(اقىن، كوسەمسوزشى كارىبەك شوپاتوۆتىڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا)

قازاق حالقى ەلدىك، ەرلىك رۋحتى جىرلاپ، ۇلتتىڭ ارمان، ماقسات، مۇڭىن ازاماتتىق مۇراتىنا اينالدىرىپ، شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ ەتكەن، ەتىپ جۇرگەن ءسوز زەرگەرلەرىنە كەندە ەمەس. وسىنداي قالام قايراتكەرلەرىنىڭ ساپىندا ازاماتتىق ءۇنى، ۇستانىمىمەن ۇلت رۋحانياتىندا ءوزىنىڭ ايشىقتى قولتاڭباسى، ستيلىمەن دارالانىپ جۇرگەن اقىن، كوسەمسوزشىلەردىڭ ءبىرى – كارىبەك مۇحامەتقاليۇلى شوپاتوۆ. ءسوز زەرگەرىنىڭ ولەڭدەرى – تەك قانا پوەزيالىق اۋەز ەمەس، ۇلت جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى، تۋعان جەردىڭ تىنىسى، زاماننىڭ سىرى. تابيعات پەن ادام تاعدىرىن، تاريح پەن بولاشاق اراسىن توعىستىرعان اقىن جىرلارى بۇگىنگى وقىرماندى دا بەي-جاي قالدىرمايدى. ك.شوپاتوۆ ءوز شىعارماشىلىعىمەن وقىرمانىنا رۋح بەرىپ، جىرىمەن جاس ۇرپاققا ىزگى قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاپ جۇرگەن ءسوز شەبەرى.

ماقالامىزدىڭ باس كەيىپكەرى ك.مۇحامەتقاليۇلى شىعارماشىلىعىنىڭ كوركەمدىك كوكجيەگى، قالامگەرلىك الەۋەتى، شىعارماشىلىق لابوراتورياسىنا توقتالماس بۇرىن، ونىڭ ءومىر جولى تۋرالى مالىمەتكە كەزەك بەرەيىك.

ول 1955 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسى، كۇرشىم اۋدانى، ەڭبەك اۋىلىنداعى جيدەباي قىستاعىندا دۇنيەگە كەلدى. بالا جاستان عىلىمعا، بىلىمگە قۇشتار بولىپ وسكەن كارىبەك مۇحامەتقاليۇلى 1962 جىلى قاراتوعاي ورتا مەكتەبىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ، ونى 1972 جىلى ۇزدىك ناتيجەمەن ءتامامداپ شىقتى. سول جىلى الماتى مەملەكەتتىك مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ فارماتسەۆتيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، 1977 جىلى جوعارى ءبىلىم الىپ شىقتى. وسىلايشا كاسىبي جولى باستالىپ، ءومىرىن دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءدارىحانا سالاسىنا ارنادى. ءبىرىنشى دارەجەلى پروۆيزور.

ەلۋ جىلعا جۋىق عۇمىرىن حالىق دەنساۋلىعى جولىنداعى ەڭبەككە ارناعان تاجىريبەلى مامان ءار جىلدارى تارباعاتاي اۋداندىق ورتالىق №14 ءدارىحاناسىندا مەڭگەرۋشى، اۋداندىق وندىرىستىك «فارماتسيا» كاسىپورنىندا ديرەكتور، 1995-2005 جىلدار ارالىعىندا اۋداندىق ورتالىق اۋرۋحاناسىندا ءدارىحانا مەڭگەرۋشىسى، 2005-2011 جىلدارى «تارباعاتاي اۋداندىق مۋنيتسيپالدىق اۋرۋحاناارالىق ءدارىحانا» مقكك ديرەكتورى، 2011 جىلدان زەينەتكەرلىككە شىققانعا دەيىن «تارباعاتاي اۋداندىق مۋنيتسيپالدىق ءدارىحانا» جشس ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقارىپ، اۋدان تۇرعىندارىن ساپالى ءدارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتۋدە ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى.

كاسىبي ماماندىق جولىنداعى قاجىرلى ەڭبەگىنەن بولەك، قوعامدىق جۇمىستارعا دا بەلسەنە ارالاستى. سەگىز جىل اۋداندىق سوتتا «حالىق القا ءبيى» (زاسەداتەل – اۆتور), سەگىز جىل تارباعاتاي اۋداندىق ورتالىق اۋرۋحانادا كاسىپوداق كوميتەتنىڭ توراعاسى بولعان. اقجار وكرۋگى اكىمىنىڭ جانىنان قۇرىلعان قوعامداستىقتىڭ توراعاسى، اۋىلدىق «اقساقالدار القاسىنىڭ» القا مۇشەسى رەتىندە ەل ىشىندەگى بىرلىكتى نىعايتۋعا اتسالىستى. ەسەلى ەڭبەگى باعالانىپ، شىعىس قازاقستان وبلىستىق ءدارىحانا باسقارماسىنىڭ، شقو دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ، وبلىستىق «سانيتارلىق ءۇيى» مەكەمەلەرىنىڭ تاراپىنان «قۇرمەت گراموتالارمەن» ماراپاتتالعان.

ك.مۇحامەتقاليۇلى – تەك مەديتسينا سالاسىنىڭ بىلىكتى مامانى عانا ەمەس، قالامى جۇيرىك اقىن ءارى پۋبليتسيست-قالامگەر رەتىندە تانىلعان ءسوز زەرگەرى. ول تاريحي، ەتنوگرافيالىق، تانىمدىق كوپتەگەن زەرتتەۋ ماقالالاردىڭ دا تۋىندىگەرى. «تاريحقا تولى تارباعاتاي» كىتابىنىڭ ءتورتىنشى تومىندا كولەمدى ماقالالارى جارىق كورىپ، اۋداندىق، وبلىستىق باسىلىمداردا ولەڭدەرى مەن ماقالالارى ءجيى جاريالانىپ تۇرادى. 2021 جىلى اقىننىڭ «ۋاقىت يىرىمدەرى» اتتى كىتابى وقىرمانعا جول تارتتى.

قالامگەرلىك جولىنداعى تابىستارى دا از ەمەس. ءتۇرلى جىر ءمۇشايرالارىندا توپ جارىپ، جۇلدەلى ورىنداردان كورىندى. سايبولات باباعا ارنالعان ءمۇشايرادا، مۇحتار ماعاۋيننىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بايقاۋدا جۇلدەلى ورىنداردى، سونداي-اق “وتىرىك ولەڭ” سايىسىندا باس جۇلدە يەگەرى اتانىپ، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق قارىمىن، الەۋەتىن كەڭىنەن تانىتا ءبىلدى.

اقىن س.جۇماتوۆ باسقاراتىن «جۇماتوۆ جىر جارمەڭكەسى» اتتى حالىقارالىق ادەبي-شىعارماشىلىق توبىنىڭ، «بارقىتبەلدە جىر-جەبە» بىرلەستىگىنىڭ، ا.پۋشكين كىتاپحاناسى جانىنان قۇرىلعان «ءتور التاي ادەبي الەمى» كلۋبىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ادەبي ورتادا دا وزىندىك ورنى مەن قولتاڭباسى بار تۇلعا. الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. ومىرلىك سەرىگى گۇلنار اپاي ەكەۋى ءۇش بالا تاربيەلەپ، بۇگىندە ون ءبىر نەمەرە، ءبىر جيەن-شوبەرە ءسۇيىپ وتىرعان اسىل اتا-اجە. ۇرپاقتارى ءار سالادا ابىرويلى ەڭبەك ەتىپ، ەلىنىڭ، اۋلەتىنىڭ مەرەيىن اسىرىپ ءجۇر. حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ جولىندا قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ قانا قويماي، شىعارماشىلىقتا دا وزىندىك قولتاڭباسىن ايشىقتاعان ك.مۇحامەتقاليۇلى – ەلىنە ەڭبەگىن ءسىڭىرىپ جۇرگەن ابزال ازامات.

ەلىنىڭ رۋحاني، دەنساۋلىق ساقتاۋ، قوعامدىق يگىلىگى جولىنا سانالى عۇمىرىن ارناعان، ارناپ كەلە جاتقان ءسوز زەرگەرى ك.شوپاتوۆتىڭ شىعارماشىلىعى، پوەزياسى، تانىمدىق، ادەبي، تاريحي ءمانى زور تاعىلىمدى ماقالالارى، زەرتتەۋلەرى – جۇرەكتەن شىققان ازاماتتىق ءۇن، تۋعان جەر مەن تۋعان ەلگە دەگەن شەكسىز ماحابباتتىڭ ايعاعى. ولەڭ ءسوز شەبەرىنىڭ جىرلارىندا ۇلتتىڭ ارمان-اڭسارى، تابيعاتتىڭ تىلسىم سىرى، ۋاقىتتىڭ اششى شىندىعى قاتار ءورىلىپ جاتادى. اقىن ءۇشىن ولەڭ – تەك ادەمى سوزدەردىڭ تىزبەكتى ۇيقاسى  ەمەس، ول – ۇلت نامىسىنىڭ ايناسى، ەل بولاشاعىنا ايتىلعان امانات.

ك.شوپاتوۆتىڭ شىعارماشىلىعى – ءبىر جاعىنان سىرشىل پوەزيا بولسا، ەكىنشى جاعىنان وتكىر، تاعىدلىمدىق، تانىمدىق ءمانى بار پۋبليتسيستيكا. اقىن ءۇشىن جىر – جەكە كوڭىلدىڭ، جان-دۇنيەنىڭ سىرى عانا ەمەس، قوعام الدىنداعى ازاماتتىق پارىزدىڭ ءۇنى. ماسەلەن، «وزىممەن سىرلاسۋ» اتتى اۆتوبيوگرافيالىق ولەڭىندە:

جەر جاھاننىڭ پەندەسىمىن،

جاراتقان جاننىڭ جۇرەگىمىن،

كەۋدەسىمىن.

ەركەلەپ ەركىن وسكەن التاي تاۋدا،

ءبىر شالدىڭ ءسۇت كەنجەسىمىن...

...اشىق ەدى، ايشىقتى ەدى ءاربىر تاڭىم،

ەشكىمنىڭ ءاز كوڭىلىن قالدىرمادىم.

مۇزداي بولعان مۇڭىمدى ەرىتىپ ولەڭ،

جانىمدى جادىراتتى جاڭبىر دارىن.

جارالعان جاۋدىرەگەن جىردان جانىم،

ەشكىمنىڭ ەشتەڭەسىن قىزعانبادىم.

ورىلگەن ولەڭىمدى تۇسىنەتىن،

بار بولسا جەتىپ جاتىر تىڭدارمانىم. – دەپ، وزىنە ريتوريكالىق ساۋال قويا وتىرىپ، ادامدىق، ازاماتتىق، اقىندىق ميسسياسىن ولەڭ جولدارىنا ورنەكتەيدى. بۇل اقىننىڭ ليريكالىق «مەنى»، ىشكى تولعانىسى عانا ەمەس، ءار قازاققا، ءاربىر وقىرمانىنا ديداتيكالىق، اكسيولوگيالىق، ونتولوگيالىق ءمانى تەرەڭ وي تاستايدى. ولەڭ ءسوز شەبەرىنىڭ ازاماتتىق ءۇنى «اقتاڭداق» اتتى ولەڭىندە ەرەكشە ايشىقتالادى. قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىنداعى كيەلى جانۋار سانالاتىن اقبوكەننىڭ قىرعىنىنا الاڭداعان اقىن حالىقتىڭ ار-ۇجدانىن وياتۋعا شاقىرادى:

كيىگىن نەگە اتاسىڭ قازاعىمنىڭ،

ارقالاپ تىرشىلىكتىڭ ازا-مۇڭىن.

جۇكتەدىڭ قالاي عانا مويىنىڭا،

ويلاماي ار-وجداننىڭ تازالىعىن.

دالامنىڭ نەگە اتاسىڭ قۇرالايىن؟

سۇلۋىنا سۇقتانباي ءجۇر اعايىن!

سۇمدىقتى ەستىگەندە ۋ ىشكەندەي،

اۋىر تارتىپ بارادى تۇلا بويىم...

...كيە قونعان دومبىرا مەن كيىك ەگىز،

تىڭداساق دالا جىرىن سۇيىنەمىز.

بەبەۋ قاققان ىشەكتەگى ازا كۇيگە،

قوسىلىپ شىداي الماي كۇيىنەمىز... بۇل – ەكولوگيا ماسەلەسىنە ارنالعان جىر عانا ەمەس، وقىرمانىن ۇلتتىڭ رۋحاني كودى بولعان كيە، وبال-ساۋاپ، ادامگەرشىلىك ۇعىمدارىنا شاقىرۋ، ۇندەۋ، اتالعان قۇندىلىقتاردىڭ  جاۋاپكەرشىلىگىن قانشالىقتى سەزىنە الاتىنىمىزدى تۇسىنۋگە، ءوزىمىزدى ار-ۇجدانىمىزدىڭ تەزىنە  سالا وتىرىپ قالاي جانە قانشالىقتى جاۋپ بەرە الۋعا جەتەلەيتىن ساۋال. تابيعاتتى قورعاۋ – ەلدى قورعاۋ، بولاشاقتى قورعاۋ دەگەن ويدى اقىن كوركەم ءارى وتكىر تىلمەن جەتكىزەدى.

ءسوز شەبەرى ك.شوپاتوۆتىڭ تاعى ءبىر قىرى – حالىق جادىن ساقتاۋشى، نسيحاتتاۋشى اقىندىق ميسسياسى. «قارا شاڭىراق – شەشەك بۇلاق اڭىزى» اتتى ولەڭى تاريحي تاقىرىپتى ارقاۋ ەتكەن ميفوپەتيكالىق تۋىندى. ون التى شۋماقتان تۇرسا دا سيۋجەتتى پوەمانىڭ جۇگىن ارقالاعان تاريحي ماڭىزى جوعارى شىعارما. ساق، عۇن، تۇركى بابالارىمىزدىڭ ورلىك، ەرلىك رۋحى، ولار مەكەندەگەن سايىن دالانىڭ ەتنونيمدىك (ەل، حالىق اتاۋلارىنا بايلانىستى اتاۋلار), انتروپونيمدىك (كىسى اتاۋلارى), ويكونيمدىك (اۋىل، كەنت، قالا), ونوماستيكالىق (كىسى، حالىق، ەل، جەر-سۋ، جانۋارلار، اسپان دەنەلەرى اتاۋلارى), توپونيمدىك (گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارى), گيدرونيمدىك (سۋ نىساندارىنىڭ اتاۋى), ورونيمدىك (تاۋ، قىرات، شوقى اتاۋلارى)  اتاۋلارى، التاي،  كەڭگىر-تۇرا، شەشەك ويىعى، شەشەكبۇلاق، جەلدىوزەك ءتارىزدى جەر-سۋ اتاۋلارى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر بەرىلگەن. وتكەن تاريح پەن بۇگىنگى ۇرپاق اراسىن جالعاعان رۋحاني كوپىر جاتىر. ولەڭ ءسوز يەسىنىڭ جىرلارىندا تابيعات پەن ادامنىڭ تاعدىرى ءبىر ارناعا توعىسادى. «داۋىلدى جاڭبىر» ولەڭىندە اسپان مەن جەردىڭ «ايقاسىن»، تابيعاتتىڭ «كۇشىن» پارالەلل تۇردە سۋرەتتەي وتىرىپ، ادامنىڭ جان-دۇنيەسىندەگى ارپالىستى دا جەتكىزەدى. ال «زاۋزا ايى تۋعاندا» كوكتەمنىڭ قايتا تۇلەگەن ءساتىن بەينەلەي كەلە، جاڭا ومىرگە دەگەن ءۇمىت پەن سەنىمدى ناسيحاتتايدى. تابيعات پەن ادام اراسىنداعى وسىنداي ساباقتاستىق اقىن شىعارماشىلىعىن ايرىقشا قۇندى ەتەدى. «كوڭىل پەرنە» ولەڭى – ادامنىڭ جان دۇنيەسى مەن كوڭىل كۇيىنىڭ قۇبىلمالى بولمىسىن بەينەلەيتىن ليريكالىق تۋىندى. اقىن كوڭىلدى ساعىمعا، كوكتەم مەن كۇزگە، جۇرەك پەن جىرعا تەڭەي وتىرىپ، ءومىردىڭ وتكىنشىلىگى مەن تاعدىردىڭ سىناقتارىن سۋرەتتەيدى. سونىمەن قاتار سەيسانا (بەيسانا ەمەس) كونتسەپتىسىن ولەڭگە استارمەن ءورىپ، تۋىندىعا فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق ءمان، رەڭك ۇستەيدى. ولەڭنىڭ وزەگىندە ىزگىلىك پەن ماحابباتتىڭ ماڭگىلىك قۇندىلىق ەكەندىگى ايقىندالىپ، ليريكالىق كەيىپكەردىڭ فيلوسوفيالىق تولعانىستارى كورىنىس تاپقان. شىعارمانىڭ نەگىزگى سارىنى – كوڭىلدىڭ نازىك پەرنەسىن شەرتۋ ارقىلى ادام بولمىسىنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن اشۋ. اقىن شىعارمالارىنىڭ ءتۇپ قازىعى – ەلدىك پەن ەرلىك يدەياسى. اقىن ولەڭدەرى تۋعان جەردىڭ ءار تاسى مەن بۇلاعىنا دەگەن ىڭكارلىككە، حالىقتىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمگە تولى. ول ءۇشىن پوەزيا – ەلدىك رۋحتى ساقتاپ قالۋدىڭ، ۇلتتىق قۇندىلىقتى ۇرپاققا جەتكىزۋدىڭ ەڭ اسىل قۇرالى.

