortalyq Aziyadaghy barlyq kórshilerin artta qaldyryp, 78-oryngha taban tiredi (132 elding ishinde).

Jalpy, aqparattyq tehnologiyalar sektory – Qazaqstan ekonomikasynda qarqyndy damyp kele jatqan salanyng biri. Baghdarlamalau salasyndaghy qyzmetterdin, IT salasynda kenes beru siyaqty qyzmetterding últtyq ekonomikadaghy ýlesi byltyr 1,5 trln tengege jetti. Búl aldynghy jylmen salystyrghanda 36,3%-gha artyq.

Astana Hub osy kýnde Ortalyq Aziyadaghy eng iri tehnoparkke ainaldy. Byltyr ghana tehnopark reziydentteri 177 mln dollardan astam investisiya tartyp, IT-qyzmetter eksportyn 481,5 mln dollargha jetkizdi, jalpy tabys 1,3 mlrd dollargha jetti.

Býginde IT salasynda ashylghan júmys oryndar sany 28 mynnan asypty. Astana Hub-ta qazir Playrix, TikTok, InDrive, EPAM, Glovo, Presight.ai siyaqty iri halyqaralyq kompaniyalardyng kenseleri ornalasqan.Elimizde alty birdey aimaqta IT-hab ashyldy, tehnoparkting basqaruymen 18 oblysta ortalyqtar júmys istep túr.

2024 jyly Astana Hub Qazaqstanda jasandy intellektini (JIY) damytugha baghyttalghan AI Movement atty auqymdy bastamany qolgha aldy. Jyl basynda búl ortalyqtyng ashylghany turaly memleket basshysynyng ózi mәlimdeme jasaghany esinizde bolar.

Aqparattyq tehnologiyalar men jasandy intellektimen júmys isteytin kәsiby mamandardy dayarlaytyn AI Sana baghdarlamasy iske qosyldy, oghan keminde 100 myng student qatysa alady.

Preziydentting tapsyrmasynan keyin byltyrdan beri sheteldik mamandar men kompaniyalargha elektrondy viza men elde túrugha rúqsat beretin Digital NOMAD Visa jәne Digital Nomad Residency baghdarlamalary iske qosyldy.

Preziydent Ýkimetke superkompiuter jasau turaly tapsyrma bergeni belgili. Estuimizshe, qazir Ortalyq Aziyadaghy alghashqy superkompiuter Sifrlandyru ministrligining Derekter ortalyghynda ornatylyp jatyr. Aldaghy uaqytta oghan memlekettik organdar ghana emes, jasandy intellekt salasynda irgeli zertteuler jýrgizetin uniyversiytetter, ghylymy ortalyqtar men kompaniyalar da qosyla alady.

Jogharyda tәptishtelip aitylghan eleuli jaqsy jaghdayattar ózgeristerding sipaty ma, joq әlde ótirik kólgirsu me? Áriyne, ózekti ózgeristerding betalysy dep aitugha әbden bolady.

Múnyng bәri az deseniz, geosayasy ózgeristerdi óz mýddesine tiyimdi paydalanudyng arqasynda Qazaqstan transkontiynentaldyq tasymaldyng negizgi tarmaghyna ainaldy. Byltyrghy jyldyng qorytyndysy boyynsha elimizde kólikting barlyq týrlerimen tasymaldau kólemi 10%-gha ósip, 1 milliard 78 million tonnagha jetti.

«Orta dәlizdi» (Transkaspiy halyqaralyq kólik baghyty) qarqyndy damytu – geosayasy turbulenttilikke tótep beruding sheshimi әri payda kirgizetin salalardy, onyng ishinde aralas salalardy (qoyma sharuashylyghy, serviys, qarjy) damytatyn strategiyalyq investisiya. Jaqynda ghana Astanada ótken «Ortalyq Aziya – Qytay» sammiytinde Qasym-Jomart Toqaevtyng Kaspiydegi Qúryq portynda Qytaymen birge jýk terminalyn qúru turaly úsynysyna QHR tóraghasy Sy Szinipin qoldau bildirdi.

Býgingi tanda Transkaspiy baghytynyng jýk tasymaldau qabileti jylyna 6 mln tonnany qúraydy. Osy baghyttaghy tasymal kólemi byltyr 62%-gha ósti. Búghan sebep bolghan naqty sheshimderding qatarynda 2029 jylgha qaray konteynerlik blok-poyyzdar sanyn jylyna 600-den 3000-gha deyin úlghaytu ýshin Qytaymen arada kelisim jasalyp, Qytaydaghy Siani men Lyaniunigan, Mәskeu manyndaghy Seletino, Tashkent, Ázirbayjan men Vengriyadaghy Alyat siyaqty negizgi әlemdik logistikalyq ortalyqtarda terminaldar jelisining salynuyn, 2025 jyly Aqtauda konteynerlik habtyn, Gruziyanyng Poty portyndaghy jana terminaldyng ashylghanyn atap ótsek jetkilikti bolar.

Biylghy jyly el ishinde 13 myng shaqyrym avtomobili joly men 6 myng shaqyrymnan asa temir jol janartylyp jatyr. Astana, Almaty, Aqtau, Aqtóbe, Qaraghandy men Shymkent arasyn jalghaytyn alty birdey әuejaydan әue habyn qúru júmysy qarqyndy jýrip jatyr.

Áriyne, ekonomikany әrtaraptandyru «qara altyn» iygeruden mýlde bas tartu degendi bildirmeydi. Kómirsutegi óndirisi men eksporty Qazaqstan ýshin manyzdy tabys kózi bolyp qala beredi.

Áytse de, zaman talabyna say kópsalaly, tegeurindi ekonomika qúrugha bet aldyq, onyng alghashqy jemisin kórip te otyrmyz. Sondyqtan auyzdy qu shóppen sýrte bermey, qazirgi ekonomika qúrylymy 2018 jylghymen salystyrghanda әldeqayda kósh ilgeri ekenin moyyndau kerek.

Aqparattyq kenistiktegi taghy bir mif «qos biylik» jýiesine qatysty.

El ishinde «Nazarbaev bәrin sahna syrtynan basqaryp otyr», «elde qos biylik bar» degen sózdi әli de saghyzday sozyp, aityp jýrgender bar. Onyng astarynda fakti de, zandyq negiz de joq. Tek elge iritki saludy kózdeytin teris pighyl ghana bar. Tipti osy teris pikirdi eski, sýri jýiening jaqtastary taratyp jýrui de ghajap emes.

2022 jyldyng mausym aiynan beri Núrsúltan Nazarbaev memlekettik basqaru jýiesinen tolyqtay shettetilgen. Onyng sayasy qyzmeti de, lauazymy da, resmy mәrtebesi de kýshin joyghan. Onyng memlekettik dengeyde sheshim shygharugha, sayasy proseske aralasugha mýmkindigi de, qúzyreti de, qúqyghy da joq.

Onyng tuystary bir kezdegi memlekettik organdarda, әkimdikterdegi lauazymdy qyzmetterinen bosaghan. Olardyng birde-biri memlekettik qúrylymdargha, biylikke aralasa almaydy. Keybiri tipti el ýstinen kórgen dәuletinen aiyrylyp, mýlki tәrkilenip, ózderi isti bolyp jatyr. Bas amandyghyn oilap, shetel asyp ketkeni qanshama. «Myng asqangha – bir tosqan» degen sol.

Toqeterin aitqanda, memlekettik apparat tútastay, onyng ishinde elding qaruly kýshteri týgel – qazirgi memleket basshysynyn, Ýkimetting jәne basqa da tiyisti resmy memlekettik organdardyng qolynda.

Kóp adam terenine boylay bermeytin sayasattyng mәni eks-preziydentting el tarihyndaghy rólin obektivti týrde eskeruge, yaghny memleketimizding Tәuelsizdikting alghashqy otyz jylynda jýrip ótken jolyna qúrmetpen qaraugha negizdelgen.

Búl – eng әueli memlekettilikke degen qúrmet. Ári tәuelsiz elding egemendigin nyghaytyp, túraqty damu ýshin sayasy dәstýr qalyptastyrugha jasalghan qadam.

Eng bastysy – Toqaev zannyng eshkimdi alalamaytynyn kórsetip otyr: zang aldynda bәrimiz birdeymiz, yaghny eshkim búrynghy enbegin búldap nemese búrynghyday tuystyq baylanysyna iyek artyp, qúqyqtyq jauapkershilikten qútyla almaydy. Búl – sózimizding basynda aityp ótken Ádiletti Qazaqstannyng basty qaghidasy.

Nazarbaevtyng basqa elderge jasaghan jeke saparyn әsirelep, «jasyryn sayasat jýrip jatyr» dep sybys taratyp jýrgender bar. Jaqynda onyng Reseyge baryp, taghy da Putinmen kezdeskeni turaly aqparat tarady. Eks-preziydent, yaghny qazirgi zeynetkerding saparynan song kólenkesinen qorqatyndar taghy óre týregeldi.

Jalpy, búrynghy kóshbasshylardyng basqa elderge saparlap, olardyng is basyndaghy basshylarmen kezdesui – halyqaralyq tәjiriybede qalypty jayt. Germaniyanyng búrynghy kanslerleri (G.Shreder, A.Merkeli), AQSh-tyng búrynghy preziydentteri (B.Obama, kishi Dj.Bush.), Fransiyanyn (N.Sarkozi, F.Olland), Úlybritaniyanyn (T.Bler) búrynghy basshylary әriptes memleketterding qazirgi preziydentterimen sóilesip, pikirlesip jýredi, týrli forumdargha shaqyrylghan spiyker retinde qatysyp, sóz sóileydi. Búdan olardyng óz elderining qazirgi sayasatyna «yqpal-bedelin» izdep, attandap jýrgen eshkim joq. Bar bolghany – qyzmetten ketken sayasatkerlerding jeke jәne qoghamdyq ómirining bir kórinisi ghana.

Al bizding qogham múnday oqighadan әldeqanday sayasy astar izdep, týrli dolbar jasap, bireu jaqtap, bireu dattap, qyp-qyzyl dau-damay tudyryp, әp-sәtte әbigerge týse qalady. Nege? Shamasy, bir kezde «ortalyqqa baghynghan» ishki kompleksten әli tolyq arylmaghanymyzdyng kórinisi.

Óz biyligi ózinde, kemeline kelgen ozyq elder siyaqty jekelegen azamattardyng tarihy roli men onyng memlekettik isterge shyn mәnisindegi yqpal-bedelin ajyratyp ýirenuimiz kerek-aq. Múnsyz óz oiymyzdaghy qorqynyshtarmen alysyp qana qoymay, olardy memlekettik jýiege tanyp, janyla beremiz.

Qoghamda keng taraghan taghy bir alyp-qashpa sóz – «Memleket basshysy elding ishki mәselelerimen ainalysudyng ornyna syrtqy sayasatqa kóbirek kónil bóledi-mys».

Múny endi biylik jýiesining qalay júmys isteytinin tolyq týsinbeytin jandar aitady.

Qazirgi әlem alasapyran jaghdaydy bastan keship jatyr. Jahandyq sayasat kýn sayyn qúbylady. AQSh pen Qytay arasyndaghy strategiyalyq túrghyda bәseke kýsheydi. Tayau Shyghysta jaghday ushyghyp túr. Reseyge salynghan әlemdik sanksiyalardyng salqyny kórshi elderge tiyip jatyr. Osynday qiyn zamanda syrtqy sayasat – el qauipsizdigin qamtamasyz etuding birden-bir tetigi.

Biz eki alpauyt – Resey men Qytaydyng arasynda ornalasqan elmiz. Álem boyynsha 9‑orynda túrghan úlan-ghayyr jerimiz, bay tabighy resursymyz bar. Al halqy – salystyrmaly týrde az memleketpiz. Yaghni, Qazaqstan – geosayasy túrghyda óte manyzdy, bәrining nazarynda túrghan memleket. Sondyqtan Preziydentting sheteldermen teng dәrejede saliqaly әri belsendi qarym-qatynas jýrgizui – tәuelsizdigimiz ben tynyshtyghymyzdyng kepili.

