قازاق ونەرىنىڭ جاڭاشىل رەجيسسەرى...

قازاقتىڭ ساحنا ونەرىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ، وزىندىك جاڭالىق اكەلگەن ۇلكەن دارىن يەسى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، بەلگىلى رەجيسسەر، ءارى ۇلاعاتتى ۇستاز اسقار توقپانوۆتىڭ قيىن-قىستاۋ زاماندى باسىنان وتكىزگەن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى ايتپاق بۇرىن ءبىز بالالىق شاعىنا كوز جۇگىرتسەك دەيمىز.
اسقاردىڭ بالا كەزىنەن جەتىمدىكتىڭ زارىن كورىپ، بايلاردىڭ قويىن باعىپ، كەدەيشىلىكتىڭ تاۋقىمەتىن تارتقانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەس. ول قالاقتاي دومبىراسىن قولىنا الىپ، تاۋ ەتەگىنە مالدى جايىپ جىبەرىپ، كەنەننىڭ «بوزتورعاي» مەن «بازار-نازار» اندەرىن شىرقاعاندا ىشكى شەرى تارقاپ، اسەم ءاننىڭ جەتەگىندە جان سارايىن تازارتاتىن، جاندى جەگەن قايعى-مۇڭى ءبىر ءسات ۇمىت بولىپ، نازىك دۇنيەنىڭ ءلاززاتىن سەزىنەتىن. وندايدا بويى جەڭىلدەپ، الداعى كۇنگە ۇمىتپەن قاراۋشى ەدى.
قولى بوساي قالسا ەل كەزىپ، ونەرىن كورسەتەتىن ەستەمەس اقساقالدىڭ ورىنداۋىنداعى نەبىر جىر-داستاندار مەن ءان-كۇيلەردى ۇيىپ تىڭداپ، جانى بايتىن. بىردە ەستەمەس اقساقال تاۋعا قاراپ ءان سالىپ تۇرعان اسقاردىڭ ءانىن تۋ سىرتىنان تىڭداپ، ءان اياقتالعان سوڭ اق باتاسىن بەرىپ، قاناتتاندىرىپ جىبەرگەنى بار. ول كىسى بىلمەيتىن ءان-كۇي، قيسسا-داستان، ەرتەگى، باتىرلار جىرى جوقتىڭ قاسى ەدى. اسقار ەڭ العاش نەبىر ەرتەگى، اڭىزداردى سول كىسىنىڭ اۋزىنان ەستىپ، قيالعا ەرەتىن. «سەيپىل-مالىك»، «ماناس» جىرلارى، «قوزى-كورپەش-بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «كورعۇلى»، «سۇرانشى-ساۋرىق»، «وتەگەن باتىر» سىندى نەبىر جىر-جاۋھارلاردى تىڭداپ، ونەر دەگەن كيەنىڭ قاسيەتىن بىرتىندەپ بويىنا سىڭىرە بەرگەن-ءدى. جامبىل اتامىزدىڭ ايتىستارىن دا كەلىستىرە ايتۋشى ەدى، اتاسى. جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ ناعىز دارىندارى قاتشىباي كۇيشى، ەستەمەس جىرشى، سادىبەك انشىلەر ەدى. اسقار توقپانوۆتىڭ العاشقى ەل ىشىنەن شىققان ۇستازدارى وسى كىسىلەر. جامبىل مەن ۇمبەتالى جىرلارى بوزبالا جىگىتتىڭ جۇرەگىنە نۇر قۇيىپ، رۋحاني قازىنانى بويىنا سىڭىرۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. ونەردىڭ ءوز وكىلى بولۋىنا حالىق دارىندارىنىڭ اسەرى مول. بالاڭ جىگىت وسى دارىندارعا قاراپ بوي تۇزەيدى.
اسقار ون بەس جاسىنان باستاپ بالا كەزدەن جادىنا ساقتاعان ءان-جىردى سۋىرتپاقتاپ شىعارىپ، كوپشىلىك الدىندا ايتا باستايدى.
