تومەندە ۇسىنىلىپ وتىرعان ماقالا ويدا جۇرگەن دەپۋتاتتىق ساۋالدىڭ تەزيستەرى نەگىزىندە جازىلدى. ادەتتە الەۋمەتتىڭ مۇددەسىن كۇيتتەگەن دەپساۋال مەملەكەتتىك ورگاندارعا باعىتتالادى، ال بۇل ماقالاعا ارقاۋ بولعان ماسەلەلەر كەرىسىنشە، سالاۋاتتى قوعامنىڭ تۇيسىگى مەن تالقىسىنا ارنالادى.

باسقا ەلدەردەگى سياقتى، قازاقستاننىڭ اقپارات الاڭىندا دۇركىن-دۇركىن ايتىلىپ جۇرگەن، وزەگى جالعاندىققا جالعاسقان زاماناۋي ميفتەر بارشىلىق. كوبىسى – قازىرگى رەفورمالاردىڭ ءمان-ماڭىزىنا، ەكونوميكالىق ساياسات پەن بيلىك قۇرىلىمىنا قاتىستى ويدان شىعارىلعان نەمەسە قارسىلىق تۋدىرۋعا ارنالعان قاۋەسەت. جاڭساقتىعى تايعا تاڭبا باسقانداي ءبىلىنىپ تۇرسا دا، ساياسي ساۋاتى كەمشىن جۇرت اراسىنا تەز تارايدى.

وكىنىشكە قاراي، مۇنداي اڭىزدار اقيقاتتى بۇرمالاپ قانا قويماي، ەلدە قادام-قادام ءجۇرىپ جاتقان وڭ وزگەرىستەرگە دەگەن كۇدىك-كۇماندى قالىڭداتىپ، حالىق سەنىمىن كۇيرەتۋگە جەتەلەيدى. وسىلايشا ەل بولماق جاقسى نيەتتى لايلاپ، مەملەكەتتىڭ دامۋ قابىلەتىن كەمىتەدى.

سول سەبەپتى كەي «بىلگىشتەر» تاراتىپ جاتقان جاڭساق پىكىرلەردى ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قيسىنمەن تالداۋدى ءجون كوردىك.

جاعىلىپ جۇرگەن كۇيە، تاعىلىپ جاتقان ايىپتاردىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالايىق.

بازبىرەۋلەر «جاڭا قازاقستان دەگەن قۇر اتاۋ عانا، ونىڭ ەسكى قازاقستاننان ەشبىر ايىرماشىلىعى جوق» دەيدى. بىرىنشىدەن، مەملەكەتتى، تۇتاس قوعامدى «ەسكى»، «جاڭا» دەپ بولۋگە بولمايدى. ەلىمىز ءوز ورنىندا، جۇرتىمىز دا، شۇكىر، ەشقايدا كوشىپ كەتكەن جوق. مەنىڭ لەكسيكونىمداعى «ەسكى قازاقستان» – ساياسي داۋىرلەر شەكاراسىن ايقىنداۋدىڭ عانا بەلگىسى. ەسكىرگەن پرينتسيپتەر، بۇعان دەيىن قالىپتاسقان «ءتارتىپ»، ياعني ەلدىك مۇددەدەن جەكە باستىڭ قامىن جوعارى قوياتىن ويلاۋ ماشىعى. بۇل جۇيەنى ىشتەن بىلەتىن پرەزيدەنت توقاەۆ سانا سىلكىنىسى بولمايىنشا، ۇلت ساپاسى وسپەيتىنىن، جاڭا ءداۋىر تالابى وسى ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى.

زامانا لەبىمەن ىرگەلى وزگەرىستەرگە جول باستاعان بيلىك بۇعان دەيىن قالىپتاسقان جۇيەنىڭ بىلىعىن اشكەرەلەپ، ادىلەتتى قوعام ورناتۋعا بار كۇشىن سالىپ جاتىر. مۇنى مويىنداۋ كەرەك.

«جاڭا قازاقستاننىڭ» استارىندا نە بار؟ بۇل – جاماندى-جاقسىلى ءوز فۋنكتسياسىن ورىنداپ جۇرگەن مەملەكەتتىك اپپاراتتى ءبىر كۇندە تولىقتاي اۋىستىرىپ، ەل ءىشىن الاتايداي ءبۇلدىرۋ ەمەس. ونىڭ ءمانىسى – كونستيتۋتسيالىق نەگىزدە ينستيتۋتسيونالدى وزگەرىستەر ورناتۋ. قوعامدىق ءتارتىپتى، بۇعان دەيىن قالىپتاسقان «ويىن ەرەجەسىن» وزگەرتۋ.

اشىعىن ايتقاندا، قاسىم-جومارت توقاەۆ جاريالاعان «جاڭا قازاقستاننىڭ» جۇزەگە اسار مەجەلى فورماسى – ادىلەتتى قازاقستان. باسى اشىق نارسە – پرەزيدەنت بارشامىزدى بۇرىنعى جۇيەنىڭ قاتەلىگىنەن ساباق الىپ، جاڭاشا ويلاۋعا، جاڭاشا ارەكەت ەتۋگە ۇندەدى. ياعني، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ اربىرىمىزگە بايلانىستى.

وسىنداي ىزگى يدەيانى ارزانداتىپ، ونى ەلدى، مەملەكەتتى، قوعامدى ەكىگە ءبولۋ ءۇشىن بۇرمالاۋ كىمگە ءتيىمدى بولدى ەكەن؟

ال «ادىلەتتى قازاقستان» دەگەن نە؟ ونىڭ العىشارتى نە؟ جەمىسى قانداي؟

ادىلەتتى مەملەكەت ۇعىمى حالقىمىزعا اسان قايعى زامانىنان تانىس. ونىڭ مازمۇن-فورماسىن ءال-فارابي سيپاتتاپ كەتكەن. «جەتى جارعىنى» قولدانىسقا ەنگىزگەن ءاز تاۋكە بايىرعى قازاق ۇعىمىنداعى ادىلەتتى قوعامدى قۇرعان. كەشەگى الاش قايراتكەرلەرى دە ادىلەتتى مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاماققا ارەكەت ەتكەن.

عاسىرلار بويى حالىقتىق دۇنيەتانىمىمىزعا، ەلدىك مۇراتىمىزعا ءسىڭىستى بولعاندىقتان دا، ءبىز قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇسىنعان ادىلەتتى قازاقستان كونتسەپتىن ەل بولىپ، قوعام بولىپ، جاتىرقاماي قۇپ الدىق. ەندى وسى باعىتتا مەملەكەت قولعا العان ءبىرشاما وزگەرىستەر بار. ونىڭ ءبىرى – ەسكى جۇيەنىڭ نەگىزگى ينستيتۋتتارىنىڭ قايتا قارالىپ، باسقارۋ جۇيەسىنىڭ رەفورماعا ۇشىراعانى.

وتىز جىلدان اسا مەرزىمدە بيلىك پەن بايلىق ءبىر قولعا شوعىرلانۋى قالىپتى نارسە سياقتى قابىلداندى. مۇنداي «تارتىپكە» قارسى شىققاندار قۋدالاندى. حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى نازاردان تىس قالدى.

ترانسفورماتسيانىڭ «ءبىسمىللاسىندا» توقاەۆ ات توبەلىندەي شوعىر وليگارحتاردى ءبىر زالعا جيناپ الىپ، بارىنە بىردەي «ەسكەرتۋ» جاسادى. بۇدان بىلاي ولار ءۇشىن «ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ توگەتىن» ءداۋىر اياقتالعانىن ەستىرتتى. وسىدان سوڭ عانا سەڭ قوزعالىپ، بۇكىل ەلدىڭ ىرىسىن ۋىسىندا ۇستاعان «كلانداردىڭ» ىرگەسى سوگىلە باستادى.

وزگەرىستىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ارالىق ناتيجەسى – مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى ەسەپ بەرۋ مەن اشىقتىققا، ءادىل باسەكەگە بەت بۇردى. جاڭا زاڭدار قابىلدانىپ، قوعامدىق قاتىناستار قايتا تۇزىلە باستادى.

سءوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، بىرنەشە دايەكتى العا تارتايىق. بۇل دايەكتەر رەسمي-ەليتارلىق تىلدە ءار جەردە ايتىلىپ ءجۇر. بىراق وسى ماقالانىڭ ريتوريكاسىنا سايكەس، ولاردى تاعى دا ءبىر قايتالاپ قويعان ارتىق بولمايدى.

اتا زاڭىمىزعا وزگەرىس ەنگىزىلىپ، سۋپەرپرەزيدەنتتىك بيلىك جۇيەسى شەكتەلدى. بيلىكتىڭ بىرقاتار وكىلەتى پرەزيدەنتتەن پارلامەنت پەن ۇكىمەتكە ءوتتى، ياعني بيلىكتى شامادان تىس ورتالىققا «تاۋەلدى بولۋدان» ارىلتىپ، حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتتى.

پارلامەنتتەگى پارتيالاردىڭ ۇكىمەتتى جاساقتاۋعا ىقپالى ارتىپ، زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ باقىلاۋ فۋنكتسيالارى كۇشەيتىلدى. جوعارعى پالاتاداعى «پرەزيدەنتتىك كۆوتا» سانى 15-تەن 10 دەپۋتاتتىق مانداتقا ازايتىلدى.

باستىسى – پرەزيدەنت وكىلەتتىلىگى «super»-لىك سيپاتتان ايىرىلدى. بۇدان كەيىن كونستيتۋتسياعا قايتا-قايتا وزگەرىس ەنگىزىپ، پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىلىكتى سوزا بەرۋگە قۇقىقتىق نەگىزدە توسقاۋىل قويىلدى. ەندىگى جەردە توقاەۆتان باستاپ، قازاقستان پرەزيدەنتتەرى ءبىر عانا مەرزىمگە – جەتى جىلعا سايلانادى. بۇل – كىمدە-كىم ءۇشىن ارتىندا ىزگى ىستەرىن مۇرا ەتىپ، ەل تاريحىندا جاقسى اتىن قالدىرۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى مەرزىم. توقاەۆ تۇزگەن ساياسي ونەگەنىڭ ەڭ ابزالى وسى، بالكىم.

جەكە ازاماتتاردىڭ مەملەكەت ىستەرىنە ارالاسۋ، ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋ مەحانيزمدەرى كۇشەيتىلدى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ورنىنا كونستيتۋتسيالىق سوت قايتا ورنادى. ونىڭ ناتيجەسى – 2023 جىلدان بەرى 7 مىڭنان اسا قازاقستاندىق ءوز قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق سوتقا جۇگىنگەن ەكەن.

ادام قۇقىعى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ قۇزىرەتى كەڭەيتىلىپ، ءار ايماقتا ۋاكىلدەر تاعايىندالدى.

كونستيتۋتسيادان ەلباسى مەن ونىڭ مارتەبەسى تۋرالى ارتىقشىلىقتار الىنىپ تاستالدى.

سايلاۋ جۇيەسى دەموكراتيا قاعيدالارىنا ساي جاڭارتىلدى. ءبىر مانداتتى سايلاۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى، ونىڭ ناتيجەسىندە سوڭعى سايلاۋدا ءماجىلىستىڭ ۇشتەن ءبىرى، وبلىستىق ءماسليحاتتاردىڭ تەڭ جارتىسى، ال اۋداندىق ءماسليحاتتار تولىقتاي – ءبىر مانداتتى وكرۋگتەردەن سايلانعان دەپۋتاتتاردان جاساقتالدى.

بۇعان قوسا، «سايلاۋشىلاردىڭ سەنىمىن جوعالتتى» دەگەن نەگىزدەمە بويىنشا ءبىر مانداتتى وكرۋگتەن سايلانعان ءماجىلىس جانە ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ مانداتىن قايتارىپ الۋ پروتسەدۋراسى ەنگىزىلدى. بۇل دا – حالىق بيلىگىنىڭ جۇزەگە اسۋ كورىنىسى.

سايلاۋ بيۋللەتەندەرىنە «بارىنە قارسىمىن» دەگەن تاڭداۋ بەلگىسى قايتا ەنگىزىلدى. ازاماتتارعا ءوزىنىڭ قارسىلىق ۇستانىمىن ءبىلدىرۋدىڭ زاڭ اياسىنداعى تەتىگى بەرىلدى.

پارتيا قۇرۋدىڭ مەحناتى ازايدى، ونى تىركەۋ ءۇشىن قاجەتتى مۇشەلەر سانىنا قويىلاتىن تالاپ شەگى 20 مىڭنان 5 مىڭ ادامعا تومەندەتىلدى. ايماقتاردا پارتيا فيليالدارىن قۇرۋ ءۇشىن ەندى 600 ەمەس، 200 ادام جينالسا جەتكىلىكتى. بۇعان قوسا، پارتيا قۇرۋعا قاجەتتى باستاماشىل توپتاعى ادام سانى ەندى 1000 ەمەس، 700-دەن كەم بولماۋى ءتيىس دەپ بەكىتىلدى.

بۇعان دەيىن ەقىۇ سياقتى حالىقارالىق ۇيىمدار كوپ سىنايتىن شەكتەۋ – پارتيالار ءۇشىن پارلامەنتكە ءوتۋدىڭ ەڭ تومەنگى كورسەتكىشى 7 پايىزدان 5 پايىزعا تومەندەتىلدى. ناتيجەسىندە، قۇرىلعالى بەرى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا بىردە-ءبىر دەپۋتاتىن سايلاي الماعان جەكەلەگەن پارتيالار قازىر تومەنگى پالاتادا ءبىر-ءبىر فراكتسيا ۇستاپ وتىر.

التى بىردەي پارلامەنتتىك پارتيا فراكتسيالارىنا قوسا، ماجىلىستە حالىق اتىنان تىكەلەي سايلانعان 29 دەپۋتات بار. ونىڭ ءبىرى – وسى ماقالانىڭ اۆتورى.

بۇگىندە تومەنگى پالاتانى ازاماتتىق قوعامنىڭ ايناسى دەۋگە بولار. ايەلدەر، مۇگەدەك جاندار مەن جاستارعا بەرىلگەن كۆوتانىڭ ارقاسىندا ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەسى ۇدايى پارلامەنت نازارىندا. زاڭ شىعارۋشى ورگان ىشىنەن قۇرىلعان «ينكليۋزيۆتى پارلامەنت» اتتى دەپۋتاتتىق توپ – سونىڭ ءبىر عانا مىسالى.

ەلدىڭ ساياسي ومىرىندەگى ەلەۋلى وزگەرىس – ەل اۋماعىندا اۋىل-اۋدان اكىمدەرىن حالىق تىكەلەي سايلاۋعا كوشتى. بۇعان دەيىن اۋىل اكىمىنىڭ ءوزى «جوعارى جاقتىڭ» قالاۋىمەن قىزمەتكە كەلەتىن بولسا، ەندى تەتىك تۇرعىنداردىڭ قولىنا ءوتتى. ناتيجەسىندە، 2021 جىلدان بەرى ەل ىشىندە 2,5 مىڭ اۋىل وكرۋگتەرىنىڭ اكىمدەرى سايلانىپتى. 2023 جىلدان بەرى اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالا اكىمدەرىنىڭ سايلاۋى پيلوتتىق جۇيەدە وتكىزىلدى. بيىلدان باستاپ ولاردى دا حالىق تىكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى وزدەرى سايلايدى.

ال وبلىس پەن رەسپۋبليكالىق قالا اكىمدەرىنىڭ ءوزىن پرەزيدەنت بۇدان بىلاي تەك ءماسليحاتتار كەلىسىمىمەن تاعايىنداي الادى. ياعني، مەملەكەت باسشىسى وڭىرلىك كادر ساياساتىندا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ وكىلدى ينستيتۋتىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر.

اشىق قوعامنىڭ ءبىر بەلگىسى – پەتيتسيا ينستيتۋتى ىسكە قوسىلدى. ەندى كەز كەلگەن قوعام مۇشەسى ءوزىنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىن ءبىلدىرىپ، باستاماشىلدىق كورسەتە الادى. ونلاين پەتيتسيا – قوعام ءۇشىن وزەكتى كەز كەلگەن ماسەلەنى اۋداندىق ءماسليحاتتان باستاپ، ۇكىمەتكە دەيىن جەتكىزىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرىپ، شەشىم شىعارۋعا ىقپال ەتۋ تەتىگى.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا قىسىم ازايعانى سول – مەدياكەڭىستىكتە قازىر ءتۇرلى پىكىر ءورىپ ءجۇر. ءداستۇرلى باق-تى بىلاي قويىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە ازاماتتار ءوز ويىن اشىق ايتىپ، بيلىكتى قىمسىنباستان سىناپ ءجۇر. كەي كەزدە ءتىپتى سىباپ جۇر.

ال بۇرىنعى «ەلباسى» ينستيتۋتى كۇشىنە مىنگەن زاماندا اشىق سىن ايتپاق تۇگىلى، «باسقاشا» پىكىر ايتۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولعان ەدى. وعان دەيىنگى سوۆەتتىك ءداۋىر تۋرالى جاق اشپاي-اق قويالىق. جارتى عاسىرعا جۋىق كاسىبي جۋرناليستيكاداعى تاجىريبەمىزدە تالاي قىسىم مەن قۇقايدى كورگەنبىز.

ۇلتتىق ەكونوميكا قۇرىلىمى وزگەردى. مونوپوليامەن كۇرەس باستالدى. زاڭسىز جولمەن جينالعان اكتيۆتەردى قايتارۋ قولعا الىندى. جىلدار بويى بىتە قايناسىپ كەتكەن، ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن «مەملەكەت–الپاۋىت بيزنەس» جۇيەسىنە سوققى بەرىلگەنى – بۇرىن-سوڭدى بولماعان زور جەتىستىك دەۋگە ابدەن لايىق. سونىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك اپپاراتتى جاۋلاپ العان وليگارحيالىق قۇرىلىم ىدىرادى. ات توبەلىندەي بيزنەسمەندەردىڭ زاڭ شىعارۋ ىسىنە، مەملەكەتتىك تاپسىرىستارعا، سوت شەشىمدەرى مەن كادر ساياساتىنا ىقپال ەتۋىنە تىيىم سالىندى.

ايتالىق، بۇرىن ماشكەۆيچ پەن قۇلىباەۆ سياقتىلاردىڭ «اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس» بولاتىن. قازىر ولاي ەمەس. ولاردىڭ مەملەكەتتىك شەشىمدەرگە ىقپالى جويىلدى. شايقاپ ءىشىپ ۇيرەنگەن بيزنەس ەندى زاڭ اياسىندا جۇمىس ىستەي باستادى. بۇل – وزگەرىستەر جولىنداعى ۇلكەن جەڭىس.

نارىقتىق ەكونوميكادا ەڭبەك ەتكەن، تابىستىڭ كوزىن تاپقان ازاماتتا قوماقتى كاپيتالدىڭ بولۋى قالىپتى نارسە ەكەنىن حالىق تۇسىنۋگە تيىس.

بىزدە بيزنەسمەندەردىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرىنشىسى – جەر استى بايلىقتارىن پايدالانىپ، تابىسىن، جيعان-تەرگەن اقشاسىن شەتەلگە جىلىستاتاتىندار; ەكىنشىسى – ۇلتتىق ەكونوميكانى دامىتۋعا ينۆەستيتسيا سالىپ، جۇمىس ورىندارىن اشىپ، ينفراقۇرىلىمعا، ءوندىرىس پەن يننوۆاتسياعا قاراجات قۇياتىندار.

البەتتە، مەملەكەت وسى ەكىنشى توپتى – قازاقستاننىڭ ۇزاق مەرزىمدى دامۋىن جانە ءاربىر ازاماتتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋدى كوزدەيتىن كاسىپكەرلەردى قولداۋعا قاشان دا دايىن ەكەنىن تانىتىپ وتىر. ول تۋرالى پرەزيدەنت توقاەۆ تالاي جەردە ايتىپ تا جۇر.

بيزنەس ەندى قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنە باستادى. كوپتەگەن ءىرى كومپانيالار ءبىلىم، مەديتسينا، سپورت، مادەنيەت سالالارىنا قارجى ءبولىپ، الەۋمەتتىك جوبالارعا بەلسەندى تۇردە ارالاسۋدا. بۇل قازىر قالىپتى جاعدايعا اينالعان جاقسى ءۇردىس. مىنە، وسىنداي ينۆەستورلار مەملەكەت پەن قوعام تاراپىنان جان-جاقتى قولداۋ تاۋىپ وتىر، الداعى ۋاقىتتا دا سولاي بولا بەرەدى.

ارينە، كەز كەلگەن قوعامدا بيلىككە ءبىر تابان جاقىن جۇرەتىن ءىرى بيزنەس وكىلدەرى بولادى. بۇل ءتىپتى اقش-تىڭ وزىندە ءلوببيزمدى زاڭداستىرۋعا سەبەپ بولعان جاعداي. ماسەلە – ول حالىق قامىن ويلايتىن ۇلتتىق بۋرجۋازيا وكىلدەرى مە، الدە 30 جىل حالىقتىڭ ىزاسىنا تيگەن ۇرى-قارى توپ پا – بار كىلتيپان وسىندا. كەزىندە الاش قايراتكەرلەرىنە كومەكتەسىپ، كىتاپ، گازەت شىعارۋعا قارجى ءبولىپ، رەفورما ىسىنە بەلسەنە ارالاسقان قازاق بايلارى قانداي، حالىق ىرىسىنا قول سالىپ، مەملەكەتتىك قازىنانى شەتەل اسىرا بەرگەن بۇگىنگىنىڭ «بايشىكەشتەرى» قانداي؟

ەندەشە بيزنەس وكىلدەرى ءۇشىن دە ۇلتتىق، ەلدىك مۇددە تۇرعىسىنان وي كەشۋگە كوشەتىن كەز جەتتى. توقاەۆتىڭ ۇلكەن ءبىر جەڭىسى – ۇلت بايلىعىنا كەنەشە جابىسقان وليگارحتاردان جۇيەنى ءبىرجولا تازارتىپ، بيزنەستىڭ بەتىن حالىققا ءبىرجولا بۇرۋ بولماق.

بارشامىزعا ورتاق ماقسات – ەلدىڭ دامۋى مەن حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ. وسى جولدا بيلىك جەمقورلىقپەن كۇرەستى كۇشەيتتى. كەزىندە وزدەرىن حالىقتان ۇستەم، زاڭنان جوعارى ساناعان ادامدار – جالعاندى جالپاعىنان باسقان بۇرىنعى مينيسترلەر، كۇشتىك قۇرىلىم باسشىلارى، ەكس-پرەزيدەنتتىڭ تۋىستارى مەن جاقىن سەرىكتەرىنىڭ قازىر بىرىنەن سوڭ ءبىرى تەرگەۋگە الىنىپ، جاۋاپقا تارتىلىپ جاتقانى – جۇيەنىڭ وزگەرگەنىنىڭ ايقىن بەلگىسى. ادىلەتتى قازاقستاندا زاڭ قۇرىعىنان ەشكىم قۇتىلمايدى.

سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى جۇرتشىلىقتىڭ كوز الدىندا. 2022 جىلدان بەرى بۇرىن قولدى بولعان جالپى سوماسى 1 ترلن 120 ملرد تەڭگەنىڭ اكتيۆى، ونىڭ ىشىندە بىلتىر عانا 371,2 ملرد تەڭگە مەملەكەتكە قايتارىلدى. بۇل قوماقتى سوما الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا جۇمسالىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، قاراجاتتى 406 جوباعا جۇمساۋ جوسپارلانىپ، ونىڭ ء333‑ى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. حالىق يگىلىگىنە بەرىلەتىن نىساندار قاتارىندا 9 بىلىم بەرۋ مەكەمەسى، 3 سپورت نىسانى، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى 162 جوبا جانە سۋمەن جابدىقتاۋ سالاسىنداعى 159 جوبا بار.

پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان بۇل باستامالاردىڭ قاي-قايسىسى دا حالىقتىڭ ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋعا، ءبىلىم مەن مەديتسينالىق قىزمەتتەردىڭ قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋعا، كوممۋنالدىق ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان.

ادىلەتتى قازاقستاننىڭ باستى قاعيداتتارىنىڭ ءبىرى – اشىقتىق. حالىقتان ەشتەڭەنى جاسىرۋعا بولمايدى. سول ءۇشىن «اشىق نقا» پورتالى ىستەپ تۇر. شەنەۋنىكتەر ءوز مۇلكىن جاريا ەتۋگە مىندەتتەلگەن. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار ەلەكتروندى جۇيەگە كوشىپ، باقىلاۋ كۇشەيدى. بۇل تەتىكتەر جەمقورلىق سحەمالارىنىڭ جولىن بوگەپ، جۇيەنى ولاردان تازارتۋعا ەداۋىر ىقپال ەتتى.

ارينە، سىبايلاس جەمقورلىق دەرتىن بىردەن جويىپ جىبەرۋ كۇردەلى ءارى ۇزاققا سوزىلاتىن پروتسەسس. دەگەنمەن، وسى ساناۋلى جىلدا تىندىرىلعان كوپ شارۋانىڭ ناتيجەسى باعىتىمىزدىڭ دۇرىس ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.

تاعى ءبىر كەڭ تاراعان ميف – «ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ءسوز جۇزىندە قالدى» دەگەن دولبار.

بۇل پىكىر كوبىنە ەكونوميكا عىلىمىنىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارمايتىن، ونىڭ ىشكى ءيىرىمىن جەتە تۇسىنبەيتىن، سويتە تۇرا ءوزىن ءار تاقىرىپتا «ساراپشى» سانايتىندارعا تان.

راسىندا، ەكونوميكا – تەرەڭ تەوريالىق ءبىلىمدى، سونداي-اق سان مەن ساپاعا قاتىستى دەرەكتەرمەن ۇدايى قارۋلانىپ، جۇيەلى تۇردە تالداۋ جاساپ وتىرۋدى قاجەت ەتەتىن كۇردەلى سالا. ءبىر-ەكى تسيفردى قورىتىپ، قىزىل ءسوز بەن شەشەن تىلگە سۇيەنگەننىڭ ءبارى ەكونوميست ەمەس.

شىنتۋايتىندا، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ – وندىرىستىك قۇرىلىمدى وزگەرتۋگە باعىتتالعان ۇزاق مەرزىمدى پروتسەسس. ونداعان سالانى قاتار دامىتىپ، ينۆەستيتسيا تارتىپ، جاڭا كاسىپورىندار اشىپ، ەكسپورت باعىتتارىن كوبەيتۋ كەرەك.

ارينە، 30 جىل كولەمىندە ءارتاراپتاندىرۋ كەندەلىگىن كەشكەن ەكونوميكا قارىشتاپ كەتتى دەپ، كۇپىرشىلىك ايتۋعا بولمايدى. بىراق قازاقستان بۇل ماسەلەدە تۇرالاپ تۇر دەۋ – ناقتى كورسەتكىشتەر مەن جەتىستىكتەردى جوققا شىعارۋمەن تەڭ.

وسى ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا ءتيىستى مەمورگانداردان ەكونوميكانىڭ سالىستىرمالى ناتيجەلەرىن الدىرتتىم. جاعدايىمىز جەر تەپكىلەپ ەڭىرەيتىندەي ەمەس ەكەن. مىسالى، 2018–2024 جىلدار ارالىعىندا ءجىو 1,6 ەسە ءوسىپ، 135 ترلن تەڭگەگە جەتكەن. ونىڭ ىشىندە مۇناي-گاز سەكتورىنىڭ ۇلەسى 2018 جىلى 21,1% بولسا، 2023 جىلى 16,9%-عا ازايدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءۇردىس توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتىر.

شيكىزاتتىق ەمەس سەكتور 2019 جىلى 51,5 ترلن تەڭگە بولسا، 2023 جىلى 90,6 ترلن تەڭگەگە دەيىن ءوستى، ءجىو-دەگى ۇلەسى 75,9%-عا دەيىن ارتتى. بۇل – باسقا سالالارداعى ءوسىمدى كورسەتەتىن ۇلكەن وزگەرىس.

وڭدەۋ ونەركاسىبى ونىمدەرى مەن قىزمەتتەرى ەكسپورتىنىڭ كولەمى دە دامۋ قارقىنىنان حابار بەرەدى. 2019–2024 جىلدارى ماشينا جاساۋداعى ءوندىرىستىڭ الەۋەتى 2,7 ەسە ءوستى. جەتى جىل بۇرىن شىعارىلعان اۆتوموبيلدەر سانى 30 016 بولسا، 2023 جىلعا قاراي بۇل كورسەتكىش 4 ەسەدەن اسا ءوسىپ، ولاردىڭ سانى 134 054-كە جەتتى.

قازاقستان بۇرىنعىداي جەر قويناۋىن يگەرىپ، شيكىزاتتى ەكسپورتتاپ قانا قويمايدى، جوعارى ساپالى بولات، تازارتىلعان مىس، تيتان قۇيمالارى، فوسفور تىڭايتقىشتارى، پوليپروپيلەن، اككۋمۋلياتورلار شىعارادى. وسىلايشا مۇناي-گاز حيمياسى يندۋستريالىق ءوسىمنىڭ جاڭا درايۆەرىنە اينالىپ كەلەدى. بىلتىر بۇل سالاداعى ءوندىرىس كولەمى 540 مىڭ تونناعا جەتتى، ياعني 2023 جىلعى كورسەتكىش 150%-عا ءوستى دەگەن سوز.

كەيىنگى جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىندا كوپ ىلگەرىلەۋ بار. ونىڭ ناقتى ناتيجەسى – بىلتىر ءوسىم كولەمى 13,7%-عا جەتتى. جالپاق تىلمەن ايتقاندا، ءار گەكتاردان 16,2 تسەنتنەردەن 26,8 ميلليون توننا ءداندى داقىل الدىق.

بۇل – سوڭعى 12 جىلداعى ءابسوليۋتتى رەكورد. بۇل از دەسەڭىز، بىلتىر اگروسەكتوردا 276,7 ملرد تەڭگەگە 286 ينۆەستيتسيالىق جوبا ىسكە استى.

اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مەن يننوۆاتسيالار سالاسىندا جاڭاشىلدىق تا، جاڭالىق تا كوپ. مىسال ءۇشىن، جاھاندىق يننوۆاتسيالىق يندەكستىڭ (Global Innovation Index) 2024 جىلعى ەسەبىندە قازاقستان ورتالىق ازياداعى بارلىق كورشىلەرىن ارتتا قالدىرىپ، 78-ورىنعا تابان تىرەدى (132 ەلدىڭ ىشىندە).

جالپى، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سەكتورى – قازاقستان ەكونوميكاسىندا قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان سالانىڭ ءبىرى. باعدارلامالاۋ سالاسىنداعى قىزمەتتەردىڭ، IT سالاسىندا كەڭەس بەرۋ سياقتى قىزمەتتەردىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاداعى ۇلەسى بىلتىر 1,5 ترلن تەڭگەگە جەتتى. بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 36,3%-عا ارتىق.

Astana Hub وسى كۇندە ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى تەحنوپارككە اينالدى. بىلتىر عانا تەحنوپارك رەزيدەنتتەرى 177 ملن دوللاردان استام ينۆەستيتسيا تارتىپ، IT-قىزمەتتەر ەكسپورتىن 481,5 ملن دوللارعا جەتكىزدى، جالپى تابىس 1,3 ملرد دوللارعا جەتتى.

بۇگىندە IT سالاسىندا اشىلعان جۇمىس ورىندار سانى 28 مىڭنان اسىپتى. Astana Hub-تا قازىر Playrix, TikTok, InDrive, EPAM, Glovo, Presight.ai سياقتى ءىرى حالىقارالىق كومپانيالاردىڭ كەڭسەلەرى ورنالاسقان.ەلىمىزدە التى بىردەي ايماقتا IT-حاب اشىلدى، تەحنوپاركتىڭ باسقارۋىمەن 18 وبلىستا ورتالىقتار جۇمىس ىستەپ تۇر.

2024 جىلى Astana Hub قازاقستاندا جاساندى ينتەللەكتىنى (جي) دامىتۋعا باعىتتالعان AI Movement اتتى اۋقىمدى باستامانى قولعا الدى. جىل باسىندا بۇل ورتالىقتىڭ اشىلعانى تۋرالى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى مالىمدەمە جاساعانى ەسىڭىزدە بولار.

اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مەن جاساندى ينتەللەكتىمەن جۇمىس ىستەيتىن كاسىبي مامانداردى دايارلايتىن AI Sana باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى، وعان كەمىندە 100 مىڭ ستۋدەنت قاتىسا الادى.

پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىنان كەيىن بىلتىردان بەرى شەتەلدىك ماماندار مەن كومپانيالارعا ەلەكتروندى ۆيزا مەن ەلدە تۇرۋعا رۇقسات بەرەتىن Digital NOMAD Visa جانە Digital Nomad Residency باعدارلامالارى ىسكە قوسىلدى.

پرەزيدەنت ۇكىمەتكە سۋپەركومپيۋتەر جاساۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەنى بەلگىلى. ەستۋىمىزشە، قازىر ورتالىق ازياداعى العاشقى سۋپەركومپيۋتەر تسيفرلاندىرۋ مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەر ورتالىعىندا ورناتىلىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا وعان مەملەكەتتىك ورگاندار عانا ەمەس، جاساندى ينتەللەكت سالاسىندا ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن ۋنيۆەرسيتەتتەر، عىلىمي ورتالىقتار مەن كومپانيالار دا قوسىلا الادى.

جوعارىدا تاپتىشتەلىپ ايتىلعان ەلەۋلى جاقسى جاعداياتتار وزگەرىستەردىڭ سيپاتى ما، جوق الدە وتىرىك كولگىرسۋ مە؟ ارينە، وزەكتى وزگەرىستەردىڭ بەتالىسى دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.

مۇنىڭ ءبارى از دەسەڭىز، گەوساياسي وزگەرىستەردى ءوز مۇددەسىنە ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ ارقاسىندا قازاقستان ترانسكونتينەنتالدىق تاسىمالدىڭ نەگىزگى تارماعىنا اينالدى. بىلتىرعى جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىزدە كولىكتىڭ بارلىق تۇرلەرىمەن تاسىمالداۋ كولەمى 10%-عا ءوسىپ، 1 ميلليارد 78 ميلليون تونناعا جەتتى.

«ورتا ءدالىزدى» (ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتى) قارقىندى دامىتۋ – گەوساياسي تۋربۋلەنتتىلىككە توتەپ بەرۋدىڭ شەشىمى ءارى پايدا كىرگىزەتىن سالالاردى، ونىڭ ىشىندە ارالاس سالالاردى (قويما شارۋاشىلىعى، سەرۆيس، قارجى) دامىتاتىن ستراتەگيالىق ينۆەستيتسيا. جاقىندا عانا استانادا وتكەن «ورتالىق ازيا – قىتاي» سامميتىندە قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ كاسپيدەگى قۇرىق پورتىندا قىتايمەن بىرگە جۇك تەرمينالىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىنا قحر توراعاسى سي تسزينپين قولداۋ ءبىلدىردى.

بۇگىنگى تاڭدا ترانسكاسپي باعىتىنىڭ جۇك تاسىمالداۋ قابىلەتى جىلىنا 6 ملن توننانى قۇرايدى. وسى باعىتتاعى تاسىمال كولەمى بىلتىر 62%-عا ءوستى. بۇعان سەبەپ بولعان ناقتى شەشىمدەردىڭ قاتارىندا 2029 جىلعا قاراي كونتەينەرلىك بلوك-پويىزدار سانىن جىلىنا 600-دەن 3000-عا دەيىن ۇلعايتۋ ءۇشىن قىتايمەن ارادا كەلىسىم جاسالىپ، قىتايداعى سيان مەن ليانيۋنگان، ماسكەۋ ماڭىنداعى سەلەتينو، تاشكەنت، ءازىربايجان مەن ۆەنگرياداعى اليات سياقتى نەگىزگى الەمدىك لوگيستيكالىق ورتالىقتاردا تەرمينالدار جەلىسىنىڭ سالىنۋىن، 2025 جىلى اقتاۋدا كونتەينەرلىك حابتىڭ، گرۋزيانىڭ پوتي پورتىنداعى جاڭا تەرمينالدىڭ اشىلعانىن اتاپ وتسەك جەتكىلىكتى بولار.

بيىلعى جىلى ەل ىشىندە 13 مىڭ شاقىرىم اۆتوموبيل جولى مەن 6 مىڭ شاقىرىمنان اسا تەمىر جول جاڭارتىلىپ جاتىر. استانا، الماتى، اقتاۋ، اقتوبە، قاراعاندى مەن شىمكەنت اراسىن جالعايتىن التى بىردەي اۋەجايدان اۋە حابىن قۇرۋ جۇمىسى قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر.

ارينە، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ «قارا التىن» يگەرۋدەن مۇلدە باس تارتۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. كومىرسۋتەگى ءوندىرىسى مەن ەكسپورتى قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى تابىس كوزى بولىپ قالا بەرەدى.

ايتسە دە، زامان تالابىنا ساي كوپسالالى، تەگەۋرىندى ەكونوميكا قۇرۋعا بەت الدىق، ونىڭ العاشقى جەمىسىن كورىپ تە وتىرمىز. سوندىقتان اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرمەي، قازىرگى ەكونوميكا قۇرىلىمى 2018 جىلعىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كوش ىلگەرى ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك.

اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى تاعى ءبىر ميف «قوس بيلىك» جۇيەسىنە قاتىستى.

ەل ىشىندە «نازارباەۆ ءبارىن ساحنا سىرتىنان باسقارىپ وتىر»، «ەلدە قوس بيلىك بار» دەگەن ءسوزدى ءالى دە ساعىزداي سوزىپ، ايتىپ جۇرگەندەر بار. ونىڭ استارىندا فاكتى دە، زاڭدىق نەگىز دە جوق. تەك ەلگە ىرىتكى سالۋدى كوزدەيتىن تەرىس پيعىل عانا بار. ءتىپتى وسى تەرىس پىكىردى ەسكى، ءسۇرى جۇيەنىڭ جاقتاستارى تاراتىپ ءجۇرۋى دە عاجاپ ەمەس.

2022 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان بەرى نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن تولىقتاي شەتتەتىلگەن. ونىڭ ساياسي قىزمەتى دە، لاۋازىمى دا، رەسمي مارتەبەسى دە كۇشىن جويعان. ونىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىم شىعارۋعا، ساياسي پروتسەسكە ارالاسۋعا مۇمكىندىگى دە، قۇزىرەتى دە، قۇقىعى دا جوق.

ونىڭ تۋىستارى ءبىر كەزدەگى مەملەكەتتىك ورگانداردا، اكىمدىكتەردەگى لاۋازىمدى قىزمەتتەرىنەن بوساعان. ولاردىڭ بىردە-ءبىرى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا، بيلىككە ارالاسا المايدى. كەيبىرى ءتىپتى ەل ۇستىنەن كورگەن داۋلەتىنەن ايىرىلىپ، مۇلكى تاركىلەنىپ، وزدەرى ءىستى بولىپ جاتىر. باس اماندىعىن ويلاپ، شەتەل اسىپ كەتكەنى قانشاما. «مىڭ اسقانعا – ءبىر توسقان» دەگەن سول.

توقەتەرىن ايتقاندا، مەملەكەتتىك اپپارات تۇتاستاي، ونىڭ ىشىندە ەلدىڭ قارۋلى كۇشتەرى تۇگەل – قازىرگى مەملەكەت باسشىسىنىڭ، ۇكىمەتتىڭ جانە باسقا دا ءتيىستى رەسمي مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قولىندا.

كوپ ادام تەرەڭىنە بويلاي بەرمەيتىن ساياساتتىڭ ءمانى ەكس-پرەزيدەنتتىڭ ەل تاريحىنداعى ءرولىن وبەكتيۆتى تۇردە ەسكەرۋگە، ياعني مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى وتىز جىلىندا ءجۇرىپ وتكەن جولىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا نەگىزدەلگەن.

بۇل – ەڭ اۋەلى مەملەكەتتىلىككە دەگەن قۇرمەت. ءارى تاۋەلسىز ەلدىڭ ەگەمەندىگىن نىعايتىپ، تۇراقتى دامۋ ءۇشىن ساياسي ءداستۇر قالىپتاستىرۋعا جاسالعان قادام.

ەڭ باستىسى – توقاەۆ زاڭنىڭ ەشكىمدى الالامايتىنىن كورسەتىپ وتىر: زاڭ الدىندا ءبارىمىز بىردەيمىز، ياعني ەشكىم بۇرىنعى ەڭبەگىن بۇلداپ نەمەسە بۇرىنعىداي تۋىستىق بايلانىسىنا يەك ارتىپ، قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلا المايدى. بۇل – ءسوزىمىزدىڭ باسىندا ايتىپ وتكەن ادىلەتتى قازاقستاننىڭ باستى قاعيداسى.

نازارباەۆتىڭ باسقا ەلدەرگە جاساعان جەكە ساپارىن اسىرەلەپ، «جاسىرىن ساياسات ءجۇرىپ جاتىر» دەپ سىبىس تاراتىپ جۇرگەندەر بار. جاقىندا ونىڭ رەسەيگە بارىپ، تاعى دا پۋتينمەن كەزدەسكەنى تۋرالى اقپارات تارادى. ەكس-پرەزيدەنت، ياعني قازىرگى زەينەتكەردىڭ ساپارىنان سوڭ كولەڭكەسىنەن قورقاتىندار تاعى ورە تۇرەگەلدى.

جالپى، بۇرىنعى كوشباسشىلاردىڭ باسقا ەلدەرگە ساپارلاپ، ولاردىڭ ءىس باسىنداعى باسشىلارمەن كەزدەسۋى – حالىقارالىق تاجىريبەدە قالىپتى جايت. گەرمانيانىڭ بۇرىنعى كانتسلەرلەرى (گ.شرەدەر، ا.مەركەل), اقش-تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتتەرى (ب.وباما، كىشى دج.بۋش.), فرانتسيانىڭ (ن.ساركوزي، ف.وللاند), ۇلىبريتانيانىڭ (ت.بلەر) بۇرىنعى باسشىلارى ارىپتەس مەملەكەتتەردىڭ قازىرگى پرەزيدەنتتەرىمەن سويلەسىپ، پىكىرلەسىپ جۇرەدى، ءتۇرلى فورۋمدارعا شاقىرىلعان سپيكەر رەتىندە قاتىسىپ، ءسوز سويلەيدى. بۇدان ولاردىڭ ءوز ەلدەرىنىڭ قازىرگى ساياساتىنا «ىقپال-بەدەلىن» ىزدەپ، اتتانداپ جۇرگەن ەشكىم جوق. بار بولعانى – قىزمەتتەن كەتكەن ساياساتكەرلەردىڭ جەكە جانە قوعامدىق ءومىرىنىڭ ءبىر كورىنىسى عانا.

ال ءبىزدىڭ قوعام مۇنداي وقيعادان الدەقانداي ساياسي استار ىزدەپ، ءتۇرلى دولبار جاساپ، بىرەۋ جاقتاپ، بىرەۋ داتتاپ، قىپ-قىزىل داۋ-داماي تۋدىرىپ، ءاپ-ساتتە ابىگەرگە تۇسە قالادى. نەگە؟ شاماسى، ءبىر كەزدە «ورتالىققا باعىنعان» ىشكى كومپلەكستەن ءالى تولىق ارىلماعانىمىزدىڭ كورىنىسى.

ءوز بيلىگى وزىندە، كەمەلىنە كەلگەن وزىق ەلدەر سياقتى جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ تاريحي ءرولى مەن ونىڭ مەملەكەتتىك ىستەرگە شىن مانىسىندەگى ىقپال-بەدەلىن اجىراتىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك-اق. مۇنسىز ءوز ويىمىزداعى قورقىنىشتارمەن الىسىپ قانا قويماي، ولاردى مەملەكەتتىك جۇيەگە تاڭىپ، جاڭىلا بەرەمىز.

قوعامدا كەڭ تاراعان تاعى ءبىر الىپ-قاشپا ءسوز – «مەملەكەت باسشىسى ەلدىڭ ىشكى ماسەلەلەرىمەن اينالىسۋدىڭ ورنىنا سىرتقى ساياساتقا كوبىرەك كوڭىل بولەدى-مىس».

مۇنى ەندى بيلىك جۇيەسىنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن تولىق تۇسىنبەيتىن جاندار ايتادى.

قازىرگى الەم الاساپىران جاعدايدى باستان كەشىپ جاتىر. جاھاندىق ساياسات كۇن سايىن قۇبىلادى. اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ستراتەگيالىق تۇرعىدا باسەكە كۇشەيدى. تاياۋ شىعىستا جاعداي ۋشىعىپ تۇر. رەسەيگە سالىنعان الەمدىك سانكتسيالاردىڭ سالقىنى كورشى ەلدەرگە ءتيىپ جاتىر. وسىنداي قيىن زاماندا سىرتقى ساياسات – ەل قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ بىردەن-ءبىر تەتىگى.

ءبىز ەكى الپاۋىت – رەسەي مەن قىتايدىڭ اراسىندا ورنالاسقان ەلمىز. الەم بويىنشا 9‑ورىندا تۇرعان ۇلان-عايىر جەرىمىز، باي تابيعي رەسۋرسىمىز بار. ال حالقى – سالىستىرمالى تۇردە از مەملەكەتپىز. ياعني، قازاقستان – گەوساياسي تۇرعىدا وتە ماڭىزدى، ءبارىنىڭ نازارىندا تۇرعان مەملەكەت. سوندىقتان پرەزيدەنتتىڭ شەتەلدەرمەن تەڭ دارەجەدە ساليقالى ءارى بەلسەندى قارىم-قاتىناس جۇرگىزۋى – تاۋەلسىزدىگىمىز بەن تىنىشتىعىمىزدىڭ كەپىلى.

قايتالاپ ايتايىن، قازىرگى حالىقارالىق قاتىناستار جاعدايىندا مەملەكەتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇتاستىعىن اسكەري جولمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ شەكارامىزدىڭ ءبىر جاعىندا سوڭعى ءۇش جىل ىشىندە سوعىسقا قاتىسقان، 25 ميلليوندىق جۇمىلدىرۋ رەزەرۆى بار 1 ميلليون ادامنان تۇراتىن ارميا ورنالاسقانىن، ەكىنشى جاعىمىزدا – 2 ميلليون تۇراقتى ارمياسى مەن 1,5 ميلليارد حالقى بار مەملەكەت ورنالاسقانىن باعامداۋ قاجەت.

ونىڭ ۇستىنە قازىر ۇلكەن ارميا مەن زاماناۋي قارۋ-جاراقتىڭ ءوزى قاۋىپسىزدىكتىڭ كەپىلى بولا المايتىنىن سوڭعى الەمدىك وقيعالارعا قاراپ سارالاي الامىز. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرگەندە، ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى ساۋاتتى، كوپدەڭگەيلى سىرتقى ساياساتقا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.

مۇنداي جاعدايدا مەملەكەت باسشىسى سىرتقى ساياساتتىڭ كاسىبي ستراتەگى ءارى تاكتيگى بولۋعا مىندەتتى. ال پرەزيدەنتتى ىشكى كۇن تارتىبىنە نازار اۋدارمادى دەپ ايىپتاۋ – سوۆەتتىك پەريفەريانىڭ تار قۇرساۋىنان شىقپاي قالعان پىكىردىڭ جاڭعىرىعى.

كسرو كەزىندە رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنان تەك ورتالىقتىڭ نۇسقاۋلارىن ورىنداۋ جانە استىق جيناۋ، ءسۇت ساۋ جوسپارلارىنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ تالاپ ەتىلدى. ويتكەنى ەگەمەن ەلدىڭ ءتارتىبىن ورناتۋعا، تاۋەلسىز سىرتقى ساياسات جاساۋعا رۇقسات جوق ەدى. ديۆاندا وتىرىپ الىپ سىنايتىندار قازاقستان بۇرىنعى قازاق كسرء‑ى ەمەس ەكەنىن تۇسىنبەيدى نەمەسە تۇسىنگىسى كەلمەيدى.

توقاەۆ ۇلكەن ەلدىڭ ءبىر ايماعىن باسقارىپ وتىرعان جوق، ول – گەوساياسي احۋال مىڭ قۇبىلعان زاماندا تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن، ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋعا جاۋاپتى تۇلعا. ونى بەلسەندى، پراگماتيكالىق جانە سارابدال سىرتقى ساياساتسىز جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ءاربىر حالىقارالىق كەزدەسۋ، ءار سامميت، پرەزيدەنتتىڭ ساپارلارى – وسى باستى مۇددەلەردى قورعاۋعا باعىتتالعان قادامدارى. قيىن كەزەڭدە ول ىرگەلەس ەلدەرمەن دە، ەۋرووداق مۇشەلەرىمەن دە، يسلام – اراب الەمىمەن، تۇركى مەملەكەتتەرىمەن، ءتىپتى الىس امەريكا قۇراما شتاتتارىمەن دە تۇراقتى ءارى ءوزارا ءتيىمدى قارىم-قاتىناستى ساقتاپ وتىر. ءدال قازىر دە جانە بولاشاقتا دا بىزگە وسىنداي باسشى قاجەت.

ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ازاماتتاردىڭ ءومىر ساپاسى كوشباسشىنىڭ جاھاندىق ساياساتتىڭ ەڭ مىقتى قايراتكەرلەرىمەن تەرەزە تەڭەستىرەتىن قابىلەتىنە تىكەلەي بايلانىستى ءداۋىر كەلدى. بۇل – توقاەۆتىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسى، ونىڭ ىسكەرلىك بايلانىس ورناتۋداعى قارىمى. پرەزيدەنتتىڭ بەدەلى ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدە دە، ينۆەستيتسيالار مەن تەحنولوگيالاردى تارتۋدا دا، كولىك مارشرۋتتارىنىڭ ۇزىلمەۋىنە دە ىقپال ەتەدى.

توقاەۆتىڭ سىرتقى ساياساتتاعى بەلسەندىلىگى قازاقستاننىڭ سەنىمدى ءارى سىندارلى ارىپتەس رەتىندەگى ۇستانىمىن نىعايتادى، شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ سەنىمىن ارتتىرىپ، جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. قازاقستاننىڭ الەمدىك ارەناداعى قازىرگى ابىروي-بەدەلى جاھان كوشباسشىلارىنىڭ اراسىندا تاجىريبەلى ديپلومات، مىقتى ينتەللەكتۋال رەتىندە تانىلىپ، ساياسي ەليتانىڭ سىي-قۇرمەتىنە يە بولعان قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تۇلعاسىنا بايلانىستى.

پرەزيدەنت ىشكى ساياساتتا دامۋدىڭ ستراتەگيالىق باعىتتارىن قازاقستان حالقىنا جىل سايىنعى جولداۋلارى ارقىلى ايقىنداپ، نەگىزگى مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى، ۇلتتىق جوبالاردى، بيۋدجەت پارامەترلەرىن، زاڭنامالىق باستامالاردى بەكىتۋ ارقىلى بەكەمدەيدى. بۇل رەتتە ونىڭ ىشكى ماسەلەلەر بويىنشا دا وتكىزەتىن كەڭەستەرىنىڭ كەستەسى بار. باق-تاردا جاريالاناتىن اقپاراتتاردان جۇرتشىلىق ءوزى دە كورىپ-ءبىلىپ وتىرعانداي، مەملەكەت باسشىسى كوبىنە دەمالىس كۇندەرىن دە كەڭسەدە وتكىزىپ، ەل ىسىمەن اينالىسادى.

سوزىمە تۇزدىق بولسىن دەپ، ەرىنبەي سوڭعى ەكى ايداعى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ رەسمي جۇمىس كەستەسىندەگى ءىس-شارالاردى ساناپ شىقتىم. باق حابارلارىنا جۇگىنسەك، 1 مامىر مەن 30 ماۋسىم ارالىعىندا توقاەۆ 18 رەسمي ءىس-شاراعا قاتىسىپ، 11 ءىس-شارادا ءسوز سويلەگەن. ونىڭ ىشىندە ۇلى جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالعان پاراد، استانا حالىقارالىق فورۋمى مەن اقتوبە وبلىسىنداعى جاستاردىڭ «ايبىن» اسكەري-پاتريوتتىق ويىنى بار.

ۇلتتىق بانك، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە ارنالعان ارنايى جينالىستار وتكىزىپ، 23 ادامدى قابىلداعان. قازاقستاندىقتارعا جەتى قۇتتىقتاۋ ارناپ، مەرەكەلەر قارساڭىندا اسكەري قىزمەتكەرلەرگە، قوعام قايراتكەرلەرىنە، مەديتسينا جانە باق وكىلدەرىنە ماراپات تاپسىرعان. وسى ارالىقتا جالپى سانى 31 زاڭعا، 16 جارلىققا جانە 7 وكىمگە قول قويعان. ماڭعىستاۋ، اقتوبە وبلىستارى مەن شىمكەنت قالاسىنا جۇمىس ساپارىمەن بارىپ، وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىمەن تانىستى. استانادا بىرنەشە كاسىپورىنعا بارىپ، ءوندىرىس وشاقتارى مەن الەۋمەتتىك نىسانداردى ارالادى. بارعان جەرىندە جۇرتشىلىقپەن كەزدەسىپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭدايدى.

ياعني، قوس باعىتتى قاتار الىپ ءجۇر. ماسەلەن، وسى ەكى ايدا پرەزيدەنت قازاقستانعا كەلگەن شەتەلدىك دەلەگاتسيالارمەن 19 كەزدەسۋ وتكىزىپ، 12 ەكىجاقتى كەلىسسوز جۇرگىزگەن. بەس دۇركىن رەسمي ءىسساپار جاساعان، ونىڭ تورتەۋى – شەتەلدەرگە. ءۇش بىردەي حالىقارالىق سامميتكە قاتىسقان، تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ءسامميتى، ورتالىق ازيا – يتاليا، ورتالىق ازيا – قىتاي سياقتى ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى باسقوسۋلاردا ونىڭ بەلسەندى جۇمىس ىستەگەنىنە ءبارىمىز كۋامىز. 26 حالىقارالىق قۇجاتقا قول قويىپ، 21 تەلەگرامما جىبەرىپ، 9 رەت تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، كۇردەلى مەملەكەتارالىق ماسەلەلەردى تالقىلاعان. مۇنىڭ ءبارى – اشىق دەرەككوزدەن الىنعان رەسمي اقپارات. ال حاتقا تۇسپەگەن بەيرەسمي كەزدەسۋلەر مەن كەلىسسوزدەر قانشاما؟

ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ جولىندا توقاەۆ بىرقاتار يگى باستامالار كوتەردى. قورشاعان ورتانىڭ تازالىعى مەن ار-ۇجدان تازالىعىن ساقتاۋعا ۇندەيتىن «تازا قازاقستان» جالپىۇلتتىق جوباسى، ساپالى ۇلتقا ءتان سيپاتتاردى تاربيەلەيتىن «ادال ازامات» قۇندىلىقتار جۇيەسى، قوعامدا جوعارى قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان «زاڭ مەن ءتارتىپ» قاعيداتى – وسىنىڭ ءبارى پرەزيدەنت اۋزىنان تاستاماي ايتىپ، جاتپاي-تۇرماي جۇرتقا ءتۇسىندىرىپ، قاجەتتى قۇجاتتارىن دايىنداتىپ، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارىنا اينالدىرعان باستامالار ەمەس پە؟!

ءبىر عانا «تازا قازاقستان» جوباسى اياسىندا ەل اۋماعىندا 1,3 ملن توننا قوقىس شىعارىلىپ، 2,5 ملن گەكتاردان اسا اۋماق تازارتىلعان. بۇل جوباعا بۇگىنگە دەيىن 8 ميلليوننان اسا ازامات قاتىستى.

سونىمەن قاتار ساپالى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسىنە كوڭىل ءبولىپ، «كەلەشەك مەكتەپتەرى» دەگەن باستامانى قولعا الدى. 2022 جىلدان بەرى «جايلى مەكتەپ» جوباسى اياسىندا ەل اۋماعىندا 105 مەكتەپ سالىنىپ، بيىل 112 مەكتەپ پايدالانۋعا بەرىلەدى.

سالىستىرساق، سوڭعى ءۇش جىلدا سالىنعان مەكتەپ سانى وتكەن وتىز جىلدا تۇرعىزىلعان مەكتەپتەن كوپ. ونىڭ ۇستىنە جاڭا ءبىلىم وردالارى جوعارى ستاندارتقا ساي جابدىقتالعان. وندا بالالاردىڭ بارىنشا قاۋىپسىز، زاماناۋي تەحنولوگيالاردى قولدانىپ، ساپالى ءبىلىم الۋىنا باسا كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. باياعىداي باي-باعلاننىڭ بالاسى عانا ەمەس، اۋىلدىڭ قارادومالاعىنىڭ دا ساپالى بىلىمگە قولى جەتكەلى وتىر.

وسىدان كەيىن مەملەكەت باسشىسى ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتىنا كوڭىل بولمەيدى دەپ كىم ايتا الادى؟

اشىعىن ايتقاندا، كوشە تازالىعى، ەلدى كوگالداندىرۋ، مەكتەپ سالۋ – ءدال مەملەكەت باسشىسىنا قاراپ تۇرعان شارۋالار ەمەس قوي. بىراق توقاەۆ قوعامدىق قۇندىلىقتار مەن ۇلتتىق مىنەز وزگەرمەي، تولىق جاڭارۋ بولمايتىنىن بىلەدى.

جالپى، ەلدەگى ىشكى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتقا جاۋاپتى قۇزىرلى ورگان بار، ول – پرەمەر-مينيستر باستاعان ۇكىمەت. بىزدە 20 مينيسترلىك پەن 17 وبلىستىڭ جانە 3 رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالانىڭ اكىمدىكتەرى، كوپتەگەن كوميتەتتەر، اگەنتتىكتەر مەن ۆەدومستۆولار بار. ولاردىڭ تىكەلەي جانە ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەتى – ەكونوميكانى، الەۋمەتتىك سالانى جەدەل ءارى ءتيىمدى باسقارۋ، ناقتى جوبالاردى ىسكە اسىرۋ جانە ءوز دەڭگەيىندە ىشكى ساياساتتىڭ اعىمداعى ماسەلەلەرىن شەشۋ. كونستيتۋتسيا بويىنشا پرەزيدەنتتىڭ ءرولى ستراتەگيالىق باسىمدىقتاردى ايقىنداۋ مەن ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. تەرەڭ ديپلوماتيا ارقىلى ەگەمەندىك پەن قاۋىپسىزدىك قامتاماسىز ەتىلمەيىنشە، كەز كەلگەن ىشكى رەفورمانىڭ ءمانى جوق.

قازاقستان جاڭا ءداۋىر الدىندا تۇرعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇل ءۇشىن قوعامدىق سانانى سەرپىلتىپ، التىن ۋاقىتىمىزدى سانانى ۋلايتىن، قيسىنسىز ميف تاراتۋشىلاردىڭ كۇڭكىلىنە سارپ ەتپەي، ماقساتقا جەتۋ جولىندا العان باعىتىمىزدان قايتپاعانىمىز جون.

رەفورمالار – بىردەن ورىندالا قالاتىن ەرتەگى ەمەس، بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋدىڭ جانە توزىمدىلىك تانىتۋدىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اساتىن قيىن دا كۇردەلى پروتسەسس.

قورىتا ايتقاندا، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋعا زاڭدار مەن ينستيتۋتتار عانا ەمەس، جاڭاشا ويلايتىن ازاماتتار دا كەرەك. ەلدىڭ بولاشاعى سانامىزدى شىرماعان قاساڭ قاعيدالاردان، بوستەكى اڭگىمەدەن، ورىنسىز ءسوز تالاستىرۋدان ارىلىپ، ءوز كۇشىمىزگە سەنىپ، ورتاق ماقسات ءۇشىن جۇمىلىپ ارەكەت ەتە بىلۋىمىزگە بايلانىستى.

وسەك ءسوزدىڭ، الىپ-قاشپا اڭگىمەنىڭ زامانى ارتتا قالدى. ەڭبەككە قۇرمەتپەن قاراپ، جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن ارقالاۋدان تايساقتاماي، ءوز كۇشىمىزگە سەنىپ، ناقتى ءىس تىندىراتىن كەز كەلدى. سىرتتا ءجۇرىپ، ەل ءىشىن تولقىتۋعا، الەۋمەتتىك-ساياسي تەڭسەلىستەر تۋدىرۋعا قۇشتار كۇشتەردىڭ دەگەنىنە ەرىپ، الاتايداي تۋلاعان جەكەلەگەن ازاماتتار بىزدەگى دامۋ جولىنىڭ باسقا التەرناتيۆاسى جوق ەكەنىن تۇسىنە بىلسە دەيمىز…

قالاي بولعاندا دا، قازىرگى ۋاقىت – قازاقستان ءۇشىن ناقتى وزگەرىستەر جاساۋعا، ياعني شىن مانىندەگى تاۋەلسىز ساياسات قۇرىپ، دابىرا مەن داڭعازادان ارىلۋعا بەرىلگەن مۇمكىندىك. مەنىڭشە، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ايتپاعى دا، جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى دا وسىعان كەلىپ سايادى. تاريحي مۇمكىندىكتى ۋىستان شىعارىپ المايىق ەندەشە!

ەرمۇرات باپي،

قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى

Abai.kz