Qaytalap aitayyn, qazirgi halyqaralyq qatynastar jaghdayynda memleketimizding qauipsizdigi men tútastyghyn әskery jolmen tolyq qamtamasyz etu mýmkin emes. Bizding shekaramyzdyng bir jaghynda songhy ýsh jyl ishinde soghysqa qatysqan, 25 milliondyq júmyldyru rezervi bar 1 million adamnan túratyn armiya ornalasqanyn, ekinshi jaghymyzda – 2 million túraqty armiyasy men 1,5 milliard halqy bar memleket ornalasqanyn baghamdau qajet.

Onyng ýstine qazir ýlken armiya men zamanauy qaru-jaraqtyng ózi qauipsizdikting kepili bola almaytynyn songhy әlemdik oqighalargha qarap saralay alamyz. Osynyng bәrin eskergende, elding qauipsizdigi sauatty, kópdengeyli syrtqy sayasatqa tikeley baylanysty ekenin týsinuge bolady.

Múnday jaghdayda memleket basshysy syrtqy sayasattyng kәsiby strategi әri taktiygi bolugha mindetti. Al Preziydentti ishki kýn tәrtibine nazar audarmady dep aiyptau – sovettik periyferiyanyng tar qúrsauynan shyqpay qalghan pikirding janghyryghy.

KSRO kezinde respublikanyng birinshi basshysynan tek ortalyqtyng núsqaularyn oryndau jәne astyq jinau, sýt sauu josparlarynyng oryndaluyn qamtamasyz etu talap etildi. Óitkeni egemen elding tәrtibin ornatugha, tәuelsiz syrtqy sayasat jasaugha rúqsat joq edi. Divanda otyryp alyp synaytyndar Qazaqstan búrynghy Qazaq KSR‑i emes ekenin týsinbeydi nemese týsingisi kelmeydi.

Toqaev ýlken elding bir aimaghyn basqaryp otyrghan joq, ol – geosayasy ahual myng qúbylghan zamanda tәuelsiz memleketting qauipsizdigin, egemendigi men aumaqtyq tútastyghyn saqtaugha jauapty túlgha. Ony belsendi, pragmatikalyq jәne sarabdal syrtqy sayasatsyz jasau mýmkin emes. Árbir halyqaralyq kezdesu, әr sammiyt, Preziydentting saparlary – osy basty mýddelerdi qorghaugha baghyttalghan qadamdary. Qiyn kezende ol irgeles eldermen de, Euroodaq mýshelerimen de, Islam – arab әlemimen, týrki memleketterimen, tipti alys Amerika Qúrama Shtattarymen de túraqty әri ózara tiyimdi qarym-qatynasty saqtap otyr. Dәl qazir de jәne bolashaqta da bizge osynday basshy qajet.

Elding qauipsizdigi men azamattardyng ómir sapasy kóshbasshynyng jahandyq sayasattyng eng myqty qayratkerlerimen tereze tenestiretin qabiletine tikeley baylanysty dәuir keldi. Búl – Toqaevtyng kýndelikti júmysy, onyng iskerlik baylanys ornatudaghy qarymy. Preziydentting bedeli elimizding qauipsizdigin qamtamasyz etude de, investisiyalar men tehnologiyalardy tartuda da, kólik marshruttarynyng ýzilmeuine de yqpal etedi.

Toqaevtyng syrtqy sayasattaghy belsendiligi Qazaqstannyng senimdi әri syndarly әriptes retindegi ústanymyn nyghaytady, sheteldik investorlardyng senimin arttyryp, jana mýmkindikterge jol ashady. Qazaqstannyng әlemdik arenadaghy qazirgi abyroy-bedeli jahan kóshbasshylarynyng arasynda tәjiriybeli diplomat, myqty intellektual retinde tanylyp, sayasy elitanyng syi-qúrmetine ie bolghan Qasym-Jomart Toqaevtyng túlghasyna baylanysty.

Preziydent ishki sayasatta damudyng strategiyalyq baghyttaryn Qazaqstan halqyna jyl sayynghy Joldaulary arqyly aiqyndap, negizgi memlekettik baghdarlamalardy, últtyq jobalardy, budjet parametrlerin, zannamalyq bastamalardy bekitu arqyly bekemdeydi. Búl rette onyng ishki mәseleler boyynsha da ótkizetin kenesterining kestesi bar. BAQ-tarda jariyalanatyn aqparattardan júrtshylyq ózi de kórip-bilip otyrghanday, memleket basshysy kóbine demalys kýnderin de kensede ótkizip, el isimen ainalysady.

Sózime túzdyq bolsyn dep, erinbey songhy eki aidaghy Preziydent Toqaevtyng resmy júmys kestesindegi is-sharalardy sanap shyqtym. BAQ habarlaryna jýginsek, 1 mamyr men 30 mausym aralyghynda Toqaev 18 resmy is-sharagha qatysyp, 11 is-sharada sóz sóilegen. Onyng ishinde Úly Jenisting 80 jyldyghyna arnalghan parad, Astana halyqaralyq forumy men Aqtóbe oblysyndaghy jastardyng «Aybyn» әskeriy-patriottyq oiyny bar.

Últtyq bank, últtyq qauipsizdik mәselelerine arnalghan arnayy jinalystar ótkizip, 23 adamdy qabyldaghan. Qazaqstandyqtargha jeti qúttyqtau arnap, merekeler qarsanynda әskery qyzmetkerlerge, qogham qayratkerlerine, medisina jәne BAQ ókilderine marapat tapsyrghan. Osy aralyqta jalpy sany 31 zangha, 16 Jarlyqqa jәne 7 Ókimge qol qoyghan. Manghystau, Aqtóbe oblystary men Shymkent qalasyna júmys saparymen baryp, ónirlerding әleumettik-ekonomikalyq mәselelerimen tanysty. Astanada birneshe kәsiporyngha baryp, óndiris oshaqtary men әleumettik nysandardy aralady. Barghan jerinde júrtshylyqpen kezdesip, halyqtyng mún-múqtajyn tyndaydy.

Yaghni, qos baghytty qatar alyp jýr. Mәselen, osy eki aida Preziydent Qazaqstangha kelgen sheteldik delegasiyalarmen 19 kezdesu ótkizip, 12 ekijaqty kelissóz jýrgizgen. Bes dýrkin resmy issapar jasaghan, onyng tórteui – shetelderge. Ýsh birdey halyqaralyq sammitke qatysqan, Týrkitildes memleketter sammiyti, Ortalyq Aziya – Italiya, Ortalyq Aziya – Qytay siyaqty bizding el ýshin asa manyzdy basqosularda onyng belsendi júmys istegenine bәrimiz kuәmiz. 26 halyqaralyq qújatqa qol qoyyp, 21 telegramma jiberip, 9 ret telefon arqyly sóilesip, kýrdeli memleketaralyq mәselelerdi talqylaghan. Múnyng bәri – ashyq derekkózden alynghan resmy aqparat. Al hatqa týspegen beyresmy kezdesuler men kelissózder qanshama?

Ádiletti Qazaqstan qúru jolynda Toqaev birqatar iygi bastamalar kóterdi. Qorshaghan ortanyng tazalyghy men ar-újdan tazalyghyn saqtaugha ýndeytin «Taza Qazaqstan» jalpyúlttyq jobasy, sapaly últqa tәn sipattardy tәrbiyeleytin «Adal Azamat» qúndylyqtar jýiesi, qoghamda joghary qúqyqtyq mәdeniyetti qalyptastyrugha baghyttalghan «Zang men Tәrtip» qaghidaty – osynyng bәri Preziydent auzynan tastamay aityp, jatpay-túrmay júrtqa týsindirip, qajetti qújattaryn dayyndatyp, memlekettik sayasattyng basym baghyttaryna ainaldyrghan bastamalar emes pe?!

Bir ghana «Taza Qazaqstan» jobasy ayasynda el aumaghynda 1,3 mln tonna qoqys shygharylyp, 2,5 mln gektardan asa aumaq tazartylghan. Búl jobagha býginge deyin 8 millionnan asa azamat qatysty.

Sonymen qatar sapaly bilim beru mәselesine kónil bólip, «Keleshek mektepteri» degen bastamany qolgha aldy. 2022 jyldan beri «Jayly mektep» jobasy ayasynda el aumaghynda 105 mektep salynyp, biyl 112 mektep paydalanugha beriledi.

Salystyrsaq, songhy ýsh jylda salynghan mektep sany ótken otyz jylda túrghyzylghan mektepten kóp. Onyng ýstine jana bilim ordalary joghary standartqa say jabdyqtalghan. Onda balalardyng barynsha qauipsiz, zamanauy tehnologiyalardy qoldanyp, sapaly bilim aluyna basa kónil bólinip otyr. Bayaghyday bay-baghlannyng balasy ghana emes, auyldyng qaradomalaghynyng da sapaly bilimge qoly jetkeli otyr.

Osydan keyin memleket basshysy elding әleumettik-ekonomikalyq sayasatyna kónil bólmeydi dep kim aita alady?

Ashyghyn aitqanda, kóshe tazalyghy, eldi kógaldandyru, mektep salu – dәl memleket basshysyna qarap túrghan sharualar emes qoy. Biraq Toqaev qoghamdyq qúndylyqtar men últtyq minez ózgermey, tolyq janaru bolmaytynyn biledi.

Jalpy, eldegi ishki әleumettik-ekonomikalyq sayasatqa jauapty qúzyrly organ bar, ol – Premier-ministr bastaghan Ýkimet. Bizde 20 ministrlik pen 17 oblystyng jәne 3 respublikalyq manyzy bar qalanyng әkimdikteri, kóptegen komiytetter, agenttikter men vedomstvolar bar. Olardyng tikeley jәne birinshi kezektegi mindeti – ekonomikany, әleumettik salany jedel әri tiyimdi basqaru, naqty jobalardy iske asyru jәne óz dengeyinde ishki sayasattyng aghymdaghy mәselelerin sheshu. Konstitusiya boyynsha Preziydentting róli strategiyalyq basymdyqtardy aiqyndau men elding qauipsizdigin qamtamasyz etu. Tereng diplomatiya arqyly egemendik pen qauipsizdik qamtamasyz etilmeyinshe, kez kelgen ishki reformanyng mәni joq.

Qazaqstan jana dәuir aldynda túrghanyn týsinuimiz kerek. Búl ýshin qoghamdyq sanany serpiltip, altyn uaqytymyzdy sanany ulaytyn, qisynsyz mif taratushylardyng kýnkiline sarp etpey, maqsatqa jetu jolynda alghan baghytymyzdan qaytpaghanymyz jón.

Reformalar – birden oryndala qalatyn ertegi emes, birlesip әreket etuding jәne tózimdilik tanytudyng arqasynda jýzege asatyn qiyn da kýrdeli prosess.

Qoryta aitqanda, Ádiletti Qazaqstandy qúrugha zandar men instituttar ghana emes, janasha oilaytyn azamattar da kerek. Elding bolashaghy sanamyzdy shyrmaghan qasang qaghidalardan, bósteki әngimeden, orynsyz sóz talastyrudan arylyp, óz kýshimizge senip, ortaq maqsat ýshin júmylyp әreket ete biluimizge baylanysty.

Ósek sózdin, alyp-qashpa әngimening zamany artta qaldy. Enbekke qúrmetpen qarap, jauapkershilik jýgin arqalaudan taysaqtamay, óz kýshimizge senip, naqty is tyndyratyn kez keldi. Syrtta jýrip, el ishin tolqytugha, әleumettik-sayasy tenselister tudyrugha qúshtar kýshterding degenine erip, alatayday tulaghan jekelegen azamattar bizdegi damu jolynyng basqa aliternativasy joq ekenin týsine bilse deymiz…

Qalay bolghanda da, qazirgi uaqyt – Qazaqstan ýshin naqty ózgerister jasaugha, yaghny shyn mәnindegi tәuelsiz sayasat qúryp, dabyra men danghazadan arylugha berilgen mýmkindik. Meninshe, Preziydent Toqaevtyng aitpaghy da, jýrgizip otyrghan sayasaty da osyghan kelip sayady. Tarihy mýmkindikti uystan shygharyp almayyq endeshe!

Ermúrat Bapi,

QR Parlamenti Mәjilisining deputaty

Abai.kz