Qazaq dalasynda bayaghydan kele jatqan «dәulet — jelmen kelgen, jelmen keter» degen týsinik bar. Alayda, býgingi kýnning shyndyghy odan da auyrlau: dәulet jelmen kelmeydi, al ketui búrynghydan da tez.

Kóshelerdegi kýibennen, bazar-dýkenderdegi baghanyng kýrt ósuinen, jalaqy men zeynetaqynyng kýndelikti qajettilikterge jetpey qalghanynan halyqtyng qaltasy júqaryp, kónili jýdep barady. «Halyq kedeyshilikke úshyrady» degen sóz qúr úran emes, әleumettik termometrding suyp bara jatqanyn aiqyn kórsetetin belgi siyaqty.

Búghan jogharghy biylik, kónil audaryp, pysqyryp ta qaramaytyn boldy. Elding arasynan shyqpaghan son, halyqtyng qalay kýn kórip jatqanyn, biylik iyesi qaydan bilsin. El ne qaladan ýy ala almaydy, ne dastarqandarynda toyyp ishetin tamaghy da joq. Ýkimet jogharghy biylikti de, halyqty da aldap keledi.

Endi, ekonomika nege turalady? Nege elding túrmysy aidan-aygha jaqsarudyng ornyna keri ketip, aldygha jylju mýlde joq? Bizdi mazalaghan osy súraqtardyng jauabyn izdeu ýshin, qoghamdy ishinen qynjyltatyn birneshe qúbylysty tarazygha tartyp kóreyikshi.

Songhy jyldary bagha ósui halyqtyng kýndelikti sózinen týspeytin taqyrypqa ainaldy. Azyq-týlik — qymbat, kommunaldyq qyzmet — qymbat, dәri-dәrmek — qymbat, ýy — tipti qol jetpes asugha ainaldy. Jalaqy tengeni ústar-ústamastan erip ketetin múzday. Bayaghy «orta tap» degen týsinik seldirep, qazir kóp adamdar ózin tómengi tapqa jaqyn sezinetin boldy.

Inflyasiya — tek ekonomikalyq kórsetkish emes, ol adamdardyng ómirin ólsheytin tarazy. Eger myng tengening qúny kýnine týse berse, halyqtyng senimi de birge tómendeydi. Al senimsiz ekonomika — jýrisi auyr, asyghysy joq arba siyaqty.

Óz elimizde óndirilgen zattar kemigen sayyn, biz shetten keletin tauargha tәueldi bola týstik. Sórelerdi toltyryp túrghan tauardyng kóbining shyqqan jeri — ózge el. Importtyq ónimning baghasy valutagha baylanghandyqtan, tenge әlsirese, bagha avtomatty týrde ósedi. Al halyqtyng tabysy valutagha kelmeydi, tengemen esepteledi.

Sóitip, ishki óndiristing әlsizdigi — halyqtyng kedeylenuining eng ýlken sebepterining biri. Óndiriske investisiya kem, qolda bar kәsiporyndardyng ózi janghyrtudy qajet etedi. Tehnika eskirgen, tehnologiya artta qalghan. Óndiris toqtasa — júmys oryndary kemiydi. Enbek ónimdiligi tómen el bayy almaydy.

Negizinde kez kelgen elding ekonomikasyn algha jyljytatyn basty kýshterding biri — shaghyn jәne orta biznes. Degenmen, býgingi ahual búl salanyng da jýgi auyr ekenin kórsetip otyr. Salyqtyq auyrtpalyq, tekserulerding kóptigi, jýk tasymaly men logistikanyng qymbattyghy, banktik nesiyelerding joghary stavkalary — kәsipkerding ensesin basyp keledi.

Biznes әlsirese, memleket te әlsireydi: jana júmys oryndary ashylmaydy, salyqtan týsetin týsim kemiydi, ekonomikalyq belsendilik tómendep, halyqtyng túrmysy túralay bastaydy. Kóp elder kәsipkerdi qoldau arqyly ekonomikasyn kóterse, bizde kerisinshe, kәsipker kóbine kedergilermen jalghyz kýresedi. «Atameken» Últtyq kәsipkeler palatasy, eldegi biznesti, shaghyn kәsipkerlikti mýlde toqyratty. Jauapkershiligi joq adamdy taghayyndaghan song júmystyn mәni osy ghoy.

Ekonomika tek aqsha ainalymy ghana emes, ol — basqaru mәdeniyeti. Memlekettik sheshimderding sapasy men jyldamdyghy elding ekonomikalyq jaghdayyna tikeley әser etedi. Eger әr joba úzaqqa sozylyp, әr reforma tolyq iske aspay, әr sayasat jarty joldan keri búrylsa — ekonomika algha baspaydy.

Tiyimsiz basqaru — kózge kórinbeytin, biraq eng auyr qún shygharatyn faktor. Ol investisiyany ýrkitedi, biznesting yntasyn tómendetedi, ekonomikalyq josparlaudy búzady. Bir sózben aitqanda, halyqtyng túrmysyn da, elding damuyn da tejeydi.

Halyq tabysynyng tómendeuining taghy negizgi sebebi — jalaqynyng enbek ónimdiligine sәikes óspeui. Álemdik tәjiriybe kórsetkendey, ekonomika kóterilse, halyqtyng jalaqysy da birge ósedi. Alayda, bizde kerisinshe: ónimdilik bayau, sonymen qatar, bagha tez kóteriledi. Nәtiyjesinde, jalaqy naqty mәninde tómendey beredi.

Mysaly, nominaldy jalaqy ósse de, inflyasiya odan joghary bolsa — halyq kedeylene týsedi. Búl ekonomikanyng eng ótkir problemalarynyng biri.

Jastardyng ýmiti men elding әleueti

Býgingi jastar — ertengi enbek kýshi. Biraq jastardyng kóbi sheteldik bilimge, sheteldik enbek naryghyna úmtylady. Óitkeni olar múnda óz enbegining әdil baghalanaryna senbey keledi. Joghary bilimdi maman birneshe jyl oqyp, biliktilikke jetip, elimizge oralghanda, úsynylatyn jalaqysy onyng oiyndaghyday shyqpaydy.

Eger memleket jastargha layyqty enbek naryghyn úsyna almasa — ol elding bolashaghyna da qatty әser etedi. Quatty ekonomika — bilikti kadrsyz bolmaydy.

Taghy bir ýlken problema — qoghamnyng artyq qaryzdanuy. Túrmystyq tehnikadan bastap, ýige deyin nesiyege alynatyn boldy. Oghan qosa bankterding tútynushylyq nesiyelerining ýlesi ósip keledi. Al halyqtyng tabysy shyghyndaryn jauyp ýlgermeytinin boldy. Nesie — uaqytsha demeu, biraq úzaq merzimde auyr jýkke ainalady. Qaryzgha batqandar tútynu mýmkindigin joghaltady. Al tútynu kemise — ekonomikalyq belsendilik te kemiydi.

Endi osy jaghdaydy qalay sheshemiz? Ekonomikanyng túralauyn toqtatu — bir kýndik sharua jatpaydy. Ol ýshin jýieli qadamdar qajet. Búl jerde eng manyzdysy — halyqtyng túrmysyn jaqsartugha baghyttalghan naqty, nәtiyjeli sayasat. Baghany tejeytin jasandy әreketterdi paydalanbay, naryqtyng ózin sauyqtyratyn ekonomikalyq mehanizmder kerek.

Eger biz ózimizde azyq-týlik, kiyim-keshek, qúrylys materialdary jәne ózge de bazalyq tauarlardy shyghara alsaq, ishki baghalar túraqtanady, jana júmys oryndary ashylady.

Salyq jýiesining qarapayymdylyghy, nesiyelerding qoljetimdiligi, tekserulerding kemui — kәsipker ýshin eng manyzdysy. Ashyqtyq, eseptilik, tiyimdi josparlau, der kezinde sheshim qabyldau — ekonomikanyng senimin arttyrady.

Áytpese halyqtyng túrmysy qansha reforma jasasang da jaqsarmaydy. Jastargha mýmkindik beru — eldi kedeylikten qútqaratyn strategiyalyq qadam. Bilim, tehnologiya, innovasiya — múnyng bәri jana ekonomikanyng ózegi.

Ekonomika — tiri aghza sekildi. Ol senimmen, enbekpen, әdildikpen tynystaydy. Eger elde óndiris quatty bolyp, jastar aldaghy bolashaghyna senimdi bolsa, kәsipkerlikke erkindik berilip, memlekettik basqaru tiyimdi bolsa — halyqtyng túrmysy da jaqsarady, ekonomika da algha jyljidy.

Halyqtyng kedeylenui — uaqytsha qúbylysqa jatpaydy. Búl elding bolashaghyn oilanugha shaqyratyn dabyl. Osy kýrdeli iske bey-jay qaraugha tiyis emespiz. Óitkeni kez kelgen memleketting eng ýlken kapitaly — onyng halqy. Al halqyn kedeylendiruge jol bergen ekonomika eshqashan gýldenbeydi.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz