Sәrsenbi, 1 Qazan 2025
Ádebiyet 278 0 pikir 1 Qazan, 2025 saghat 14:10

Kәraghanyng kórkemdik kókjiyegi

Suret: Avtordyng jeke múraghatynan alyndy.

(aqyn, kósemsózshi Kәribek Shopatovtyng shygharmashylyghy haqynda)

Qazaq halqy eldik, erlik ruhty jyrlap, últtyng arman, maqsat, múnyn azamattyq múratyna ainaldyryp, shygharmashylyghyna arqau etken, etip jýrgen sóz zergerlerine kende emes. Osynday qalam qayratkerlerining sapynda azamattyq ýni, ústanymymen últ ruhaniyatynda ózining aishyqty qoltanbasy, stiylimen daralanyp jýrgen aqyn, kósemsózshilerding biri – Kәribek Múhametqaliyúly Shopatov. Sóz zergerining ólenderi – tek qana poeziyalyq әuez emes, últ jýregining dýrsili, tughan jerding tynysy, zamannyng syry. Tabighat pen adam taghdyryn, tarih pen bolashaq arasyn toghystyrghan aqyn jyrlary býgingi oqyrmandy da bey-jay qaldyrmaydy. K.Shopatov óz shygharmashylyghymen oqyrmanyna ruh berip, jyrymen jas úrpaqqa izgi qúndylyqtardy nasihattap jýrgen sóz sheberi.

Maqalamyzdyng bas keyipkeri K.Múhametqaliyúly shygharmashylyghynyng kórkemdik kókjiyegi, qalamgerlik әleueti, shygharmashylyq laboratoriyasyna toqtalmas búryn, onyng ómir joly turaly mәlimetke kezek bereyik.

Ol 1955 jyly Shyghys Qazaqstan oblysy, Kýrshim audany, Enbek auylyndaghy Jiydebay qystaghynda dýniyege keldi. Bala jastan ghylymgha, bilimge qúshtar bolyp ósken Kәribek Múhametqaliyúly 1962 jyly Qaratoghay orta mektebining tabaldyryghyn attap, ony 1972 jyly ýzdik nәtiyjemen tәmamdap shyqty. Sol jyly Almaty memlekettik medisina institutynyng farmasevtika fakulitetine oqugha týsip, 1977 jyly joghary bilim alyp shyqty. Osylaysha kәsiby joly bastalyp, ómirin densaulyq saqtau, dәrihana salasyna arnady. Birinshi dәrejeli provizor.

Elu jylgha juyq ghúmyryn halyq densaulyghy jolyndaghy enbekke arnaghan tәjiriybeli maman әr jyldary Tarbaghatay audandyq ortalyq №14 dәrihanasynda mengerushi, audandyq óndiristik «Farmasiya» kәsipornynda diyrektor, 1995-2005 jyldar aralyghynda audandyq ortalyq auruhanasynda dәrihana mengerushisi, 2005-2011 jyldary «Tarbaghatay audandyq munisipaldyq auruhanaaralyq dәrihana» MQKK diyrektory, 2011 jyldan zeynetkerlikke shyqqangha deyin «Tarbaghatay audandyq munisipaldyq dәrihana» JShS diyrektory bolyp qyzmet atqaryp, audan túrghyndaryn sapaly dәri-dәrmekpen qamtamasyz etude erekshe enbek sinirdi.

Kәsiby mamandyq jolyndaghy qajyrly enbeginen bólek, qoghamdyq júmystargha da belsene aralasty. Segiz jyl audandyq sotta «Halyq alqa biyi» (zasedateli – avtor), segiz jyl Tarbaghatay audandyq ortalyq auruhanada kәsipodaq komiytetning tóraghasy bolghan. Aqjar okrugi әkimining janynan qúrylghan qoghamdastyqtyng tóraghasy, auyldyq «Aqsaqaldar alqasynyn» alqa mýshesi retinde el ishindegi birlikti nyghaytugha atsalysty. Eseli enbegi baghalanyp, Shyghys Qazaqstan oblystyq Dәrihana basqarmasynyn, ShQO Densaulyq saqtau basqarmasynyn, oblystyq «Sanitarlyq ýii» mekemelerining tarapynan «Qúrmet gramotalarmen» marapattalghan.

K.Múhametqaliyúly – tek medisina salasynyng bilikti mamany ghana emes, qalamy jýirik aqyn әri publisist-qalamger retinde tanylghan sóz zergeri. Ol tarihi, etnografiyalyq, tanymdyq kóptegen zertteu maqalalardyng da tuyndygeri. «Tariyhqa toly Tarbaghatay» kitabynyng tórtinshi tomynda kólemdi maqalalary jaryq kórip, audandyq, oblystyq basylymdarda ólenderi men maqalalary jii jariyalanyp túrady. 2021 jyly aqynnyng «Uaqyt iyirimderi» atty kitaby oqyrmangha jol tartty.

Qalamgerlik jolyndaghy tabystary da az emes. Týrli jyr mýshәiralarynda top jaryp, jýldeli oryndardan kórindi. Saybolat babagha arnalghan mýshәirada, Múhtar Maghauinning 80 jyldyghyna arnalghan respublikalyq bayqauda jýldeli oryndardy, sonday-aq “Ótirik ólen” sayysynda bas jýlde iyegeri atanyp, ózining shygharmashylyq qarymyn, әleuetin keninen tanyta bildi.

Aqyn S.Júmatov basqaratyn «Júmatov jyr jәrmenkesi» atty halyqaralyq әdebiy-shygharmashylyq tobynyn, «Barqytbelde jyr-jebe» birlestiginin, A.Pushkin kitaphanasy janynan qúrylghan «Tór Altay әdeby әlemi» klubynyng mýshesi retinde әdeby ortada da ózindik orny men qoltanbasy bar túlgha. Álem halyqtary jazushylar odaghynyng mýshesi. Ómirlik serigi Gýlnar apay ekeui ýsh bala tәrbiyelep, býginde on bir nemere, bir jiyen-shóbere sýiip otyrghan asyl ata-әje. Úrpaqtary әr salada abyroyly enbek etip, elinin, әuletining mereyin asyryp jýr. Halyqtyng densaulyghyn nyghaytu, salauatty ómir saltyn nasihattau jolynda qaltqysyz qyzmet etip qana qoymay, shygharmashylyqta da ózindik qoltanbasyn aishyqtaghan K.Múhametqaliyúly – eline enbegin sinirip jýrgen abzal azamat.

Elining ruhani, densaulyq saqtau, qoghamdyq iygiligi jolyna sanaly ghúmyryn arnaghan, arnap kele jatqan sóz zergeri K.Shopatovtyng shygharmashylyghy, poeziyasy, tanymdyq, әdebi, tarihy mәni zor taghylymdy maqalalary, zertteuleri – jýrekten shyqqan azamattyq ýn, tughan jer men tughan elge degen sheksiz mahabbattyng aighaghy. Óleng sóz sheberining jyrlarynda últtyng arman-ansary, tabighattyng tylsym syry, uaqyttyng ashy shyndyghy qatar órilip jatady. Aqyn ýshin óleng – tek әdemi sózderding tizbekti úiqasy  emes, ol – últ namysynyng ainasy, el bolashaghyna aitylghan amanat.

K.Shopatovtyng shygharmashylyghy – bir jaghynan syrshyl poeziya bolsa, ekinshi jaghynan ótkir, taghydlymdyq, tanymdyq mәni bar publisistika. Aqyn ýshin jyr – jeke kónildin, jan-dýniyening syry ghana emes, qogham aldyndaghy azamattyq paryzdyng ýni. Mәselen, «Ózimmen syrlasu» atty avtobiografiyalyq óleninde:

Jer jahannyng pendesimin,

Jaratqan jannyng jýregimin,

keudesimin.

Erkelep erkin ósken Altay tauda,

Bir shaldyng sýt kenjesimin...

 

...Ashyq edi, aishyqty edi әrbir tanym,

Eshkimning әz kónilin qaldyrmadym.

Múzday bolghan múnymdy eritip ólen,

Janymdy jadyratty janbyr daryn.

 

Jaralghan jәudiregen jyrdan janym,

Eshkimning eshtenesin qyzghanbadym.

Órilgen ólenimdi týsinetin,

Bar bolsa jetip jatyr tyndarmanym. – dep, ózine ritorikalyq saual qoya otyryp, adamdyq, azamattyq, aqyndyq missiyasyn óleng joldaryna órnekteydi. Búl aqynnyng lirikalyq «meni», ishki tolghanysy ghana emes, әr qazaqqa, әrbir oqyrmanyna didatikalyq, aksiologiyalyq, ontologiyalyq mәni tereng oy tastaydy. Óleng sóz sheberining azamattyq ýni «Aqtandaq» atty óleninde erekshe aishyqtalady. Qazaq halqynyng dýniyetanymyndaghy kiyeli januar sanalatyn aqbókenning qyrghynyna alandaghan aqyn halyqtyng ar-újdanyn oyatugha shaqyrady:

Kiyigin nege atasyng qazaghymnyn,

Arqalap tirshilikting aza-múnyn.

Jýkteding qalay ghana moyynyna,

Oylamay ar-ojdannyng tazalyghyn.

 

Dalamnyng nege atasyng qúralayyn?

Súluyna súqtanbay jýr aghayyn!

Súmdyqty estigende u ishkendey,

Auyr tartyp barady túla boyym...

 

...Kie qonghan dombyra men kiyik egiz,

Tyndasaq dala jyryn sýiinemiz.

Bebeu qaqqan ishektegi aza kýige,

Qosylyp shyday almay kýiinemiz... Búl – ekologiya mәselesine arnalghan jyr ghana emes, oqyrmanyn últtyng ruhany kody bolghan kiye, obal-sauap, adamgershilik úghymdaryna shaqyru, ýndeu, atalghan qúndylyqtardyn  jauapkershiligin qanshalyqty sezine alatynymyzdy týsinuge, ózimizdi ar-újdanymyzdyng tezine  sala otyryp qalay jәne qanshalyqty jaup bere alugha jeteleytin saual. Tabighatty qorghau – eldi qorghau, bolashaqty qorghau degen oidy aqyn kórkem әri ótkir tilmen jetkizedi.

Sóz sheberi K.Shopatovtyng taghy bir qyry – halyq jadyn saqtaushy, nsihattaushy aqyndyq missiyasy. «Qara shanyraq – Sheshek búlaq anyzy» atty óleni tarihy taqyrypty arqau etken mifopetikalyq tuyndy. On alty shumaqtan túrsa da sujetti poemanyng jýgin arqalaghan tarihy manyzy joghary shygharma. Saq, ghún, týrki babalarymyzdyng órlik, erlik ruhy, olar mekendegen sayyn dalanyng etnonimdik (el, halyq ataularyna baylanysty ataular), antroponimdik (kisi ataulary), oikonimdik (auyl, kent, qala), onomastikalyq (kisi, halyq, el, jer-su, januarlar, aspan deneleri ataulary), toponimdik (geografiyalyq jer ataulary), gidronimdik (su nysandarynyng atauy), oronimdik (tau, qyrat, shoqy ataulary)  ataulary, Altay,  Kengir-Túra, Sheshek oiyghy, Sheshekbúlaq, Jeldiózek tәrizdi jer-su ataulary turaly qúndy mәlimetter berilgen. Ótken tarih pen býgingi úrpaq arasyn jalghaghan ruhany kópir jatyr. Óleng sóz iyesining jyrlarynda tabighat pen adamnyng taghdyry bir arnagha toghysady. «Dauyldy janbyr» óleninde aspan men jerding «ayqasyn», tabighattyng «kýshin» paralelli týrde surettey otyryp, adamnyng jan-dýniyesindegi arpalysty da jetkizedi. Al «Zauza aiy tughanda» kóktemning qayta týlegen sәtin beyneley kele, jana ómirge degen ýmit pen senimdi nasihattaydy. Tabighat pen adam arasyndaghy osynday sabaqtastyq aqyn shygharmashylyghyn airyqsha qúndy etedi. «Kónil perne» óleni – adamnyng jan dýniyesi men kónil kýiining qúbylmaly bolmysyn beyneleytin lirikalyq tuyndy. Aqyn kónildi saghymgha, kóktem men kýzge, jýrek pen jyrgha teney otyryp, ómirding ótkinshiligi men taghdyrdyng synaqtaryn suretteydi. Sonymen qatar seysana (beysana emes) konseptisin ólenge astarmen órip, tuyndygha filosofiyalyq, psihologiyalyq mәn, renk ýsteydi. Ólenning ózeginde izgilik pen mahabbattyng mәngilik qúndylyq ekendigi aiqyndalyp, lirikalyq keyipkerding filosofiyalyq tolghanystary kórinis tapqan. Shygharmanyng negizgi saryny – kónilding nәzik pernesin shertu arqyly adam bolmysynyng ruhany terendigin ashu. Aqyn shygharmalarynyng týp qazyghy – eldik pen erlik iydeyasy. Aqyn ólenderi tughan jerding әr tasy men búlaghyna degen inkәrlikke, halyqtyng bolashaghyna degen senimge toly. Ol ýshin poeziya – eldik ruhty saqtap qaludyn, últtyq qúndylyqty úrpaqqa jetkizuding eng asyl qúraly.

Sóz zergeri K.Shopatov tughan halqynyng bolmys, dýniyetanymyn jýreginen ótkizip, eldik ruhty ólenge ainaldyrghan aqyn. Aqyn poeziyasynda jeke taghdyrdyng ghana emes, tútas halyqtyng taghdyrynyng shejiresi kórinis tabady. Tabighat pen adamnyn, tarih pen bolashaqtyn, anyz ben aqiqattyng toghysqan túsynda aqyn ýni aiqyn estiledi. Onyng jyrlarynda tughan jerge adaldyq, tabighatqa qamqorlyq, últqa jauapkershilik iydeyasy órilip jatady. Búl qasiyetter aqyn shygharmashylyghyn biyikke kóterip, uaqyt ótken sayyn qúnyn arttyra týsedi. K.Múhametqaliyúlynyng shygharmashylyghy – býgingi úrpaqqa ghana emes, keler zamangha da arnalghan ruhany tәrbie qúraly.

Aqyn, kósemsózshi Kәribek Múhametqaliyúly Shopatovty jetpis jyldyq mereytoyymen qúttyqtay otyryp, sóz zergerining shygharmashylyghy qazaq ruhaniyaty, әdebiyeti, tarihy, mәdeniyeti, dýniyetanymynyng kókjiyegin keneytetin qúndylyq qúbylysy dep tújyrymdaymyz.

Dәuren Baqdәuletúly,

әdebiyet zertteushi, Jurnalister odaghynyng mýshesi

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Zang jәne Tәrtip:

Profilaktika bytovogo nasiliya

Almaz Eshanov 320
Qauip etkennen aitamyn

Jau joq deme – jar astynda...

Quat Qayranbaev 2026
Ádebiyet

Kәraghanyng kórkemdik kókjiyegi

Dәuren Baqdәuletúly 278