Derekkózderindegi Abay kitaphanasy

I-bólim

Últymyzdyng danyshpan aqyny Abaydyng tikeley ózine qatysty el auzyndaghy әngimeler men estelikterdi eseptemegende, tarihy derekterge negizdelgen múraghattyq qújattar óte az.

Abay men onyng ainalasyna qatysty tarihiy-múraghattyq derekter degende eske týsip otyrghany – Qúnanbay-Bójey dauyna baylanysty ótken ghasyrdyng 60-jyldarynda Omby múraghatynan Álkey Marghúlan tapqan tarihy qújattar men Abaydyng Qonyr-Kókshege bolys bolghan kezindegi dau-shargha qatysty múraghattyq derekter. Búl derekterdi kezinde ghylymy ainalymgha týsirgen belgili abaytanushy ghalym – Túrsyn Júrtbay (T.Júrtbaev. Besigindi ayala. Astana, «Foliant» 2002j.).

Abay turaly taghy da bir derek – 1903 jyly týrkishil túlgha Shaymardan Qosshyghúlúlynyng hatyna baylanysty Abay ýiine jasalghan tintu júmystarynyng hattamasy. Búl hattamada Abaydyng otbasylyq jaghdayy, jeke mal-mýlki, qansha ret by jәne bolys bolghany anyq jazylghan. Sodan son, Abaydyng týrli kezendegi bolystyq qyzmeti men Senatqa jazghan haty jәne Qúnanbaygha qatysty keybir derektik-múraghattyq qújattardy óz kezeginde abaytanushy ghalym Múzdybay Beysenbaev – 1988 jyly Almaty qalasy, «Jazushy» baspasynan shyqqan «Abay jәne onyng zamany» enbegi arqyly ghylymy ainalymgha týsirdi. Múnyng bәri Abay jәne onyng ainalasy turaly tarihy qújattargha negizdelgen múraghattyq derekter.

Al, dәl qazir bizdi qyzyqtyryp otyrghan – aqynnyng bilim dengeyining kórinisi bolghan «Abay oqyghan kitaptar» yaghni, «Abay kitaphanasynyn» jәi-kýii haqynda aitylatyn derekkózder mәselesi.

1903 jyly Shaymardan Qosshyghúlov hatyna baylanysty, Abay ýiine jasalghan tintu júmystarynan son, Oblys bastyghy general-mayor Galkin dala general-gubernatorlyghyna bergen mәlimetinde Abay turaly: «Qúnanbaev orys әdebiyetin erekshe ynta qoyyp oqidy, kitaptardy, gazetter men jurnaldardy jazdyryp alyp otyrady», – dep jazady (T.Júrtbay. Abaygha Qosshyghúlov ne ýshin hat joldady. malim.kz 10.08.2023).

Áriyne, general-mayor Galkinning búl mәlimeti bizge Abay kitaphanasynyng dengeyi men kólemin anyqtap bere almasy anyq. Bizding biluimizshe, osy uaqytqa deyin «Kókbay esteligindegi» Abaydan ózge, qazaq halqynyng danyshpan aqyny tarihy Abaydyng bilim dengeyi men onyng kitaphanasynyng kólemin aiqyndaytynday tórt tarihy derek bar. Onyng biri Abaydyng «Senatqa jazghan haty» ekinshisi, «Amerikan jurnalisti әri sayahatshysy Djordj Kennannyng tarihy derekkózi negizinde jazylghan «Sibiri y ssylka» kitaby men orys tilinde jazylghan Álihan Bókeyhannyng 1905 jyly «Semipalatinskiy listok» gazetinde jariyalanghan «Abay (Ibragiym) Kunanbaev» atty aznama maqalasy. Al, tórtinshi derekkózine sonynda toqtalmaqpyz.

Áuelgi sóz Abaydyng «Senatqa jazghan haty» haqynda.

Tariyhqa tarihtyng kózimen qarau kerek degen eski tәmsil bar. Sondyqtan, Abay zamanyna da, óz uaqytynyng kózimen qaraghan abzal.

Qazaq poeziyasynyng úly reformatory, oishyl-filosof aqyn Abay Qúnanbayúly – óz zamanynda irgeli bi, ainalasy men orys sheneunikterine de sózi ótetin yqpaldy bolys, aimaqqa belgili bedeldi rubasy bolghanyn úmytpauymyz kerek.

Rubasyna ainalghan  Abay ómirining osy túsyn M.Áuezov: «...Búl uaqytta elining bir degen basshy kisisi atanyp, aitqany kimge bolsa da búldy, әmiri Tobyqty ishine eki bolmaytyn dәrejege jetedi. Bolys bolyp kýndegi isti inisi basqarghanda, ózi eldin  syrtqy shenberin ústap, ýlken tarazysyn baghatyn Tobyqtynyng «men» degen rubasyna ainalady», – deydi (M.Áuezov. 130-bet. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Almaty, «Sanat» 1997).

1903 jyly general-mayor Galkinning dala general-gubernatoryna bergen mәlimeti boyynsha Abay eki saylau bi, Shynghys bolysyna ýsh ret, Múqyr bolysyna bir ret «naznacheniyemen» yaghni, taghayyndau arqyly bolys bolghan (T.Júrtbay. Abaygha Qosshyghúlov ne ýshin hat joldady. malim.kz 10.08.2023).

Osy orayda: 59 jyldyq ghúmyrynyng 21 jyly el basqaru isine ketse, Abay óz ghúmyrynyng qay túsynda shygharmashylyqqa bet búrdy? – degen zandy súraqty tuyndary haq.

Abay ómirining aghartushylyq jolgha týsip, synshy, ústaz, danyshpan aqyn bolugha ainalghan túsyn M.Áuezov: «40 jastan asqan songhy Abay, bizge bir Abay emes, eki Abay bolyp ketedi. Bireui: ómirge ýileskisi kelmey, zamanynan, ortasynan ozyp shyghyp synshy, ústaz, aqylshy, aqyn-danyshpan bolugha ainalghan Abay da, ekinshisi: kýndegi ómirding betimen elding sózin ústap, búrynghysynsha partiya tartystyq, biylik, әkimshilik jolyndaghy ru basshysy, el mengerushisi – Abay», – deydi (M.Áuezov. 135-136-better. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Almaty «Sanat» 1997).

Mine, osy el ishi partiya tartysynda ru basshysy, el mengerushisi bolyp jýrgen tústaghy Abaygha ejelden  esesi ketip jýrgen Orazbay, Beysenbi, Ábdi, Ákimqoja sekildi el juandary 1898 jyly 18 iini kýni Múqyr bolysynyng saylauy ótip jatqan Kóshbiyke degen jerde Abaydy tayaqqa jyghyp, aryna daq týsirgendey bolady.

«Osy oqighadan song dos-jary, tuysqandary, «óltiremiz», «bitim joq» degende, «Jamanshylyqtan tek jamanshylyq tuady. Men múny qostamaymyn», –  dep, әkem tuysqandaryn basty», – dep eske alady balasy Túraghúl (Túraghúl Qúnanbaev. Ákem Abay turaly. Almaty, «Bәsh» 2012).

M.Áuezov 1898 jyly Kóshbiykedegi Múqyr bolysy saylauynda Abay basyna jasalghan qastandyq turaly: «Búl uaqyttaghy Abay elden azayyp, qayraty kemip tarshylyq kórgen joq-ty. Orazbay istegen iske on ese artyq istep, jaza men qarsylyq kórsetu 1898 jylda da qolynan kelushi edi...Eger kýshpen, elmen Orazbaydy jazalaymyn dese, qalyng qazaq Abaydyng jasaghynan tabylatyny dausyz», – dey kelip: «Abay juandardyng isin úlyqqa shaqpaghan. Zan-zakon arqyly kek aludy da izdemegen», – deydi (M.Áuezov. 75-76-better. Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúly. Monografiya. T20. Almaty, «Jazushy» 1985).

Abaydyng balasy Túraghúl da, M.Áuezov te, Kóshbiykedegi el juandarynyng qiyanatyna baylanysty Abaydyng әueli oblystyq prokuraturagha, nәtiyje shyqpaghan song Sankt-Peterburgtegi jogharghy Senatqa shaghym-hat jazghanynan beyhabar bolghan sekildi.

Jas dep iske aralastyrmasa kerek, – balasy Túraghúldiki bir jón. Al, Abaydyng ómiri men shygharmashylyghyn ómirlik nysana etken M.Áuezov Abaydyng Senatqa jazghan hatyn qalay bilmey qaldy eken? – dep, talay ret oiladyq.

Anyghyna kelgende, tek búl emes M.Áuezov múraghatta saqtalyp qalghan, Abay ýstinen 1876 jyly ózi basqarghan Qonyr-Kókshe bolysynyng qazaghy Ýzikbay Bóribaevtyng da, Omby memlekettik múraghatyndaghy «Qarqaraly okrugining agha-súltany jәne bolysy Óskenbaevtardyng zangha qarsy әreketteri turaly Sibir qazaqtarynyng jalpy shekara basqarmasyna týsken shaghymdar» jәne «Súltan Óskenbaev turaly» (244,3q3649) dep atalatyn eki tomdyq tergeu isinen de beyhabar bolghan (Túrsyn Júrtbay. Besigindi ayala. Astan, «Foliant» 2002).

M.Áuezov Semey jәne Omby múraghattarynda saqtalyp qalghan Abay jәne onyng Ákesi Qúnanbay  turaly búl tergeu qújattaryn kórmegen. Dey túrghanmen, adaldyq ýshin atap ótken abzal: M.Áuezov Abay ómirin zertteushilerge Abay turaly tergeu qújattardy qay qalanyng qanday múraghatynan izdeu kerek ekenin anyqtap jazyp ketken (M.Áuezov. 126-127-better. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. «Sanat» 1997).

Abay men onyng ainalasy turaly jogharyda kórsetilgen múraghattyq derekterdi ghylymy ainalymgha týsirgen belgili abaytanushy ghalym Túrsyn Júrtbay: «Ol qújattar M.Áuezov qolyna týspegen. Alayda, suretkerlik týisigi men sheshimi ómirlik oqighanyng damu baghyty men әleumettik psihologiyalyq sebepterining tamyryn dóp basqan», – deydi (Túrsyn Júrtbay. Besigindi ayala. Astan, «Foliant» 2002).

Abaytanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng dәl osy pikirine egizding synarynday úqsas oidy akademik Á.Marghúlan da aitady (Á.Marghúlan. Qazaq әdebiyeti. 1963 16 avgust).

Á.Marghúlan men T.Júrtbay aitqanday M.Áuezov Abay men onyng ainalasy turaly múraghattyq qújattar men Abaydyng Senatqa jazghan hatynan beyhabar bolsa da, Abay turaly jazghan ghylymy enbekteri men «Abay joly» roman-epopeyasynda Abaydyng jazghan hatynda bayandalatyn Múqyr saylauyndaghy Kóshbiyke oqighasyna baylanysty, sol tústaghy Abay ainalasynyng ómir aghymy men aqyn ómir sýrgen zamanynyng әleumettik psihologiyalyq jәi-kýiin realistik túrghyda, ghajayyp bilgirlikpen dәl surettegen.

Aytqymyz kelgeni: Abay shygharmashylyghy men Abay jayly el auzynda aitylatyn týrli maghlúmattargha kelgende – M.Áuezovte sózben týsindirip bere almaytyn erekshe týisik bar. Ol Abay shygharmalary men aqyn ainalasyn, Abay zamanyn adam tanghalarlyqtay ghajayyp negizde týisingen. Biz búghan M.Áuezov bilmeytin Abaydyng Senatqa jazghan hatymen tanysqanymyzda anyq kózimiz jetti.

Rulyq-feodaldyq qoghamda ómir sýrip, óz týsinigindegi óz ruynyng «jazylmaghan zanynan» basqa zandy qabylday qoymaytyn, orys patshasynyng paraqor sheneunikterimen jeng úshynan jalghasyp, el basqaryp otyrghan nadan atqaminerlerge «zan» baryn, «әdilet» degen úghym baryn úghyndyrghysy keldi me eken, búl kezde últ ústazyna ainalghan hakim Abaydyng ózine qastandyq jasaghan atqaminerlerdi, әsirese qyr juandarymen oljalas, paraqor orys sheneunikterin de zang aldynda jauapqa tartqysy kelgeni anyq. Búghan dәlel: Abay Qúnanbayúlynyng Peterburgtegi patshalyq Senatqa jazghan shaghym týrindegi aryz-haty (SGIA SSSR F-1352,0-20 ed. hr 379 «Ob otmene byv. Semipa-go oblsuda o prekrasheniy dela ob ogrableniy kirgiza IY.Kunanbaeva kirgizamy Bitimbaevym y dr» 1899-1905 g).

Hatty sol kezdegi Leningrad, qazirgi Sankt-Peterburg qalasynyng arhiyvinen tauyp, 1978 jyldyng 24 aprelindegi «Qazaq әdebiyeti» gazetine jaryalaghan Asyljan Bәziljanov. Al, Abaydyng Senatqa jazghan búl hatyn jan-jaqty taldap, ghylymy ainalymgha týsirgen belgili abaytanushy ghalym – Múzdybay Beysenbaev (M.Beysenbaev. Abay jәne onyng zamany. Almaty, «Jazushy» 1988).

Abaydyng Senatqa jazghan hatynyng qysqasha mazmúny bylay edi: 1898 jyly mausym aiynda, Semey uezining bastyghynyng qatysuymen Múqyr bolysynyng aldaghy 1899-1902 jyldardaghy ýsh jyldyq bolys saylauy jýrgizilmek bolady. Búl – bir mәsele.

Ekinshi mәsele: Erteden dau tudyryp kele jatqan Múqyr jәne Shynghys bolystarynyng arasyndaghy jer bólisin retke keltirip, shekarany belgileu.

Mine, osy jer bólisine baylanysty uezd bastyghynyng tikeley ózi qyr eline qatysty  barlyq mәselelerding bilgiri, ózi de talay jyl el basqarghan Abaydy shaqyrtyp, eki bolystyng arasyndaghy shekara mejesin belgileuge kómektesuin ótinedi. Oyaz bastyghynyng ótinishin qúp kórgen Abay, 1898 jyldyng 17 mausym kýni Múqyr bolysynyng saylauy ótetin Kóshbiyke degen jerge keledi. Abaydyng uez bastyghynyng shaqyrtuymen saylau ótetin jerge kelgenin estigen el juandary: «Uez bastyghy Abaydyng syilas kisisi, ol Abaydy tyndaydy. Eger Múqyr saylauyna Abay aralassa, bizding adamymyz Múqyrgha bolys bola almay qalady», - dep oilap, el basqaru isinde Abaygha búrynnan esesi ketip jýrgen Orazbay, Beysenbi, Ábdi sekildi el juandary Abaygha qastandyq jasap, soqqygha jyghady. Jazyqsyz japa shegip, aryna daq týskendey bolghan Abay, 1898 jyldyng 4 jәne 9-shilde kýnderi eki ret Semey oblysy prokuroryna aryz jazady. Abay aryzy boyynsha tergeu isi bastalady. Qylmysker dep tanylghan el juandary zang aldynda jauapqa tartylu kerek edi. Dәl osy tústa Abaygha qastandyq jasaushy Orazbay, Beysenbi, Ábdi sekildi el juandary dýniyege satylghysh, paraqor patsha sheneunikterimen til tabysyp, «dәleli jetkiliksiz» degen syltaumen Abay isi qysqartylady da, is arhivke tapsyrylady.

