جەر-سۋى مەن حالقى بىرىككەن تۇتاس قازاق رەسپۋبليكاسىنا – 100 جىل!

قىزىلوردا قالاسىندا 16-18 قازان كۇندەرى قازاق حالقىنا تاريحي ەسىمىنىڭ قايتارىلعانىنا جانە اقمەشىتتىڭ قىزىلوردا اتانىپ استانا بولعانىنا ءجۇز جىل تولۋىنا وراي ۇلكەن مەرەكە ءوتتى. 17 قازاندا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ اكىمدىگىندە «قىزىلوردانىڭ استانالىق كەزەڭى: تاريح پەن تاعىلىم» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا بولدى. تومەندە كونفەرەنتسياداعى «ۇلكەن قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ اقمەشىتتەگى تۇڭعىش سەزىنە – ءبىر عاسىر» تاقىرىبىندا ۇسىنىلعان بايانداما ءماتىنىن بەرىپ وتىرمىز.

***

وسىدان 100 جىل ىلگەرىدە سىر بويىنداعى كونە قالاشىق جەر-سۋى مەن حالقى ءبىر شاڭىراق استىنا جيىلعان كەڭەستىك مەملەكەتتىڭ استاناسى اتاندى. بۇل 1925 جىلعى 15–19 ساۋىردە اقمەشىتتە جۇمىس ىستەگەن قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ 5-ءشى سەزىندە جۇزەگە اسقان ەدى. سەزگە ەسكى قازاق رەسپۋبليكاسى جانە ورتا ازياداعى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان بولىنگەن سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارى، سونداي-اق بۇحارا، حورەزم حالىق رەسپۋبليكالارىنداعى قازاقتار دا تۇرىپ جاتقان اۋماقتاردان ۇيىسقان قاراقالپاق وبلىسى كەڭەستەرىنەن سايلانعان دەلەگاتتار كەلدى. ولار جاڭا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ دامۋ جولىن، مۇقتاجدىقتارىن قاراستىرىپ، ماڭىزدى قارارلار قابىلدادى. حالىقتىڭ ەتنيكالىق اتالىمىن رەسمي تۇردە وزىنە قايتارىپ، رەسپۋبليكانىڭ بۇرمالانعان اتاۋىن تۇزەتتى. جاڭا استاناعا زاماننىڭ جانە جاڭعىرعان ۇلتتىڭ رۋحىنا ساي  جاڭا دا ايبىندى  ات  بەردى. مىنە وسى تاريحي وقيعانىڭ عاسىرلىق مەرەكەسىن اتاي وتىرىپ، ونىڭ ومىرگە كەلۋ جولىن دا ەسكە تۇسىرمەي تۇرا المايمىز.

سامودەرجاۆيەنىڭ قۇردىمعا كەتۋىمەن تۋعان ساياسي مۇمكىندىك جانداندىرعان قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى 1917 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ورىنبوردا ۇلتتىق تۇتاستىق نەگىزدە اۆتونوميا قۇرىپ، ۇكىمەتىن سايلاپ السا دا، تاپ تۋىن جەلبىرەتكەن سوۆەت بيلىگىنە 1920 جىلى مويىنسۇنۋعا ءماجبۇر بولعان-دى. سول جىلى دالا ولكەسى اۋماعىندا سوۆەتتىك قازاق رەسپۋبليكاسى   تۋ تىككەن. ول ومىرگە كەلگەن بەتتە 1918 جىلدان تاشكەنتتى وردا ەتكەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق جەر-سۋىن حالقىمەن ءبولىپ وزىنە قوسىپ الۋدى ماقسا­ت ەتكەن-ءتىن. اقىرى بۇل نيەتى تۇركى حالىقتارىنىڭ شىنداپ بىرىگۋىنىڭ، ءسويتىپ كۇشەيىپ كەتۋىنىڭ الدىن الۋدى كوزدەگەن پرولەتاريات كوسەمىنىڭ استىرتىن تاپسىرماسىن ورىنداۋ ورايىندا ماسكەۋ 1924 جىلى ورتا ازيادا جۇرگىزگەن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋ ناۋقانى ناتيجەسىندە جۇزە­گە  استى.

