Kapitalistik sayasy jýiede sayasy partiyalar sayasy bәseke jaghdayynda ómir sýredi. Sayasy alang oppozisiyalyq sayasy kýshterding sayys sahnasyna ainalady. Partiyalar biylikke saylam arqyly shyghady. 3 qúqyq tәuelsiz bir-birin tejep  ómir sýredi. Sayasy demokratiya institutteri tәuelsiz bolady. Barlyq qúndylyqtar, qarym-qatynastar qúqyqtyq negizde zang ýstemdigi arqyly retteledi. Kapitalistik sayasy jýie týptep kelgende qúqyqtyq qaghidattar arqyly qúqyqtyq qogham  qúrudy maqsat etken kóp partiyaly sayasy jýie.

Býginde Qazaqstannyng sayasy jýiesi aty kóp partiyaly bolghanmen, zaty-bir ghana adam basqaratyn avtoritarly biylikke qyzmet etetin, bir partiyany sentr etken sayasy kýshten qalyptasqan. Týptep kelgende partiya atymen sayasy kýsh dep tanugha bolatyn bir ghana partiya bar. Ol búryn «NúrOtan» atalghan, "Qandy qantar"dan song Toqaevting sayasy reformasynda aty «Amanat»  bolyp ózgergen býgingi biylik partiyasy. Sondyqtan býgingi Qazaqstanda bir ghana sayasy kýsh bar. Biz búl realdyq aldynda sayasy kýshterge taldau jasaghanda amalsyzdyqtan sayasy maydandaghylardy tek sayasy kózqarastaryna qaray topqa bóle alamyz.

«Qandy qantar» syndy sayasy tolqynnan song Nazarbaevting sayasy múrasyna qalay qarau mәselesi anyq kýn tәrtipke shyqty. Soghan say sayasy kózqarastar anyq jikke bólindi. Biz búl túrghydan qazirgi sayasy alandaghy adamdardy ýlken jaqtan 3 jikke bólemiz. 1.Nazarbaevshylar 2.Janghyrtympazdar 3.Kýreskerler.

Birinshi Nazarbaevshylar. Búlardyng sayasy kózqarasy; totaritarlyq sayasy jýieden demokratiyalyq sayasy jýiege birden ótuge Qazaqstannyng sayasy jaghdayy ýilespeydi. Qazaqstan aradaghy tranzittik sayasy jol retinde avtoritarlyq sayasy jýiede bir mezgil túraqtap túruy kerek. Nazarbaev qalaghan avtoritarlyq sayasy jýie ózin aqtap keledi. Osy sayasy jýiede bir mezgil ómir sýruimiz kerek dep qaraydy. Resey imperiyasymen ymyrada boluymyz kerek. Reseymen ekonomikalyq jaqtan bir túlghalanu sayasy ekonomikalyq jaqtan Qazaqstangha tiyimdi dep qaraydy. Nazarbaevti tәuelsizdikting negizin qalaghan әlemdik sayasatker, búl túlghasyz Qazaqstannyng býginin jasau, ertenin elestetu mýmkin emes dep sanaydy.«Qandy qantar»  oqighasy Nazarbaev dәuirinde biyliktegi qúqyghynan paydalanyp Qazaqstandy tonaghan sayasy kýshterding Toqaevtan biylikti tartyp alu әreketi. Tәuelsizdikke jasalghan qastandyq dep sanaydy.

Ekinshi janghyrtympazdar. Nazarbaev dәuirinde el baylyghynyng tonalghandyghyn, qoghamda әdiletsizdik jaylaghanyn moyyndaydy. Nazarbaevting el qúrudaghy rólin moyyndap, Nazarbaevti qúrmetke layyq dep sanaydy. "Qandy qantardy" tәuelsizdikke jasalghan qastandyq, el ómirindegi tragediya dep esepteydi. Reseyge bolghan dostyq, adal kórshilik qatynasty damytu kerek dep qaraydy. Jana Qazaqstan әdiletti Qazaqstan bolu kerek dep aitady. "Qandy qantardan"  son  Toqaev basshylyghyndaghy Nazarbaev qalyptastyrghan sayasy jýieni janghyrtu arqyly Qazaqstandy әdiletti Qazaqstangha ainaldyrugha bolady dep sanaydy. Toqaevting "Qandy qantardan"  song Qazaqstandy әdiletti Qazaqstangha ainaldyru ýshin jasaghan sayasy reformasy «kýshti preziydent, yqpaldy parlament, esep beretin ýkimet»  syndy biylik modelin qoldaydy. Búlar óz ishinen 3 jikke bólinedi. 1). Onshyldar 2). Orayshyldar 3). Solshyldar.

Onshyldar. "Qandy qantardan" keyin jasalghan sayasy jýieni janghyrtu reformasy Toqaev dәuirinde jetkilikti bolady. Búl kezende «Jergilikti ózin-ózi basqaru»  zanyn jasaudyn, bolmaghanda iri qalalardyng әkimin halyq tikeley saylaudyng shart jaghdayy pysyp jetilmeydi. Orys tilining zandaghy resmy til mәrtebesin alyp tastaugha bolmaydy, әdiletti Qazaqstan qalyptasyp keledi dep sanaydy. Búlarlyng basty uәkili preziydent Toqaev, Erlan Qoshanov, Erlan Qarin syndy sayasy jýieni janghyrtu modelin jasaushylar.

Orayshyldar. Búlar sayasy ilimge jýirik, tek býgingi Toqaev basshylyghyndaghy atalmysh janghyrtympazdar úzaq uaqyt biylikte bolady dep qaraydy. Búlar sayasy qúbylystargha úqsamaghan túrghydan taldau jasay alady. Jeke bas mýddesine tiyimdi joldy taldap alady. Toqaev biyligining qyzyl syzyghynan attamaydy. Búlar biylikting sayasy oiynynyng kórigin qyzdyrushylar. Búlardyng basty uәkili Aydos Sarym, Erlan Sayyrov qatarlar.

Ýshinshi solshyldar. Nazarbaevtyng sayasy jýiesi shyn mәninde janghyru kerek dep sanaydy. Toqaevtyng jeke basyna bar ýmitterin artady. Toqaev biyligining әdiletti Qazaqstan qúru bastamasyn qoldau arqyly әdilet ýshin kóp júmys jasaugha bolady dep oilaydy. Nazarbaevqa ashyq qarsy túrady, syndaydy. Býgingi biylikti ishten ózgertu kerek dep sanaydy. Biylikting ózderin sayasy reforma jasaghandyqtarynyng dәleli retinde paydalanyp otyrghanyn týsinedi. Oraydan paydalanyp biylikti ózgertuge, qoghamdy oyatugha kýsh salady. Búlar da birshama búqaralyq negiz bar. Orayshyldar onshyldargha beyim bolsa, solshyldar kýreskerlerge beyim bayqatady. Búlardyng basty uәkili: Ermúrat Bapi, Rinat Zayytov.

Kýreskerler (demokratiyashyldar). Búlar Nazarbaevtyng biylik modeli Qazaqstandy tyghyryqqa tiredi. Qazaqstangha Nazarbaevtyng enbeginen kóri salghan zardaby auyr dep sanaydy. Aldymen demokratiya (sayasy reforma) sonan song janaru, ekonomikalyq damu bolady dep qaraydy. Qogham tek Nazarbaev mektebinen shyqqandar biylikten ketken de ghana ózgeredi, jana әdiletti Qazaqstandy qúru mýmkinshiligi sonda ghana bolady dep sanaydy. Reseymen bolghan dostyq ekonomikalyq baylanystar Qazaqstannyng tәuelsizdigin nyghaytugha bóget boluda dep qaraydy. Toqaevting sayasy reformasy sayasy manipulyasiya dep sanaydy. Býgingi biylikti qanday bir jolmen bolsa da, ketiru kerek dep esepteydi. "Qandy qantar" halyqtyng biylikke qarsylyghy neshe jylghy halyqtyng ashu-yzasynyng jaryluy, biylik sayasy oiyn arqyly "qandy qantardy"  jyly jauyp qoydy degen kózqarasta. Búlar sayasy kýresting qay jolyna basymdyq beru sipatyna qaray ýsh topqa bólinedi. 1). Qataldar toby. 2). Sypaykerler. 3). Ádiletshilder.

Qataldar toby. Búl top Nazarbaevty otyz jyldaghy el baylyghyn tonaushy basty figurant, tek Nazarbaev joghalmay Qazaqstanda eshqanday ózgeris bolmaydy, Nazarbaevtyng ólui sayasy kýresti jenildetedi-dep sanaydy. Toqaev biyligine eshqanday ýmit artpaydy. Toqaev biyligin Nazarbaevtyng úzaq uaqyt josparlaghan jalghasty biylik jýrgizuining bir varianty dep sanaydy. Sayasy kýres tәsilin taldap otyrmaydy. Biylikti ashyq, ótkir syndaydy. Eshteneden jaltarmaydy. Búlardyng basty uәkili Zamanbek Núrqadilov, Altynbek Sәrsenbay, Aron Atabek, Qasen Qojahmetov, Jasaral Quanyshәlin qatarlar. Búlardyng barlyghy týrli sebepterden ómirden ótip ketti. Búl Qazaqstannyng sayasy alanynda biylikke qatal qarsy sayasy kózqaraspen jasau mýmkindigining qanshalyqty ekendigin kórsetedi.

Sypaygerler: sayasy aghartushylyq arqyly qoghamdy oyatyp kýres jasaudy negizgi jol etip taldaghandar. Zandy kýres jolymen mәselen; saylam zanyn ózgertip әdiletti saylau arqyly biylikti janalaudy oilaydy. Sauatty sayasy taldaulary arqyly biylikti teren, ótkir syndaydy. Aqiqatty ashyp kórsetedi. Búlardyng basty uәkili: Dos Kóshim, Omar Jәlel, Qayrat Joldybaev qatarlar.

Ádiletshilder:  sayasy kýresti ashyq bastaghandar. Naqtyly sayasy әrketpen shúghyldanushylar. Sayasy aghartushylyqty, ashyq ereuilge shyghudy dәripteydi. Ádilet ýshin eshteneden tayynbau kerek dep sanaydy. Búlardyng búqaralyq negizi kýshti. Basty uәkilderi: Rysbek Sәrsenbay,Esenghazy Quandyq, Janbolat Mamay, Duman Múhametkerim qatarlar.

Qazir halyq Nazarbaevshylardan mýldem kónili qaldy, kektene qaraydy. Janghyrtympazdardan ýmiti ýzildi. Kýreskerlerge senim arta almay otyr. Kýreskerler yntymaqtasa almady, derbes partiya qúra almady. Sondyqtan halyq  kimge senerin ne isterin bile almay otyr. Búl Qazaqstannyng sayasy aqualynyng qazir daghdarys batpaghyna batyp túrghandyghyn kórsetedi.

Aghybay Akbarúly

Abai.kz