Mine, osydan son, «Mynmen jalghyz alysyp, zamandy týzetpek bolghan» danyshpan aqyn, ózining azamattyq qúqyghyn qorghau, zansyzdyqty әshkereleu maqsatynda әdilet tilep, Sankt-Peterburgtegi patsha Senatyna hat jazsa kerek. Orys tilinde, óte jýieli jazylghan Abay hatynda, el juandarymen qatar olarmen «jeng úshynan jalghasqan» paraqor patsha sheneunikterin de әshkereleu isi basty oryngha shyqqan sekildi.

Abaydyng Senatqa jazghan hatymen tanysqan adam, hat iyesining orys tilin sonshalyq jetik mengergen jan-jaqty bilimdarlyghyna eriksiz tanghalady. Ol orys imperiyasynyng qylmystyq ister zanyn jetik bilip qana qoymay, paraqor patsha sheneunikteri tarapynan  zannyng búrmalanghan jerlerin: «IYmeet ly prokuror pravo davati predpolojenie sudu na tom osnavanii, chto on razdelyaet mnenie oblastnogo upravleniye, ne sostavlyaya svoego zaklucheniye», – dep, (Qazaqshasy: Prokuror óz qorytyndysyn shygharmay túryp, sotqa oblystyq basqarmanyng pikirin qoldap otyrmyn dep aldyn-ala aitugha qúqy bar ma? Erkin audarghan: N.Mahan) zannyng búrmalanghan jerlerin astarly mysqylmen dәl kórsetedi.

Bizding bәrimizdi Qúnanbaevtyng ózi úryp ketti dep Abay ýstinen Orazbaylar jazghan aryzgha qarsy: – «Esekting jaq sýiegin alyp, kýlli dúshpandaryn jalghyz ózi úryp jyghatyn Samsonday kýshti bolghanym ba?», – dep, «Bibliyadaghy» Evrey halqynyng batyry Samson turaly mifologiyalyq anyzyn mysalgha keltirip, qarsy jaqtyng japqan jalasynyng logikalyq jýiesin – ózining bilimdarlyghynyng arqasynda tas-talqanyn shygharady.

Desek te, Abaydyng Senatqa jazghan aryzynyng keyingi taghdyry qúmgha singen sudyng kebin kiyipti. Búl oiymyzgha sebep: 1898 jyly Semey okrugtyq sotyna berilgen Abay aryzy boyynsha, Oblystyq basqarma «Qúnanbaevtyng jetkilikti dәlelderi bolmaghandyqtan» isti qysqartqany jóninde Abaygha 1900 jyldyng 4 yanvari kýni Semey okrugtyq prokurory arqyly habarlaydy. Osy habardy estigen Abay әdilet izdep, Peterburgtegi jogharghy Senatqa aryz jazady. Abay aryzy Semey oblystyq sot mekemesi arqyly Peterburgtegi Senatqa 1900 jyldyng 5 fevrali kýni jiberiledi de, 1900 jyldyng 3 dekabrinde Abay aryzyn Senat qarap, is qayta qaralsyn degen ýkim shygharady. 1901 jyly 21 fevralida Semey okrugtyq soty isti qayta qarau ýshin óndiriske qostyq dep, Senatqa qyzmettik esep beredi. Abaydyng Senatqa jazghan hatynyng búdan arghy taghdyry belgisiz. Is siyrqúiymshaqtanyp baryp, Abay qaytys bolghan bir jyldan son, 1905 jyly jabylyp, múraghatqa ótkizilgen synayly.

Sóz joq, Senatqa jazylghan hattyng iyesi orys tili men zanyn tereng biletin, jan-jaqty bilimdar adam ekeni kózge anyq kórinip túr. Osy hatty Abaydyng ózi jazdy ma? Jazsa oghan qanday dәlel bar? Endigi mәsele osy jerde.

«Rossiya zanyn jetik bilu, ony qúrmettey sóileu, әdebiy-kórkemdik sheberlikti paydalana otyryp, oy jýiesin qúru, aitar oiyn tereng mazmúndy dәldikpen beru – Abaygha tәn qasiyet. Orystyng klassikalyq әdebiyetin jete mengerip, orysshadan qazaqshagha audarmalar jasap, eki tildi birdey jaqsy mengergen Abaygha – óz basynan ótken Múqyr oqighasyn bayandap aitu – eshbir qiyndyq keltirmeydi», – dep jazady abaytanushy ghalym Múzdybay Beysenbaev (Múzdybay Beysenbaev. 63-bet, Abay jәne onyng zamany. Almaty, «Jazushy»-1988 jyl).

Abay ómirin múraghattyq derekter arqyly kóp zerttegen Múzdybay Beysenbaev aghamyz: Senatqa jazghan hat – kýmәn joq, Abaydyng óz qolymen jazylghan, – dep kuәlik berse de, hattyng Abaydyng óz qolymen jazylghanyna dәlel keltirmegen.

«Túlpardan túghyr ozbas shabylsa da» óleninde Abay:

Qútyrdy kópti qoyyp az ghanasy
Aryzshy orys – olardyng oljalasy.
Birde ony jarylqap, birde – múny
Qudy únatty-au Semeyding búl qalasy», – dep,

óz halqynyng ishindegi az ghana top – aryzqoy atqa minerlerdi synap otyrghan aqyn, aryzqoylyq sekildi el býldirgish jaghymsyz әreketterding týp-tamyry otarshyl orys imperiyasynyng súrqiya sayasatynan bastau alyp otyrghanyn qapysyz bilgen.

Ólendegi «aryzshy orys» – zannan habary bar, ózderi qazaqsha biletin, oryssha bilmeytin sauatsyz qazaqtargha orys tilinde aryz jazyp beretin sauatty orystar. «Aryzshy orystar» – qazaqtargha aryz jazyp berudi tabys kózi dep qarap, aryz jazudy olar kýnkóris qúralyna ainaldyrghandyqtan da olardyng esimi qazaqtyng aryzqoy atqaminerleri arasynda óte belgili bolghan.

Ghylym ýshin úsaq-týiek degen úghym joq. Ásirese, últymyzdyng úly aqyny, danyshpan Abaydyng ómirine qatysty mәselelerde «úsaq-týiek» degen úghym mýldem bolugha tiyisti emes.

Aytpaghymyz: Abaydyng Senatqa jazghan hatyn jogharyda aityp ótken «aryzshy orys» jazyp bermedi me eken? – degen kýdik te oiymyzda joq emes. Kýdikti oigha dem beruimizding negizgi sebebi: Senatqa jazylghan hattyng sonynda qoyylghan Abaydyng óz qolyn aryz mәtindegi jazumen salystyryp, olargha kalligrafiyalyq saraptama (kalligraficheskaya ekspertiza) júmysyn jasaghan adamdy óz basym bilmeydi ekenmin. Bizding oiymyzsha, onday júmys jasalghan joq. Jasalsa estir edik. Búl – «Abaytanu» ghylymy ýshin ghana qajet dýniye. Bolmasa, Abaydyng jan-jaqty tereng bilimine kýdik keltirip otyrghan joqpyz. Abaydyng orys tiline jetiktigi men jan-jaqty bilimdarlyghyna ólenderi men qarasózderi tolyq dәlel.  Qalay desek te, Abaydyng Senatqa jazghan haty men aqyn turaly týrli múraghattyq derekter – Abaydyng tereng bilimine dәlel bolsa da, Abay kitaphanasynyng naqty kólemin anyqtap bere almaydy.

Birinshi bólimning sony. Jalghasy bar...

Núrghaly Mahan

Abai.kz