1924 جىلعى 15 قىركۇيەكتە تۇركرەسپۋبليكا سوۆەتتەرى ورتا­لىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توتەنشە سەسسياسى قاراماعىنداعى ولكەنى ۇلتتىق-­تەرريتوريالىق مەجەلەرگە جىكتەپ-­بولۋ جايىندا شەشىم قابىلدادى. سول توتەنشە سەسسيادا كۇللى مەجەلەۋ ناۋقانى بويى بەلسەندى جۇمىس اتقارعان تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، بك(ب)پ ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، وسى سرەدازبيۋرو مەجەلەۋ ناۋقانىنا وراي قۇرعان تەرريتوريا­لىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى سۇلتانبەك قوجانوۆ ءبولىنىستىڭ وڭ سيپاتىنا نازار اۋدارىپ: «قازرەسپۋبليكاعا تۇركىس­تاننىڭ ەكى وبلىسىن قوسۋ قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىن راسىمدەۋدىڭ باسى بولادى» دەپ مالىمدەدى. بۇل سوزدەرگە ەلى، جەرى، ساناسى وتارلانعان بودان حالىققا ازاتتىق اپەردى دەلىنە­تىن سوۆەت وكىمەتى بيلىگىنىڭ جەتىنشى جىلىنىڭ وزىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇقتارىنا ءالى تولىق قول جەتكىزە الماي كەلە جاتقان  ارمانى  توقىلعان  بولاتىن.

قازان توڭكەرىسىنىڭ ەزىلگەن حالىق قولىنا تەڭدىكتى بىردەن ۇستاتا قويماعانى جەتى ايدان كەيىن اقمەشىتتە وتكەن 5-ءشى سوۆەت­تەر سەزىندە اتاپ ايتىلدى. «رەۆوليۋتسيا قازاقتى ازات ەتىپ، جەرگە دەگەن باسقالارمەن تەڭ قۇقىعىن جاريا ەتسە دە… زاڭدى جولمەن بەرىلگەن جەرى بولماعاندىقتان… جەرگە دەگەن حۇقىن قاي ۋچاسكەدە جۇزەگە اسىرارىن بىلمەي، سەنىمسىزدىكپەن …قونىستاناتىن» دەلىندى. قازاتكوم توراعاسى سەيىتقالي مەڭدەشەۆ سەزگە سوۆەتتىك قازاق ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى «قازاق حالقى جەرگە ورنالاستىرىلىپ بولعانشا – باسقا حالىقتاردىڭ سىرتتان كەلىپ قونىستانۋىنا جول بەرمەۋ» جايىندا  شارا  العانىن  حابارلادى. بۇل شارا، ارينە، ورىندالعان جوق.

ەسكە الايىق، قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان كوشپەندىلىك ءومىر سالتىن وتارلاۋ­شى مەملەكەت بۇزعان: پاتشالىق «قازاق دالالارىن كوركەيتۋگە» ايرىقشا ءمان بەرىپ، قازاق جەرىن – قازاقتارعا ۋاقىتشا بەرىلگەن مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاعان، سوسىن، قازاقتىڭ شۇرايلى جەر-سۋىنىڭ ءبارىن بەسىنشى كولونناسى ىسپەتتى ورىس شارۋالارى مەن اسكەري-بيلىكتىڭ تىرەگى سيپاتتى كازاكتارىنا تارتىپ اپەرگەن بولاتىن. سول ادىلەتسىزدىكتى مونارحيا  قۇلاپ، بيلىككە ادەمى  ۇراندارمەن بولشەۆيكتەردىڭ كەلۋى تۇزەتەر دەگەن ءۇمىت تۋعان. الايدا ۇلى كۇرەسكەر مۇستافا شوقاي اتاپ ايتقانداي: پاتشالىقتاعى ۇكىمەتباسى «ءستولىپيننىڭ «قا­زاق­تاردى ەمەس، قازاقتاردىڭ تىڭ جاتقان  جەرلەرىن  ويلاۋ  كەرەك، قازاق­  جەرلەرىن  تەك  قازاقتاردىڭ وزدەرىنە عانا قالدىرۋ – رەسەي ءۇشىن  كەشىرىلمەس  كۇنا بولار ەدى» دەگەن ءسوزىنىڭ ەكىنشى ءبىر نۇسقاسىنان» اينى­مايتىن بولشەۆيزم قاعيداسى پايدا بولعان-دى. ياعني كوممۋنيستەر «جەكەلەگەن ولكە مەن حالىقتاردىڭ مۇددەسىن جالپى وداق مۇددەسىنە قۇربان ەتۋ» قاجەت دەپ سانايتىن. وسىلاي دارىپتەلەتىن جاڭاوتارشىلدىق پيعىل ۇلتتىق ءۇمىتتىڭ ءورىسىن تارىلتىپ تاستاعان بولاتىن.

وكىمەتتى سوۆەتكە، قازاقشالاعاندا كەڭەسكە الىپ بەرگەن پارتيا  بيلىكتى ءوزى جاريا ەتكەن سوۆەت وكىمەتىنە تۇبەگەيلى ۇستاتىپ قويعان ەمەس، ءىس جۇزىندە ارقاشان ۇكىمەت اتقارماق ءىستىڭ  نەگىزگى باعىت-باعدارىن ءوزى انىقتاپ بەرىپ وتىردى. بۇل اسىرەسە يوسيف ستالين باس حاتشى  بولعاننان باستاپ ايرىقشا كۇشەيگەن-ءتىن. سوندىقتان دا 1920 جىلعى پرەدسوۆناركوم لەنيننىڭ تۇركىستان ولكەسىن بولشەكتەۋ جايلى تاپسىرماسىن ورىنداۋ شارۋاسىن ۇيىمداستىرۋدى 1924 جىلى حالكومكەڭەس (سوۆناركوم) ەمەس، ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى ستالين قولعا الدى، ول كۇللى ناۋقاندى ورتالىق كوميتەتتىڭ ورتا ازيا بيۋروسى (سرەدازبيۋرو) ارقىلى جۇرگىزدى. سوندىقتان دا ءىس جۇزىندە قازاق جەر-سۋىن جيناۋشى ىسپەتتى ايرىقشا قىزمەت اتقارعان سۇلتانبەك قوجانوۆ تاشكەنتتەن، كەيىنىرەك ورىنبوردان ماسكەۋگە – تىكەلەي سوۆەت بيلىگىنە باعىت بەرىپ وتىرعان پارتيا كوسەمى ستالين جولداسقا ورتا ازياداعى رەسپۋبليكالاردى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا جىكتەپ-مەجەلەۋ ناۋقانىنىڭ ناتيجەلەرى جانە ىرگەسى ۇلعايعان جاڭا، ۇلكەن قازاق رەسپۋبليكاسى الدىنداعى مىندەتتەر جايىندا پروبلەمالى حاتتار جازىپ تۇردى. سوندىقتان دا ول قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى رەتىندە  قازولكەكومنىڭ 1925 جىلعى ءساۋىر پلەنۋمىندا 15 ساۋىردە اشىلعالى تۇرعان بەسىنشى سوۆەتتەر سەزى جايىندا ولكە پارتيا ۇيىمى باسشىلىعىنىڭ اتىنان ارنايى بايانداما جاسادى. 1920 جىلدان بەرگى وتكەن جولدى سىني تۇرعىدان تالداپ، ەندى حالقى، جەر-سۋى تۇتاستانعان قازاق ەلىن كوركەيتۋ، ۇلتتىق رەسپۋبليكا جاساۋ جولىندا بيلىك قۇرىلىمدارى اتقارۋعا ءتيىس، باياندامالارىندا سەزدىڭ تالقىسىنا شىعارۋعا ءتيىس مىندەتتەردى تۇجىرىمداپ كورسەتتى. سەزدە كوممۋنيستىك فراكتسيانى باسقاردى.

ۇلت مۇددەسىن جان-جاقتى ءارى تەرەڭ قاراستىرۋ ورايىندا 5-ءشى سەزدە قازاق ولكەسىنىڭ پاتشالىق تۇسىندا وتارلانۋ تاريحى جۇيەلەپ اشىپ كورسەتىلدى. ۇكىمەتتىڭ ساۋدا-ونەركاسىپتىك مۇددەنى كوزدەپ اسكەري-اكىمشىلىك جولمەن وتارلاۋىنان دا گورى، يمپەرياداعى جەر داعدارىسىن شەشۋ ماقساتى­مەن ىشكى گۋبەرنيالارىنان شارۋالاردى قازاق ىشىنە كوشىرىپ-قونىس اۋدارتۋ جولىمەن وتارلاۋى ەلدى قاتتى كۇيزەلتكەنى ەرەكشە اتالدى. قازاقستانعا لەك-لەگىمەن اعىلعان پەرەسەلەندەر تولقىنىنىڭ قىسىمىمەن قازاق بۇقاراسى ءشوبى جۇتاڭ، سۋى از، قۇمداۋىت جەرلەرگە ىعىسۋعا ءماجبۇر بولعانى، يمپەريا ۇكىمەتىنىڭ وسى اپاتتى ساياساتى كوشپەندىلەر ەكونوميكاسىن تەز قۇلدىراتقانى، ەگەر 1870-ءشى جىلدارى ءاربىر قازاق شارۋاشىلىعىنا 59 باس مالدان كەلسە، پەرەسەلەن قوزعالىسى ارتا كەلە، 1914-1915 جىلدارى بۇل كورسەتكىشتىڭ 25-26 باسقا شەيىن قۇلدىراپ كەتكەنى ايتىلدى. بۇل احۋالدى سوۆەت بيلىگى ورناعالى ساۋىقتىرۋعا «ازامات سوعىسى، اشارشىلىق، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەشقانداي ءوز قارجىسىنىڭ بولماعانى»، سونىڭ سالدارىنان  جەردى قوعام مۇلكىنە اينالدىرۋ جونىندەگى العاشقى سوۆەتتىك زاڭ مەن جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى ەرەجە، بارشا جۇرگىزىلگەن ءىس-شارا وڭعان ناتيجە  بەرمەگەنى حابارلاندى.

سەزدە ونىڭ مىنانداي سەبەپتەرى دە ايقىندالدى: قازاق جەرىن سىرتتان كوشىپ كەلىپ وتارلاۋ جالعاسۋدا; وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قالدىقتارى ءالى جويىلماعان; جەر-سۋدىڭ ەڭ جاقسى پۇشپاقتارىن پەرەسەلەندەر باسىپ العان، كازاك-ورىستار كەڭ القاپتى پايدالانۋدا; ورتالىق بيلىك كوبىنە جەردى ءىس جۇزىندە پايدالانىپ وتىرعاندارعا بەكىتىپ، ەڭ ءتاۋىر جەرلەردى پەرەسەلەندەرگە كەسىپ بەرۋ جاعىندا; جەرگە ورنالاستىرۋ رەتىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ءىس-شارالار تۇرعىنداردىڭ قۇقىقتىق ساناسىن جەردى زاڭ بويىنشا پايدالانۋ قاجەتتىگىن سەزىنەتىندەي  دارەجەدە  وياتۋعا  جاردەمدەسپەدى.

ال جەر قاتىناستارىن دۇرىس رەت­تەۋ – مال شارۋاشىلىعىن قازاقستاننىڭ قاتال تابيعاتىنا توتەپ بەرىپ قانا قويماي، پايدا تاباتىنداي دەڭگەيدە دامىتۋداعى ماڭىزى زور دەي كەلە، جەر-سۋ حالىق كوميسسارى عالياس­قار الىبەكوۆ كۇللى اۋماقتى جاراتىلىسى مەن ەكونوميكالىق نىشاندارىنا قاراي: «ەگىنشىلىك-مالشىلىق» جانە تەك «مالشىلىق»، سونداي-اق تەك «كوشپەندى مالشىلىق» اۋداندارعا ءبولۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، ونىڭ تارتىپتەرىن باياندادى. جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ نورماسى قالاي جاسالاتىنىن ءتۇسىندىردى. سوسىن جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتىن: «قازىرگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان مال باعۋ جانە مال باعۋ-ەگىن ەگۋ شارۋا­شىلىقتارىمەن  شۇعىل­داناتىن قوجالىقتارعا – وركەندەۋىنە ءارى ەكونوميكالىق تۇرعىدا نىعايۋىنا قاجەت جاعدايلار جاساۋ» قاجەتتىگىن ايتتى.

قازاق اۆتونو­ميا­سى ۇكىمەتىنىڭ تاراپىنان كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى حالىقتى جالپىمەملە­كەتتىك قارجىمەن قولداۋ، ءارى بارىنە جاپپاي ۋچاسكە كەسىپ بەرۋ رەتىمەن جەرگە ورنالاستىرۋ; جەرگە ورنالاستىرى­لىپ جاتقاندارعا (سالىق سالۋ، نەسيە بەرۋ، قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن، اۋىل­شارۋاشىلىق قۇرالدارىمەن جابدىق­تاۋ ىستەرىندە) ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر جاساۋ قاجەتتىگىنەن تۋىندايتىن وتىنىشتەر  ورتا­لىق قاراۋىنا شىعارىلعانى بايان ەتىلدى. كيركرايكومنىڭ (قازولكەكومنىڭ) وسى سوۆەتتەر سەزى الدىنداعى پلەنۋمىندا ەكىنشى حاتشى قوجانوۆتىڭ ارنا­يى بايان­داماسىندا ايتىلعان شارا – جەر حالكوماتىنىڭ ونجىلدىق جوسپار جاساعانى مالىمدەلدى. وسى ورايلاردا ورىن­دالۋى قاجەت شارالار سەزد قارارىمەن زاڭداس­تىرىلدى.

ۆتسيك-ءتىڭ (بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ) ەرەكشە كوميسسياسى ولكەدەگى جۇمىسىن مۇلدەم وزىنشە، قازاق جەر كوميسسارياتىنىڭ جوسپارىمەن ۇيلەستىرمەي جۇرگىزىپ كەلە جاتقان-دى. ول قازاق اسسر جەر حالكوماتىنىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ شا­را­لارىن ءبىرتۇتاس جوسپارمەن جانە ءبىرتۇتاس اپپاراتپەن ىسكە اسىرماق نيەتىنە ۇنەمى نارازىلىق كورسەتىپ وتىرعان. حالقى مەن جەر-سۋى ءبىر شاڭىراق استىنا جينالعاننان كەيىنگى رەسپۋبليكادا ەرەكشە كوميسسيا جاساپ جۇرگەن كەدەرگىلەر وسى تۇڭعىش قۇرىلتايدا – 1925 جىلعى كەڭەستەر سەزىندە – اشىپ كورسەتىلگەن دە، ەل مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەتىن ارنايى قاۋلىلار، كەڭ كولەمدى قارارلار قابىلدانىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەسى سوۆەتتىك بيلىك شەڭبەرىندەگى شىرقاۋ شىڭىنا جەتكەنىن تانىت­قان ەدى.

الايدا ماسكەۋلىك ورتالىق قازاقستان سوۆەتتەرى 5-ءشى سەزىنىڭ قارارلارىن ورىنداۋعا ءتۇرلى تاسىلمەن توسقاۋىل قويىپ تۇردى. اقىرى ساياسي كۇرەستىڭ 5-ءشى سەزدەن كەيىنگى ونى ورىنداۋ­دى كوزدەيتىن جاڭا كەزەڭىندە بارشا ارەكەتكە تۇساۋ سالۋ، يمپەريالىق-بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ ۇستەمدىك كورسەتۋىمەن قازاق ەلىنىڭ تابي­عي ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەسىن ءماس­كەۋدەگى ورتالىق بيلىككە تاۋەل­دى ەتۋ باعىتى پارمەندى تۇردە جۇزە­گە اسىرىلا باستادى. ەلدىك پىكىرلەردى، جالپى، قازاقتىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك ءمۇد­دەلەرىن ەركىن كوتەرىپ، سوۆەتتەر سەزىندە ەلەۋلى شەشىمدەر شىعارتقان ۇلت قايراتكەرلەرى، تيىسىنشە ولار وتكىز­گەن 1925 جىلدىڭ ساۋىرىندەگى تاريحي  سەزدىڭ مازمۇنى دا، تابيعاتى دا ماسكەۋلىك ورتالىققا ۇناعان جوق. سوندىقتان دا رەسپۋبليكانى باسقارۋعا سول جىلدىڭ قىركۇيەگىندە جىبەرگەن ەميسسارى فيليپپ گولوششەكيننىڭ قولى­مەن كوشپەندى مالشىلىققا سەزدە كوزدەلگەن قيلى ءزارۋ جاعدايدى جاساۋدىڭ، قاجەت جاردەمدەر بەرۋدىڭ ورنىنا، «رەۆوليۋتسيا داۋىلى قازاق اۋىلىن اينالىپ وتكەن» دەگەن جالعان ۇيعارىمىمەن تۇتاتقان «كىشى وكتيابرى» اۋقىمىندا وقىس تا قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزىلگەن سولاقاي رەفورمالارى سالدارىنان حالىقتى 30-شى جىلدارعى قاسىرەتتى قىزىل قىر­عىنعا ۇشىراتتى.

دەگەنمەن، قازاق جەرىن ەل-جۇرتىمەن ءبىر شاڭىراق استىنا جيناعان ۇلكەن قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە قابىلدانعان ەل مۇددەسىن كوزدەي­تىن كوپ شەشىمنىڭ ىشىندەگى بىرەر قۇجاتتى  ورتالىق بيلىك بىردەن مويىندادى. سول قاۋلىلاردىڭ ومىرگە قالاي كەلگەنىن مەن اۋەلدە رەپرەسسيا قۇربانى، 5-ءشى سەزدىڭ قارارىنا ساي ۇلت تەاترى شاڭىراعىن كوتەرىپ، العاشقى ديرەكتورى، كوركەمدىك جەتەكشىسى بولعان دىنمۇحامەد ءادىلوۆتىڭ وگپۋ تەرگەۋشىسىنە 1928 جىلعى 24 جەلتوقسان­دا بەرگەن كورسەتۋىنەن 90-شى جىلدارى بىلگەن ەدىم. ول سەزدىڭ سوڭعى كۇنىندەگى تۇسكى اس ۇستىندە ۇكىمەتتىڭ اق-مەشىتكە كوشىپ كەلۋىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن قالانىڭ اتىن وزگەر­تۋ حاقىندا ماسەلە كوتەرىلگەنىن، سوسىن ونى قالاي اتاۋ دۇرىس بولارىن ويلاس­تىرا باستاعاندارىن ەسكە ءتۇسىرىپتى. «قىزىل-وردا» تەرمينىن ءبىرىنشى بولىپ قوڭىرقوجا قوجىقوۆ ويلاپ تاپقان ەكەن. ول ۇسىنىسىن: بۇل قوس اتاۋ ەكى جاقتى دا قانا­عاتتاندىرادى،  «قىزىل» – بولشەۆيك­تەرگە ۇنايتىن ءسوز، ال «وردا» – ۇلتتىق ۇعىم، سوندىقتان ەش جاقتان دا نارا­زىلىق تۋمايدى دەپ دايەكتەگەن كورىنەدى. مۇنداي دالەلدەرمەن بارشاسى كەلىسەدى، سوندا سۇلتانبەك قوجانوۆ ەندى قالانىڭ اتى قىزىل-وردا دەپ وزگەرتىلەتىن بولادى دەيدى...

قوڭىر­قوجا قوجىقوۆ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى، قوقاندا جاريالانعان تۇركىستان اۆتونومياسى (مۇحتارياتى) قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، ورتا ازياداعى مەجەلەۋ ناۋقانىندا قازاق شەكاراسىن ايقىنداۋ ىسىنە ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن قوعام قايراتكەرى، بايىرعى مۇعا­لىم، ءجاديدشى، اعارتۋشى، تاريحشى-عالىم، سول شاقتا – كەڭەس قىزمەتكەرى بولاتىن. ول 1931 جىلعى 20 قىركۇيەكتە وگپۋ تەرگەۋشىسىنە جاڭا استانانى «قىزىل-وردا» دەپ اتاۋدى ءوزى ايتقانىن ەسكە الىپ، تۇستىكتە وتىرعانداردىڭ  بارىنە ۇناعان بۇل اتاۋدى قوجانوۆ كەڭەستەر سەزىندە ۇسىندى دا، ۇسىنىس قابىل الىندى دەپتى. ءادىلوۆ ءوزىن تەرگەۋدىڭ 1928 جىلعى 27 جەلتوقسانداعى جالعاسىندا: تابىن­باەۆ ەمبەرگەننىڭ ءۇيىن­دەگى تۇستىك كەزىندە اق-مەشىت قالاسىن قىزىل-وردا دەپ وزگەرتىپ اتاۋ كەرەك دەگەن قورىتىندىعا توقتاپ، سەزگە كەلگەننەن سوڭ «قوجانوۆ تورالقاعا شىقتى دا، وزىنە كەزەكتەن تىس ءسوز الىپ، مىنانداي ۇسىنىستار ەنگىزدى: ءبىرىنشى ۇسىنىسى – «كيرگيز رەسپۋب­ليكاسىنا» «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ قايتا ات قويۋ، ەكىنشىسى – اق-مەشىت قالاسىنىڭ اتىن قىزىل-وردا­عا الماس­تىرۋ. سەزد ەكى ۇسىنىس­تى دا ءبىراۋىز­دان قابىلدادى»، – دەپ كورسەتكەن كورىنەدى.

قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ بەيرەسمي باسقوسۋىندا ەكى ولكەدەگى حالقى مەن جەر-سۋى بىرىككەن ۇلكەن قازاق­ستاننىڭ استاناسىن بۇدان بىلاي اقمەشىت ەمەس، قىزىلوردا دەپ اتاۋ جونىندەگى قوڭىرقوجا قوجىقوۆتىڭ ۇسىنىسىن بىردەن قولداعان سۇلتانبەك قوجانوۆ سەزدە سونىمەن بىرگە تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى ماسەلە كوتەردى. 5-ءشى سەزدىڭ ستەنوگرافيالىق ەسەبىنە قاراعاندا، ول كۇن تارتىبىندە ەسكەرىلمەگەن اسا ماڭىزدى ۇسىنىستارىن وتە ورايىن كەلتىرە جاريا ەتكەن ەكەن. سەزگە توراعالىق ەتۋشى رەسپۋبليكا ەڭبەكشىلەرىنە ارنالعان ۇندەۋ ءماتىنىن وقىپ، ونى دەلەگاتتار قىزۋ قول شاپالاقتاپ قۋاتتاعاننان كەيىن قوجانوۆ ءسوز الادى دا: «بىزدە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر تۇسىنبەستىك بوپ تۇر. كيرگيزدار وزدەرىن قازاقپىز دەپ اتايدى. مۇنى ولار ورىس كازاكتارىنان كوشىرىپ العان جوق، باعزى زاماننان قازاق دەپ اتالاتىن. كوشپەندىلەردىڭ العاشقى وداعى قازاق دەلىنەتىن، سوندىقتان ورىس كازاكتارى وسى اتاۋدى وزدەرىنە بىزدەن كوشىرىپ العان دەپ ويلاۋ­عا بولادى، – دەدى. – ...ەندى، بولاشاقتا كيرگيزدى قازاق دەپ، ال رەسپۋبليكانى قازاقتىكى، ياعني قازاق­ستان دەپ اتاۋدى زاڭداستىرۋ كەرەك. مەن وسى اتاۋدى بەكىتىپ، سونشالىقتى ادەمى ەمەس تاڭبانى جۋىپ تاستاۋدى ۇسىنامىن. سوۆەتتەردىڭ بەسىنشى بۇكىلكيرگيز سەزى «قازاق» اتاۋىن كيرگيز حالقىنىڭ اتالىمىنا جانە «قازاقستان» اتاۋىن كيرگيز رەس­پۋبليكاسىنا بەرۋ­دى زاڭداستىرسىن».

قازاق ازاماتتارى پاتشا زامانىندا بۇرمالاۋلى «كيرگيز» اتاۋىن كوزگە ىلمەي، 1911–1913 جىلدارى وردا مەن ورالدا – «قازاقستان»،  1913–1918 جىلدارى ورىنبوردا «قازاق» اتتى  گازەتتەر شىعارىپ تۇرعان. مىنە وسى اتاۋلار سوۆەتتىك قازاق رەسپۋبليكاسىندا 1925 جىلى وتكەن سوۆەتتەر سەزىندە  رەسمي جارىققا شىقتى. راس، قازاق حالكومكەڭەسىنىڭ توراعاسى ساكەن سەيفۋللين 1923 جىلى گازەت بەتىندە پسەۆدونيممەن ماقالا جازىپ، كيرگيزدى قازاق دەپ اتاۋدىڭ ۋاقىتى كەلگەنىن ۇسىنعان-دى. بىراق ماسەلەنى رەسمي راسىمدەۋگە بارماعان، ياعني وكىلەتتى مەكەمەنىڭ نەمەسە 1924 جىلعى 4-ءشى سوۆەتتىك سەزدىڭ قاراۋىنا ۇسىنباعان، شاماسى، سول شاقتاعى ۇلتتىق قۇرام مولشەرىن ويلاپ، وڭ شەشىم قابىلدانارىنا سەنبەگەن بولار. ال ەكى ولكەنىڭ بىرىگۋىمەن  رەسپۋبليكاداعى قازاق ۇلەسى جاڭا اۋماق كولەمىندە باسىمدىققا شىققاندا  5-ءشى سوۆەتتەر سەزىن شاقىرىپ، ۇلتتىق رەسپۋبليكا جاساۋدى سەنىمدى تۇردە باتىل قولعا العان ازاماتتاردا – اتاپ ايتقاندا قوجىقوۆ پەن قوجانوۆتا – ونداي كۇدىك بولعان جوق. ۇسىنىس قول شاپالاقتاپ قارسى الىندى.

قۇرىلتاي توراعاسى اۋەلى سەزدىڭ ۇندەۋىن داۋىسقا سالدى. سوسىن: «كەلەسى ۇسىنىس: كيرگيز رەسپۋبليكاسىنا – قازاق سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى دەپ  قايتا ات قويۋ» دەي بەرگەنىندە جۇرت قول سوعىپ دۋ ەتە ءتۇستى. «مەن بۇل قول شاپالاقتاۋدى وسى ۇسىنىس­تىڭ ءبىراۋىزدان قابىلدانۋى رەتىندە ۇعامىن»، – دەدى دە، توراعالىق ەتۋشى كەلەسى ماسەلەگە كوشتى. «...اقمەشىت قالاسىندا  لەنين  جولداس اتىنداعى حالىق ءۇيىن سالۋ تۋرالى» شەشىمگە بايلانىستى اتقارىلماق جۇمىستاردى جاريا ەتتى. بۇل جايىندا شەشىم قابىلدانىسىمەن، قوجانوۆ كەلەسى ۇسىنىسىن ايتۋ ءۇشىن تاعى دا ءسوز الدى.

ول اقمەشىت قالاسى پاتشا ۇكىمەتى جاۋلاپ العاننان كەيىن گراف پەروۆسكيدىڭ قۇرمەتىنە پەروۆسك بوپ وزگەرتىلگەنىن، رەۆوليۋتسيانىڭ وعان قايتادان ەسكى اتاۋىن بەرگەنىن ايتتى. «بۇرىن قالاي اتالسا دا، ول ارتتا قالعان، قاتارداعى جۇپىنى قالا بولاتىن. سوۆەتتەردىڭ بەسىنشى سەزىن ءبىز قازاق رەسپۋبليكا­سى عۇمىرىنداعى كۇرت بەتبۇرىس دەپ ساناي­مىز. بۇل سەزدى ءبىز ءبىرىنشى سەزد  دەپ  اتايمىز»، – دەدى. ءبىرىنشى سەزدىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا ورتالى­عى  اقمەشىتتە ءوتۋى دە ونىڭ ءمانىن ارتتىرا تۇسەتىنىنە ءمان بەردى. جۇپىنى اقمەشىت قالاشىعى قازاق رەسپۋب­ليكاسىنىڭ ورتالىعىنا اينالىپ، ءمان-ماعىناسى وزگەرۋىنە بايلانىستى «وسى قالانىڭ اتىن تازا قازاقى اتاۋعا وزگەرتسەك دەگەن ۇسىنىس ەنگىزەمىن، – دەي كەلىپ: – بۇرىن حاندىق قۇرىلىمداردىڭ ورتالىقتارى بولا­تىن، مىسالى – اق وردا دەيتىن. اتاقتى حان ءوز ورتالىعىن كوك وردا دەپ اتاعان. ال ءبىز ءوز ورتالىعىمىزدى قىزىل وردا دەپ اتاي الامىز. مەن ورتالىعىمىز اقمەشىتتى بۇدان بىلاي – قىزىل وردا دەپ اتاۋدى  ۇسىنامىن»، – دەگەن سوزدەرمەن ناقتى ۇسىنىسىن جاريا ەتتى. دۋ قول شاپالاقتاۋدان كە­يىن، سەزدە توراعالىق ەتۋشى: «قوجانوۆ جولداستىڭ ۇسىنىسى ءبىراۋىزدان قا­بىل­داندى» دەپ حابارلادى…

جەرى مەن حالقى تۇتاستانىپ ىرگەسى كەڭەيگەن قازاق رەسپۋبليكاسى سوۆەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى (اۆتونوميا بوي كوتەرگەلى بەرگى رەت سانى بويىنشا – بەسىنشى) سەزى ۇلكەن قازاقستاننىڭ استاناسىنا وسىلاي قىزىل وردا دەگەن اسەم دە ايبارلى ات بەردى. ءارى، بۇدان ءبىر عاسىر ىلگەرىدە قىزىلوردادا وتكەن بۇل قۇرىلتايدىڭ ايرىقشا ماڭىزدىلىعى سول – قازاق حالقى مەن قازاق جەر-cۋىنىڭ ءبىر شاڭىراق استىنا جيىلىپ تۇتاستانۋىن، حالقىمىزعا ءوزىنىڭ ەتنوستىق «قازاق» اتاۋىنىڭ قايتارىلۋىن زاڭداستىردى. جانە ايرىقشا اتاپ ايتارلىق ءبىر ءجايت – سەزدە قازاق قايراتكەرلەرى وتە قۇندى قارارلار قابىلداپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ جاڭا كەزەڭىن مەيلىنشە بەلسەندىلىكپەن جۇرگىزۋگە بەل بايلاپ وتىرعانىن كورسەتتى. بىراق كوزدەلگەن دامۋ ماسكەۋلىك ورتالىقتان جاڭا ەميسسار كەلىسىمەن توقىراپ، ءبارى كەرى كەتىرىلدى، بۇل، ارينە، باسقا اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى. ايتسە دە ەرەكشە ەكپىن قويىپ اتاپ ايتارىمىز – كولدەنەڭ كوك اتتى بيلەگەن زامان كەلمەسكە كەتتى، كوپ قيىندىقتان سوڭ ەلىمىز ۇلتتىق جانە ساياسي-الەۋمەتتىك دامۋدىڭ  داڭعىلىنا ءتۇستى.

ءبىز  بۇگىن شاشىلعان جەر-سۋىمىزدى جيىستىرىپ، حالقىمىزدى ىرگەسى كەڭەيتىلگەن ءبىر شاڭىراق استىنا توپتاستىرعان، تاريح ساحناسىنا ەتنوستىق قازاق  اتىمىزبەن شىعىپ، قازاقستان اتتى ۇلتتىق مەملەكەت ورناتۋعا كىرىسكەنىمىزدى جەر-جاھانعا ايگىلەگەن تۇڭعىش قۇرىلتايعا جانە سول قۇرىلتاي شەشىمىمەن العاشقى استانامىزدىڭ قىزىلوردا دەپ اتانۋىنا تۇتاس ءبىر عاسىر تولۋىن ايرىقشا ريزاشىلىقپەن اتايمىز.

ادەبيەت:

قويشىباەۆ ب. ۇلت تەاترى شاڭىراعىن كوتەرۋشى. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2000 ج.; قويشىباەۆ ب. سۇلتانبەك قوجانوۆ. – الماتى: جشس «قازاقستان»  باسپا  ءۇيى»، 2007 ج.; قويشىباەۆ ب. توقسان جىل ىلگەرگى تاريحي ناۋقان//تاۋاريح-تامشىلار. – الماتى: «رۋح بگ» باسپاسى، 2017 ج.; قويشىباەۆ ب. ۇلكەن قازاقستان بىلاي باستالدى//تاريح  جانە تۇلعا. زەرت­تەۋ­لەر، ماقالالار، سۇحباتتار. – تاراز: «سەنىم» جبو،  2019  جىل;  قويشى­باەۆ ب. تاۋەلسىزدىك تامىرلارى. زەرتتەۋلەر، ماقالالار، سۇحباتتار. – الما­تى: «جشس رپبك «ءداۋىر»، 2022 ج.; الاشوردا ءىسى. 1920–1940. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار. 1-ت.، 4-ت. – الماتى: قر پرەزيدەنتىنىڭ ءارحيۆى، 2023 ج.; قويشىباەۆ ب. تۇتاس قازاق ەلى: ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرۋعا ۇمتىلۋ. – «اbai.kz»  پورتالى،  4.02.2025 ج.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz