Qazaqtyng sahna ónerine ólsheusiz ýles qosyp, ózindik janalyq әkelgen ýlken daryn iyesi, Qazaqstannyng halyq artiysi, belgili rejisser, әri úlaghatty ústaz Asqar Toqpanovtyng qiyn-qystau zamandy basynan ótkizgen ómiri men shygharmashylyghy jayly aitpaq búryn biz balalyq shaghyna kóz jýgirtsek deymiz.

Asqardyng bala kezinen jetimdikting zaryn kórip, baylardyng qoyyn baghyp, kedeyshilikting tauqymetin tartqanyn bireu bilse, bireu bile bermes. Ol qalaqtay dombyrasyn qolyna alyp, tau etegine maldy jayyp jiberip, Kenenning «Boztorghay» men «Bazar-Nazar» әnderin shyrqaghanda ishki sheri tarqap, әsem әnning jeteginde jan sarayyn tazartatyn, jandy jegen qayghy-múny bir sәt úmyt bolyp, nәzik dýniyening lәzzatyn sezinetin. Ondayda boyy jenildep, aldaghy kýnge ýmitpen qaraushy edi.

Qoly bosay qalsa el kezip, ónerin kórsetetin Estemes aqsaqaldyng oryndauyndaghy nebir jyr-dastandar men әn-kýilerdi úiyp tyndap, jany bayityn. Birde Estemes aqsaqal taugha qarap әn salyp túrghan Asqardyng әnin tu syrtynan tyndap, әn ayaqtalghan song aq batasyn berip, qanattandyryp jibergeni bar. Ol kisi bilmeytin әn-kýi, qissa-dastan, ertegi, batyrlar jyry joqtyng qasy edi. Asqar eng alghash nebir ertegi, anyzdardy sol kisining auzynan estip, qiyalgha eretin. «Seypil-Mәlik», «Manas» jyrlary, «Qozy-kórpesh-Bayan súlu», «Qyz Jibek», «Kórghúly», «Súranshy-Sauryq», «Ótegen batyr» syndy nebir jyr-jauharlardy tyndap, óner degen kiyening qasiyetin birtindep boyyna sinire bergen-di. Jambyl atamyzdyng aitystaryn da kelistire aitushy edi, atasy. Jetisu ónirining naghyz daryndary  Qatshybay kýishi, Estemes jyrshy, Sәdibek әnshiler edi. Asqar Toqpanovtyng alghashqy el ishinen shyqqan ústazdary osy kisiler. Jambyl men Ýmbetәli jyrlary bozbala jigitting jýregine núr qúiyp, ruhany qazynany boyyna siniruine septigin tiygizedi. Ónerding óz ókili boluyna halyq daryndarynyng әseri mol. Balang jigit osy daryndargha qarap boy týzeydi.

Asqar on bes jasynan bastap bala kezden jadyna saqtaghan әn-jyrdy suyrtpaqtap shygharyp, kópshilik aldynda aita bastaydy.

Bir kýni ol qoydy jayyp jiberip, biyik tóbege shyghyp, aighaylap әn salyp túrghan. Mal iyesi Baymúhambet bay qasynda ertken sypayy kisisi bar, oghan aqyryp jibergeni. Asqar eki-ýsh jetim men Estemes atasyna ónerin kórsetip jatqan. Shoshyp ketti. Atyn omyraulatyp, tónip túrghan baydan zәre-imany úshqan Asqar qasha jónelip edi, baydyng alty órim qamshysy ayazday qaryp, arqasyn josyp ótti. «Qu jetimek, ne boldy sonsha zarlap, mal qayda? IYt-qús jep ketse de izdeytin týring joq qoy» dep, quyp jýrip sabady. Bir-eki ret qúlaghanda dombyrasynyng byt-shyty shyghady.

Sodan Qaskelenge tartyp, kedey-kepshikke janashyrlyq tanytatyn partiya mýshesi Qasym Kýshinovke ol aryz aitady. Enbegi esh bolmapty. Ol kisi Asqardy Almatydaghy mektep-internatqa ornalastyrady.

Bar yntany oqugha baghyttaghan Asqar eki jylda tórt synypty bitiredi. Besinshi synyp oqyp jýrgende Abay atyndaghy pedagogikalyq istitutynyng janynda ashylghan alty ailyq kursqa kileng beske oqityn oqushylardy shaqyrady.  Osy dayyndyq kursyn bitirgen song Asqar qazaq tili men әdebiyeti fakulitetine oqugha týsedi. Institut janynan ashylghan drama studiyasyn belgili rejisser Júmat Shanin basqaratyn. Asqar kórkemónerpazdardyng arasynda shaghyn spektaklide oinap, ónerimen erekshelenedi.  Sóitip Júmat Shaninnyng aghalyq qamqorlyghynyng arqasynda Asqar Toqpanov Mәskeuding Lunacharskiy atyndaghy Teatr óneri institutynyng akterlyq fakulitetine oqugha týsip, bir jyldan song densaulyghyna baylanysty demalys alady. Áriyne, orys tilin bilmeytin adamgha birden salaly pәnderden emtihan tapsyru, ony tilmen jetkizu qiyngha soqty әri kiyim, tamaq degen tapshy. Ábden qinalghan kezderi kóp boldy.

1934 jyly Mәskeudegi Qazaqstan ókildiginde Leon Isaevich Mirzoyan bastaghan memleket basshylary qazaq jastarynyng mún-múqtajy jayly bilgisi kelip jastardy jinady. Bәrinen hal-jaghdaylaryn súrastyryp jatyr. Kezek Asqargha kelgende ol sahnagha shyqqanday túryp, tәjim etip, reverans jasaghan eken. Bәri kýlip, «óner adamy osynday bolu kerek» desken eken. Sol minezime әli kýnge úyalamyn deushi edi, jaryqtyq...

Asqar Toqpanov Mirzoyangha zachetkasyn kórsetedi, kileng jaqsy degen bagha. Studentting jaghdayyn súrap, jetim ekenin bilip, kómekshilerine «búl balagha aiyna 400 rubli derbes stiypendiya taghayyndalsyn jәne búl stiypendiyany institut bitirgenshe alyp túrsyn» deydi.Asqar ruhany әri aqshalay bayyp, quanyp qaytqan eken. Keyin Qazaqstandyq studentti qabyldaghannan keyin L.IY.Mirzoyan institut diyrektory Alla Iliinichna Furmanovagha qonyrau shalyp, student Asqar Toqpanov tym jýdeu, bir jyl demalys beriniz, kýsh jinasyn» degen eken.

Bir jyldan song Asqar kýzde oqugha kelgende rejisserlyq fakulitetine auysady. Ol RSFSR halyq әrtisi, sahna maytalmany, Stanislavskiyding shәkirti – Vasiliy Grigorievich Sahnovskiyding jetekshiligimen instituty oidaghyday  bitiredi. Bitirer aldynda diplomdyq júmysy retinde Shillerdyng «Mahabbat pen zúlymdyq» atty spektaklin qoymaq niyetpen Almatygha drama teatryna keledi. Biraq bәrin janasha bastau qajet bolady. Qazaqstan respublikasynyng qúrylghanyna 20 jyl toluyna oray Múhtar Áuezov pen Leonid Sobolev birigip, «Abay» atty tragediyalyq  spektaklige dayyndyq jýrgizip jatqan eken. 24 jastaghy jas rejisserge qiyndyq tughyzghan bir mәsele –ol kezde Abay ómiri men shygharmashylyghy dәl qazirgidey tolyq zerttelmegen kezi edi. Abay rolinde Qaliybek Quanyshbaev oinaytyn boldy. Tragediyalyq spektaklidegi Abay beynesin somdau onaygha soqpady.

Birde Múhtar Áuezov «sen bes jyl rejisserlyqqa oqyp keldin. Al endi kórset, bilimindi» degeni. «Erdi namys óltiredi» demekshi, Asqar Toqpanov Abaygha qatysty barlyq әdebiyetti oqyp, Abay әnderin tyndap, Abaydyng ýsh mektebin zertteuge kiristi. Birinshi – halyqtyq mektep, ekinshi – Pushkiyn, Lermontov, Krylov, Gete arqyly Evropa әdebiyeti men mәdeniyetin iygeru, ýshinshi mektep – sezim pәlsafasy, Ferdausy bastaghan shyghystyn  jeti júldyzyn bilmey, sezinbey, týsinbey, tebirenbey kirisu qiyn edi. Onyn  búl izdenisin tiri jan bilmeui kerek edi. Óitkeni kóp biletin adamnan men halyq әrtisimin degen adamnyng ózi seskenetini sózsiz.

Piesada ýsh jýie tartys bar. Birinshisi – Abay bastaghan janagha, jaryqqa úmtylushy top. Ekinshisi – Jiyrenshe, Orazbay bastaghan feodaldyq top. Ýshinshi – keri tartqan diny kózqarastaghy top. Osy kiykiljinder Ajar men Aydar oqighasynda anyq kórinis tabady. Osylardyng bәrine Abay qatysyp, bitispes kýreske týsedi. «Abay» piesasy Asqar Toqpanovtyng shygharmasynyng bastauy әri shyny boldy desek, artyq aitpaghan bolar edik.  Rejisser Toqpanov asa quatty shygharmashylyq kózin tap basyp, ýlken beyneni somdap, Qaliybek arqyly Abayday dara túlghany moyyndatugha septigin tiygizdi, óz baghasyn aldy.

Almaty, Jambyl, Qaraghandy, Atyrau teatrynda qoyylghan Abay tragediyasy Asqardyng Abay beynesin búrynghydan da sheber somday týsuge septigin tiygizdi.

Teatr ómirinde Abaytanu ghylymyn birden bir mengergen osy Asqar Toqpanov edi.

Asqar Toqpanovtyng 60-jyldardaghy shygharmashylyq ósu jolyna zer salsaq, onyng rejiyserlyq, pedagogtyq júmystary da, ýshinshisi konservatoriyadaghy kafedra basqarghan kezderi. Ol vokalmen qosa operalyq rejissuradan da sabaq beredi. Keyin ómir boyy jinaqtaghan tәjiriybesin baspasóz betteri arqyly jariyalauy – onyng taghy bir qyry bolatyn. Rejisserlyq enbek, til mәdeniyeti, dәstýr men janashyldyq Asqar Toqpanovtyng basty taqyryby edi.

Rejisserdyng sahna ónerine sinirgen enbegi jayly Qazaqstannyng halyq әrtisi Asanәli Áshimov bylaysha bagha bergen:

«Asqar Toqpanov sahna óneri ýshin ýsh birdey shyndyqtyng basyn biriktire kórsetudi eng basty maqsat etip alghan daryn iyesi edi. Shyndyq– keyipker bolmys-bitiminen tuyndaytyn psihologiyalyq shyndyq, shygharma tarihynan tuyndaytyn tarihi, әleumettik shyndyq jәne osylardy halyqqa kórkem jetkizer sahnalyq shyndyq. Osy ýsheui qosylghanda sәttilik bar. Rejisser, pedagog, teatr synshysy Asqar Toqpanov rejissurada enbegin bastaghannan osy ýsh shyndyqtyng birligine asa kónil bólgen daryn edi. Sahnalyq shygharmanyng ruhyn, sózdik nәzik syryn, emosiyalyq әser kýshin týsinu, tarihy shygharmalar shyndyghyn ashugha uaqyt talabyn tap basugha әrkez atsalysty. Men Asekenning aldynan dәris alghanymdy asa maqtan etemin» deydi óner iyesi. Al Qazaqstannyng halyq әrtisi Asqar Toqpanov kózi tirisinde jastargha «ýirenuden, ýiretuden jalyqpau úshy – qiyry joq tenizdey shalqyp jatqan oi-sanandy bayytu der edim. Endigi maqsatym – sahna ónerining ystyq-suyghyn, jinaqtaghan tәjiriybemdi qaghaz betine týsirip, keler úrpaqqa kómegi tiyer jinaq etip shygharsam der edim», – degen eken asyl aghamyz.

Almaty oblysy Ile audanyna qarasty Shiylikemer aulynyng týlegi, Qazaqstannyng halyq әrtisi Asqar Toqpanov /shyn aty Áliasqar/ Múhtar Áuezovtyng «Abay», «Syn saghattary», «Qaragóz», Shahmet Qúsayynovtyng «Marabay», halyqtyq «Enlik-Kebek», Sәbit Múqanovtyng «Jenis jyry», Ghabiyden Mústafinnyng «Millioner», Ghabit Mýsirepovtyng «Aqanseri-Aqtoqty», A.P.Shteynnyng «Namys oty», A.D.ngssonyng «Tereng tamyrlary», Gogolidyng «Revizory» sekildi kóptegen spektaklige rejisserlyq etti. Sonymen qatar Qaraghandy, Atyrau oblystyq teatrlarynyng kórkemdik jaghyn basqaryp, jaqsy spektaklider qoydy, rejisserlyq etti.

Qazaqstannyng halyq әrtisi Asqar Toqpanov Almatydaghy teatr uchiliyshesinde, Qúrmanghazy atyndaghy últtyq konservatoriyada kafedra mengerushisi jәne qazirgi Qazaq últtyq óner akademiyasynda pedagog– ústaz qyzmetterin atqardy.

Kózi tirisinde «Enbek Qyzyl Tu», «Halyqtar dostyghy», «Qúrmet belgisi» ordenderimen qosa birneshe medalidarmen marapattaldy.

Asqar Toqpanúly óner zertteushisi retinde «Sahna sazy», «Kesheden býginge deyin», «Inkәr dýniye» atty jinaqtardyng avtory. Sonymen qatar óner iyesi dýniyeden ótken song «Asqar Toqpanov» atty kózkórgenderding estelik jinaqtary jaryq kórdi.

Ómirin ónermen órnektegen óz isining has sheberi, Qazaqstannyng halyq әrtisi, arqaly rejisser Asqar Toqpanov jalghan dýniyege kelgendegi adamy mindetin minsiz atqaryp, sahna ónerine ózining kýsh-jigeri men bilimin sarqa júmsap, nәtiyje shyghara bilgen qazaq halqynyng baghyna jaralghan jan edi. Ár adam qaytalanbas túlgha desek, Asqar aghamyzdyng isin jalghastyryp, ózderi de shәkirt tәrbiyelep, óner shoghyn qyzdyrghan halyq әrtisteri Asekeng jaqqan óner shyraghyn óshirip almay, keleshek úrpaqqa jetkize bildi. Ónerding altyn kópiri, mine, osy kisiler.

 Altyn Imanbaeva,

Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

Abai.kz