ءبىر كۇنى ول قويدى جايىپ جىبەرىپ، بيىك توبەگە شىعىپ، ايعايلاپ ءان سالىپ تۇرعان. مال يەسى بايمۇحامبەت باي قاسىندا ەرتكەن سىپايى كىسىسى بار، وعان اقىرىپ جىبەرگەنى. اسقار ەكى-ءۇش جەتىم مەن ەستەمەس اتاسىنا ونەرىن كورسەتىپ جاتقان. شوشىپ كەتتى. اتىن ومىراۋلاتىپ، ءتونىپ تۇرعان بايدان زارە-يمانى ۇشقان اسقار قاشا جونەلىپ ەدى، بايدىڭ التى ءورىم قامشىسى ايازداي قارىپ، ارقاسىن جوسىپ ءوتتى. «قۋ جەتىمەك، نە بولدى سونشا زارلاپ، مال قايدا؟ يت-قۇس جەپ كەتسە دە ىزدەيتىن ءتۇرىڭ جوق قوي» دەپ، قۋىپ ءجۇرىپ سابادى. ءبىر-ەكى رەت قۇلاعاندا دومبىراسىنىڭ بىت-شىتى شىعادى.
سودان قاسكەلەڭگە تارتىپ، كەدەي-كەپشىككە جاناشىرلىق تانىتاتىن پارتيا مۇشەسى قاسىم كۇشىنوۆكە ول ارىز ايتادى. ەڭبەگى ەش بولماپتى. ول كىسى اسقاردى الماتىداعى مەكتەپ-ينتەرناتقا ورنالاستىرادى.
بار ىنتانى وقۋعا باعىتتاعان اسقار ەكى جىلدا ءتورت سىنىپتى بىتىرەدى. بەسىنشى سىنىپ وقىپ جۇرگەندە اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق يستيتۋتىنىڭ جانىندا اشىلعان التى ايلىق كۋرسقا كىلەڭ بەسكە وقيتىن وقۋشىلاردى شاقىرادى. وسى دايىندىق كۋرسىن بىتىرگەن سوڭ اسقار قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ينستيتۋت جانىنان اشىلعان دراما ستۋدياسىن بەلگىلى رەجيسسەر جۇمات شانين باسقاراتىن. اسقار كوركەمونەرپازداردىڭ اراسىندا شاعىن سپەكتاكلدە ويناپ، ونەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءسويتىپ جۇمات شانيننىڭ اعالىق قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا اسقار توقپانوۆ ماسكەۋدىڭ لۋناچارسكي اتىنداعى تەاتر ونەرى ينستيتۋتىنىڭ اكتەرلىق فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، ءبىر جىلدان سوڭ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى دەمالىس الادى. ارينە، ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ادامعا بىردەن سالالى پاندەردەن ەمتيحان تاپسىرۋ، ونى تىلمەن جەتكىزۋ قيىنعا سوقتى ءارى كيىم، تاماق دەگەن تاپشى. ابدەن قينالعان كەزدەرى كوپ بولدى.
1934 جىلى ماسكەۋدەگى قازاقستان وكىلدىگىندە لەون يساەۆيچ ميرزويان باستاعان مەملەكەت باسشىلارى قازاق جاستارىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى جايلى بىلگىسى كەلىپ جاستاردى جينادى. بارىنەن حال-جاعدايلارىن سۇراستىرىپ جاتىر. كەزەك اسقارعا كەلگەندە ول ساحناعا شىققانداي تۇرىپ، ءتاجىم ەتىپ، رەۆەرانس جاساعان ەكەن. ءبارى كۇلىپ، «ونەر ادامى وسىنداي بولۋ كەرەك» دەسكەن ەكەن. سول مىنەزىمە ءالى كۇنگە ۇيالامىن دەۋشى ەدى، جارىقتىق...
اسقار توقپانوۆ ميرزويانعا زاچەتكاسىن كورسەتەدى، كىلەڭ جاقسى دەگەن باعا. ستۋدەنتتىڭ جاعدايىن سۇراپ، جەتىم ەكەنىن ءبىلىپ، كومەكشىلەرىنە «بۇل بالاعا ايىنا 400 رۋبل دەربەس ستيپەنديا تاعايىندالسىن جانە بۇل ستيپەنديانى ينستيتۋت بىتىرگەنشە الىپ تۇرسىن» دەيدى.اسقار رۋحاني ءارى اقشالاي بايىپ، قۋانىپ قايتقان ەكەن. كەيىن قازاقستاندىق ستۋدەنتتى قابىلداعاننان كەيىن ل.ي.ميرزويان ينستيتۋت ديرەكتورى اللا يلينيچنا فۋرمانوۆاعا قوڭىراۋ شالىپ، ستۋدەنت اسقار توقپانوۆ تىم جۇدەۋ، ءبىر جىل دەمالىس بەرىڭىز، كۇش جيناسىن» دەگەن ەكەن.
ءبىر جىلدان سوڭ اسقار كۇزدە وقۋعا كەلگەندە رەجيسسەرلىق فاكۋلتەتىنە اۋىسادى. ول رسفسر حالىق ءارتىسى، ساحنا مايتالمانى، ستانيسلاۆسكيدىڭ شاكىرتى – ۆاسيلي گريگورەۆيچ ساحنوۆسكيدىڭ جەتەكشىلىگىمەن ينستيتۋتى ويداعىداي بىتىرەدى. بىتىرەر الدىندا ديپلومدىق جۇمىسى رەتىندە شيللەردىڭ «ماحاببات پەن زۇلىمدىق» اتتى سپەكتاكلىن قويماق نيەتپەن الماتىعا دراما تەاترىنا كەلەدى. بىراق ءبارىن جاڭاشا باستاۋ قاجەت بولادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 جىل تولۋىنا وراي مۇحتار اۋەزوۆ پەن لەونيد سوبولەۆ بىرىگىپ، «اباي» اتتى تراگەديالىق سپەكتاكلگە دايىندىق جۇرگىزىپ جاتقان ەكەن. 24 جاستاعى جاس رەجيسسەرگە قيىندىق تۋعىزعان ءبىر ماسەلە –ول كەزدە اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى ءدال قازىرگىدەي تولىق زەرتتەلمەگەن كەزى ەدى. اباي رولىندە قاليبەك قۋانىشباەۆ وينايتىن بولدى. تراگەديالىق سپەكتاكلدەگى اباي بەينەسىن سومداۋ وڭايعا سوقپادى.
بىردە مۇحتار اۋەزوۆ «سەن بەس جىل رەجيسسەرلىققا وقىپ كەلدىڭ. ال ەندى كورسەت، ءبىلىمىڭدى» دەگەنى. «ەردى نامىس ولتىرەدى» دەمەكشى، اسقار توقپانوۆ ابايعا قاتىستى بارلىق ادەبيەتتى وقىپ، اباي اندەرىن تىڭداپ، ابايدىڭ ءۇش مەكتەبىن زەرتتەۋگە كىرىستى. ءبىرىنشى – حالىقتىق مەكتەپ، ەكىنشى – پۋشكين، لەرمونتوۆ، كرىلوۆ، گەتە ارقىلى ەۆروپا ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن يگەرۋ، ءۇشىنشى مەكتەپ – سەزىم ءپالسافاسى، فەرداۋسي باستاعان شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزىن بىلمەي، سەزىنبەي، تۇسىنبەي، تەبىرەنبەي كىرىسۋ قيىن ەدى. ونىڭ بۇل ىزدەنىسىن ءتىرى جان بىلمەۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى كوپ بىلەتىن ادامنان مەن حالىق ءارتىسىمىن دەگەن ادامنىڭ ءوزى سەسكەنەتىنى ءسوزسىز.
پەسادا ءۇش جۇيە تارتىس بار. ءبىرىنشىسى – اباي باستاعان جاڭاعا، جارىققا ۇمتىلۋشى توپ. ەكىنشىسى – جيرەنشە، ورازباي باستاعان فەودالدىق توپ. ءۇشىنشى – كەرى تارتقان ءدىني كوزقاراستاعى توپ. وسى كيكىلجىڭدەر اجار مەن ايدار وقيعاسىندا انىق كورىنىس تابادى. وسىلاردىڭ بارىنە اباي قاتىسىپ، بىتىسپەس كۇرەسكە تۇسەدى. «اباي» پەساسى اسقار توقپانوۆتىڭ شىعارماسىنىڭ باستاۋى ءارى شىڭى بولدى دەسەك، ارتىق ايتپاعان بولار ەدىك. رەجيسسەر توقپانوۆ اسا قۋاتتى شىعارماشىلىق كوزىن تاپ باسىپ، ۇلكەن بەينەنى سومداپ، قاليبەك ارقىلى ابايداي دارا تۇلعانى مويىنداتۋعا سەپتىگىن تيگىزدى، ءوز باعاسىن الدى.
الماتى، جامبىل، قاراعاندى، اتىراۋ تەاترىندا قويىلعان اباي تراگەدياسى اسقاردىڭ اباي بەينەسىن بۇرىنعىدان دا شەبەر سومداي تۇسۋگە سەپتىگىن تيگىزدى.
تەاتر ومىرىندە ابايتانۋ عىلىمىن بىردەن ءبىر مەڭگەرگەن وسى اسقار توقپانوۆ ەدى.
اسقار توقپانوۆتىڭ 60-جىلدارداعى شىعارماشىلىق ءوسۋ جولىنا زەر سالساق، ونىڭ رەجيسەرلىق، پەداگوگتىق جۇمىستارى دا، ءۇشىنشىسى كونسەرۆاتورياداعى كافەدرا باسقارعان كەزدەرى. ول ۆوكالمەن قوسا وپەرالىق رەجيسسۋرادان دا ساباق بەرەدى. كەيىن ءومىر بويى جيناقتاعان تاجىريبەسىن ءباسپاسوز بەتتەرى ارقىلى جاريالاۋى – ونىڭ تاعى ءبىر قىرى بولاتىن. رەجيسسەرلىق ەڭبەك، ءتىل مادەنيەتى، ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق اسقار توقپانوۆتىڭ باستى تاقىرىبى ەدى.
رەجيسسەردىڭ ساحنا ونەرىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى جايلى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى ءاسانالى ءاشىموۆ بىلايشا باعا بەرگەن:
«اسقار توقپانوۆ ساحنا ونەرى ءۇشىن ءۇش بىردەي شىندىقتىڭ باسىن بىرىكتىرە كورسەتۋدى ەڭ باستى ماقسات ەتىپ العان دارىن يەسى ەدى. شىندىق– كەيىپكەر بولمىس-بىتىمىنەن تۋىندايتىن پسيحولوگيالىق شىندىق، شىعارما تاريحىنان تۋىندايتىن تاريحي، الەۋمەتتىك شىندىق جانە وسىلاردى حالىققا كوركەم جەتكىزەر ساحنالىق شىندىق. وسى ۇشەۋى قوسىلعاندا ساتتىلىك بار. رەجيسسەر، پەداگوگ، تەاتر سىنشىسى اسقار توقپانوۆ رەجيسسۋرادا ەڭبەگىن باستاعاننان وسى ءۇش شىندىقتىڭ بىرلىگىنە اسا كوڭىل بولگەن دارىن ەدى. ساحنالىق شىعارمانىڭ رۋحىن، سوزدىك نازىك سىرىن، ەموتسيالىق اسەر كۇشىن ءتۇسىنۋ، تاريحي شىعارمالار شىندىعىن اشۋعا ۋاقىت تالابىن تاپ باسۋعا اركەز اتسالىستى. مەن اسەكەڭنىڭ الدىنان ءدارىس العانىمدى اسا ماقتان ەتەمىن» دەيدى ونەر يەسى. ال قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى اسقار توقپانوۆ كوزى تىرىسىندە جاستارعا «ۇيرەنۋدەن، ۇيرەتۋدەن جالىقپاۋ ۇشى – قيىرى جوق تەڭىزدەي شالقىپ جاتقان وي-ساناڭدى بايىتۋ دەر ەدىم. ەندىگى ماقساتىم – ساحنا ونەرىنىڭ ىستىق-سۋىعىن، جيناقتاعان تاجىريبەمدى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، كەلەر ۇرپاققا كومەگى تيەر جيناق ەتىپ شىعارسام دەر ەدىم»، – دەگەن ەكەن اسىل اعامىز.
الماتى وبلىسى ىلە اۋدانىنا قاراستى شيلىكەمەر اۋلىنىڭ تۇلەگى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى اسقار توقپانوۆ /شىن اتى الياسقار/ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي»، «سىن ساعاتتارى»، «قاراگوز»، شاحمەت قۇسايىنوۆتىڭ «ماراباي»، حالىقتىق «ەڭلىك-كەبەك»، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «جەڭىس جىرى»، عابيدەن مۇستافيننىڭ «ميلليونەر»، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «اقانسەرى-اقتوقتى»، ا.پ.شتەيننىڭ «نامىس وتى»، ا.د.يۋسسونىڭ «تەرەڭ تامىرلارى»، گوگولدىڭ «رەۆيزورى» سەكىلدى كوپتەگەن سپەكتاكلگە رەجيسسەرلىق ەتتى. سونىمەن قاتار قاراعاندى، اتىراۋ وبلىستىق تەاترلارىنىڭ كوركەمدىك جاعىن باسقارىپ، جاقسى سپەكتاكلدەر قويدى، رەجيسسەرلىق ەتتى.
قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى اسقار توقپانوۆ الماتىداعى تەاتر ۋچيليششەسىندە، قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتوريادا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى جانە قازىرگى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىندا پەداگوگ– ۇستاز قىزمەتتەرىن اتقاردى.
كوزى تىرىسىندە «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «حالىقتار دوستىعى»، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن قوسا بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالدى.
اسقار توقپانۇلى ونەر زەرتتەۋشىسى رەتىندە «ساحنا سازى»، «كەشەدەن بۇگىنگە دەيىن»، «ىڭكار دۇنيە» اتتى جيناقتاردىڭ اۆتورى. سونىمەن قاتار ونەر يەسى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ «اسقار توقپانوۆ» اتتى كوزكورگەندەردىڭ ەستەلىك جيناقتارى جارىق كوردى.
ءومىرىن ونەرمەن ورنەكتەگەن ءوز ءىسىنىڭ حاس شەبەرى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، ارقالى رەجيسسەر اسقار توقپانوۆ جالعان دۇنيەگە كەلگەندەگى ادامي مىندەتىن ءمىنسىز اتقارىپ، ساحنا ونەرىنە ءوزىنىڭ كۇش-جىگەرى مەن ءبىلىمىن سارقا جۇمساپ، ناتيجە شىعارا بىلگەن قازاق حالقىنىڭ باعىنا جارالعان جان ەدى. ءار ادام قايتالانباس تۇلعا دەسەك، اسقار اعامىزدىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ، وزدەرى دە شاكىرت تاربيەلەپ، ونەر شوعىن قىزدىرعان حالىق ارتىستەرى اسەكەڭ جاققان ونەر شىراعىن ءوشىرىپ الماي، كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزە ءبىلدى. ونەردىڭ التىن كوپىرى، مىنە، وسى كىسىلەر.
التىن يمانباەۆا،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
Abai.kz