ءسوز زەرگەرى ك.شوپاتوۆ تۋعان حالقىنىڭ بولمىس، دۇنيەتانىمىن جۇرەگىنەن وتكىزىپ، ەلدىك رۋحتى ولەڭگە اينالدىرعان اقىن. اقىن پوەزياسىندا جەكە تاعدىردىڭ عانا ەمەس، تۇتاس حالىقتىڭ تاعدىرىنىڭ شەجىرەسى كورىنىس تابادى. تابيعات پەن ادامنىڭ، تاريح پەن بولاشاقتىڭ، اڭىز بەن اقيقاتتىڭ توعىسقان تۇسىندا اقىن ءۇنى ايقىن ەستىلەدى. ونىڭ جىرلارىندا تۋعان جەرگە ادالدىق، تابيعاتقا قامقورلىق، ۇلتقا جاۋاپكەرشىلىك يدەياسى ءورىلىپ جاتادى. بۇل قاسيەتتەر اقىن شىعارماشىلىعىن بيىككە كوتەرىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن قۇنىن ارتتىرا تۇسەدى. ك.مۇحامەتقاليۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى – بۇگىنگى ۇرپاققا عانا ەمەس، كەلەر زامانعا دا ارنالعان رۋحاني تاربيە قۇرالى.

اقىن، كوسەمسوزشى كارىبەك مۇحامەتقاليۇلى شوپاتوۆتى جەتپىس جىلدىق مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ءسوز زەرگەرىنىڭ شىعارماشىلىعى قازاق رۋحانياتى، ادەبيەتى، تاريحى، مادەنيەتى، دۇنيەتانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتەتىن قۇندىلىق قۇبىلىسى دەپ تۇجىرىمدايمىز.

داۋرەن باقداۋلەتۇلى،

ادەبيەت زەرتتەۋشى، جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz