XXI ghasyrda jahandanu ýderisi kýsheyip, memleketterding ishki jәne syrtqy sayasaty etnikalyq toptardyng ómir sýru ortasyna, mәdeniyetine, tiline aitarlyqtay әser etude.

Ásirese Resey men Qytay siyaqty alyp memleketterde últtyq azshylyqtardyng jaghdayy alandatarlyq dengeyge jetti. Búl elderde kóptegen bayyrghy halyqtar men últtar ómir sýrip jatsa da, olardyng birtindep joyylyp bara jatqany – tarihi, sayasy jәne әleumettik sebepterge baylanysty. Maqalamyzda, Resey men Qytaydaghy últtardyng jútylu sebepterin jәne onyng mehanizmderi men saldary talqylaymyz.

Reseydegi últtardyng jútylu sebepteri

Reseyde 190-nan astam últ pen úlys ómir sýredi. Degenmen, kóptegen últtardyng sany jyldan jylgha qarqyndy kemip keledi. Búghan sebep – orys últynyng kópshilik retinde tabyluyna baylanysty. Qazir, shaghyn últtar arasynda jappay assimilyasiya prosesi jýrude. Yaghni, kishi halyqtar óz tilin, dәstýrin úmytyp, orys mәdeniyetine sinip ketude. Mysaly, mordva, qalmaq, tatar, udmurt, komi, jәne saha halyqtary arasynda ana tilin biletinderding ýlesi 15 payyzdan aspaydy. Búlargha qaraghanda bashqúrttar myqty eken. Olardyng 41 payyzy ózining ana tilin jaqsy biledi.

Sonymen qatar, Kenes Odaghy kezinde últ sayasaty bir jaghynan «internasionalizm» úranymen jýrse de, ekinshi jaghynan, orystandyru sayasaty da jasyryn týrde jýrgizildi. Qazirgi Reseyde búl ýrdis jalghasyp otyr. Memlekettik til retinde tek orys tiline basymdyq kórsetilui, aimaqtyq tilderding mektep baghdarlamalarynan qysqaruy – últtardyng ózindik erekshelikterin saqtau mýmkindigin kýrt kemitti.

Búdan ózge, auyldyq aimaqtarda ómir sýretin bayyrghy halyqtar ekonomikalyq jaghdaydyng nasharlyghyna baylanysty iri qalalargha kóship, qala ortasynda óz últtyq bolmysynan aiyryluda. Urbanizasiya últtyq sәikestikti әlsiretetin kýshke ainaluda.

Qytaydaghy últtardyng joghalu sebepteri

Qytayda resmy týrde 56 últ tirkelgen. Onyng ishinde han últy basym (shamamen 92%), al qalghan 55 etnostyq top – últtyq azshylyqtar. Shynjandaghy úighyrlar, tiybettikter jәne hueyler siyaqty halyqtar Qytay ýkimetining kýsheytilgen baqylauyna úshyraghan. Qytay biyligi osy aimaqtarda «ekstremizm men separatizmmen kýres» degen jeleumen mәdeniyetti, tildi, dindi shekteuge baghyttalghan sayasat jýrgizip keledi.

Sonday-aq, úighyr, tiybet tilderindegi mektepterding jabyluy, balabaqshalardyng tek qytay tilinde oqytuy – búl halyqtardy qytay mәdeniyetine tezdetip sinuine baghyttalghan әreket ekeni aiqyn. Jergilikti halyqtar óz tilinde sóilese, júmys tabu qiyndaydy, al qytay tili – ekonomikalyq mýmkindik tiline ainalghan. Búl – tildik qysym arqyly halyqty óz tili men mәdeniyetinen alystatudyng bir әdisi.

Ortaq mәseleler men saldarlar

Til – últtyng negizi. Resey men Qytayda últtyq tilderding qoldanystan shyghuy – últtyng joyyluyna aparatyn basty faktorlardyng biri. Eger últ ana tilin bilmese, onyng mәdeniyeti, dәstýri, dýniyetanymy joghalady. Búl elderde tilding saqtaluyna jaghday jasalmaydy, kerisinshe kedergi kóp.

Reseyde orystardyn, Qytayda handardyng sanynyng kóptigi jәne olardyng últtyq azshylyq aimaqtargha kóshui – jergilikti halyqtyng óz ónirinde sany kemuine әkelude.

Mәdeniyetting joyyluy – últtyq bolmystyng joghaluy. Mekteptegi oqu jýiesinen bastap, sonday-aq, BAQ, internet jәne qoghamdyq ortada tek Negizgi últtyng tili men mәdeniyetining basymdyq aluy últtyq azshylyqtardy "mәdeny genosidke" úshyratuda.

Resey men Qytaydaghy últtardyng joyyluy – tek ishki sayasattyng nәtiyjesi emes, búl – úzaq jyldar boyy qalyptasqan otarlyq, orystandyru jәne qytaylandyru sayasatynyng saldary. Últtyq azshylyqtardyng mәdeni, tildik, demografiyalyq jәne sayasy qysymgha úshyrauy – adamzattyng mәdeny múrasynyng joghaluyna bastaydy. Aytarymyz, әr últtyng ómir sýruge, damugha, óz bolmysyn saqtaugha qay kezde de tolyq qúqyghy bar – dep oilaymyz.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz