XXI عاسىردا جاھاندانۋ ۇدەرىسى كۇشەيىپ، مەملەكەتتەردىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسىنا، مادەنيەتىنە، تىلىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتۋدە.

اسىرەسە رەسەي مەن قىتاي سياقتى الىپ مەملەكەتتەردە ۇلتتىق ازشىلىقتاردىڭ جاعدايى الاڭداتارلىق دەڭگەيگە جەتتى. بۇل ەلدەردە كوپتەگەن بايىرعى حالىقتار مەن ۇلتتار ءومىر ءسۇرىپ جاتسا دا، ولاردىڭ بىرتىندەپ جويىلىپ بارا جاتقانى – تاريحي، ساياسي جانە الەۋمەتتىك سەبەپتەرگە بايلانىستى. ماقالامىزدا، رەسەي مەن قىتايداعى ۇلتتاردىڭ جۇتىلۋ سەبەپتەرىن جانە ونىڭ مەحانيزمدەرى مەن سالدارى تالقىلايمىز.

رەسەيدەگى ۇلتتاردىڭ جۇتىلۋ سەبەپتەرى

رەسەيدە 190-نان استام ۇلت پەن ۇلىس ءومىر سۇرەدى. دەگەنمەن، كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ سانى جىلدان جىلعا قارقىندى كەمىپ كەلەدى. بۇعان سەبەپ – ورىس ۇلتىنىڭ كوپشىلىك رەتىندە تابىلۋىنا بايلانىستى. قازىر، شاعىن ۇلتتار اراسىندا جاپپاي اسسيميلياتسيا پروتسەسى جۇرۋدە. ياعني، كىشى حالىقتار ءوز ءتىلىن، ءداستۇرىن ۇمىتىپ، ورىس مادەنيەتىنە ءسىڭىپ كەتۋدە. مىسالى، موردۆا، قالماق، تاتار، ۋدمۋرت، كومي، جانە ساحا حالىقتارى اراسىندا انا ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ ۇلەسى 15 پايىزدان اسپايدى. بۇلارعا قاراعاندا باشقۇرتتار مىقتى ەكەن. ولاردىڭ 41 پايىزى ءوزىنىڭ انا ءتىلىن جاقسى بىلەدى.

سونىمەن قاتار، كەڭەس وداعى كەزىندە ۇلت ساياساتى ءبىر جاعىنان «ينتەرناتسيوناليزم» ۇرانىمەن جۇرسە دە، ەكىنشى جاعىنان، ورىستاندىرۋ ساياساتى دا جاسىرىن تۇردە جۇرگىزىلدى. قازىرگى رەسەيدە بۇل ءۇردىس جالعاسىپ وتىر. مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە تەك ورىس تىلىنە باسىمدىق كورسەتىلۋى، ايماقتىق تىلدەردىڭ مەكتەپ باعدارلامالارىنان قىسقارۋى – ۇلتتاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋ مۇمكىندىگىن كۇرت كەمىتتى.

بۇدان وزگە، اۋىلدىق ايماقتاردا ءومىر سۇرەتىن بايىرعى حالىقتار ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلىعىنا بايلانىستى ءىرى قالالارعا كوشىپ، قالا ورتاسىندا ءوز ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرىلۋدا. ۋربانيزاتسيا ۇلتتىق سايكەستىكتى السىرەتەتىن كۇشكە اينالۋدا.

قىتايداعى ۇلتتاردىڭ جوعالۋ سەبەپتەرى

قىتايدا رەسمي تۇردە 56 ۇلت تىركەلگەن. ونىڭ ىشىندە حان ۇلتى باسىم (شامامەن 92%), ال قالعان 55 ەتنوستىق توپ – ۇلتتىق ازشىلىقتار. شىڭجاڭداعى ۇيعىرلار، تيبەتتىكتەر جانە حۋەيلەر سياقتى حالىقتار قىتاي ۇكىمەتىنىڭ كۇشەيتىلگەن باقىلاۋىنا ۇشىراعان. قىتاي بيلىگى وسى ايماقتاردا «ەكسترەميزم مەن سەپاراتيزممەن كۇرەس» دەگەن جەلەۋمەن مادەنيەتتى، ءتىلدى، ءدىندى شەكتەۋگە باعىتتالعان ساياسات جۇرگىزىپ كەلەدى.

سونداي-اق، ۇيعىر، تيبەت تىلدەرىندەگى مەكتەپتەردىڭ جابىلۋى، بالاباقشالاردىڭ تەك قىتاي تىلىندە وقىتۋى – بۇل حالىقتاردى قىتاي مادەنيەتىنە تەزدەتىپ سىڭۋىنە باعىتتالعان ارەكەت ەكەنى ايقىن. جەرگىلىكتى حالىقتار ءوز تىلىندە سويلەسە، جۇمىس تابۋ قيىندايدى، ال قىتاي ءتىلى – ەكونوميكالىق مۇمكىندىك تىلىنە اينالعان. بۇل – تىلدىك قىسىم ارقىلى حالىقتى ءوز ءتىلى مەن مادەنيەتىنەن الىستاتۋدىڭ ءبىر ءادىسى.

ورتاق ماسەلەلەر مەن سالدارلار

ءتىل – ۇلتتىڭ نەگىزى. رەسەي مەن قىتايدا ۇلتتىق تىلدەردىڭ قولدانىستان شىعۋى – ۇلتتىڭ جويىلۋىنا اپاراتىن باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ەگەر ۇلت انا ءتىلىن بىلمەسە، ونىڭ مادەنيەتى، ءداستۇرى، دۇنيەتانىمى جوعالادى. بۇل ەلدەردە ءتىلدىڭ ساقتالۋىنا جاعداي جاسالمايدى، كەرىسىنشە كەدەرگى كوپ.

رەسەيدە ورىستاردىڭ، قىتايدا حانداردىڭ سانىنىڭ كوپتىگى جانە ولاردىڭ ۇلتتىق ازشىلىق ايماقتارعا كوشۋى – جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوز وڭىرىندە سانى كەمۋىنە اكەلۋدە.

مادەنيەتتىڭ جويىلۋى – ۇلتتىق بولمىستىڭ جوعالۋى. مەكتەپتەگى وقۋ جۇيەسىنەن باستاپ، سونداي-اق، باق، ينتەرنەت جانە قوعامدىق ورتادا تەك نەگىزگى ۇلتتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ باسىمدىق الۋى ۇلتتىق ازشىلىقتاردى "مادەني گەنوتسيدكە" ۇشىراتۋدا.

رەسەي مەن قىتايداعى ۇلتتاردىڭ جويىلۋى – تەك ىشكى ساياساتتىڭ ناتيجەسى ەمەس، بۇل – ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان وتارلىق، ورىستاندىرۋ جانە قىتايلاندىرۋ ساياساتىنىڭ سالدارى. ۇلتتىق ازشىلىقتاردىڭ مادەني، تىلدىك، دەموگرافيالىق جانە ساياسي قىسىمعا ۇشىراۋى – ادامزاتتىڭ مادەني مۇراسىنىڭ جوعالۋىنا باستايدى. ايتارىمىز، ءار ۇلتتىڭ ءومىر سۇرۋگە، دامۋعا، ءوز بولمىسىن ساقتاۋعا قاي كەزدە دە تولىق قۇقىعى بار – دەپ ويلايمىز.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz