قازاق دالاسىندا باياعىدان كەلە جاتقان «داۋلەت — جەلمەن كەلگەن، جەلمەن كەتەر» دەگەن تۇسىنىك بار. الايدا، بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى ودان دا اۋىرلاۋ: داۋلەت جەلمەن كەلمەيدى، ال كەتۋى بۇرىنعىدان دا تەز.

كوشەلەردەگى كۇيبەڭنەن، بازار-دۇكەندەردەگى باعانىڭ كۇرت وسۋىنەن، جالاقى مەن زەينەتاقىنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتىلىكتەرگە جەتپەي قالعانىنان حالىقتىڭ قالتاسى جۇقارىپ، كوڭىلى جۇدەپ بارادى. «حالىق كەدەيشىلىككە ۇشىرادى» دەگەن ءسوز قۇر ۇران ەمەس، الەۋمەتتىك تەرمومەتردىڭ سۋىپ بارا جاتقانىن ايقىن كورسەتەتىن بەلگى سياقتى.

بۇعان جوعارعى بيلىك، كوڭىل اۋدارىپ، پىسقىرىپ تا قارامايتىن بولدى. ەلدىڭ اراسىنان شىقپاعان سوڭ، حالىقتىڭ قالاي كۇن كورىپ جاتقانىن، بيلىك يەسى قايدان ءبىلسىن. ەل نە قالادان ءۇي الا المايدى، نە داستارقاندارىندا تويىپ ىشەتىن تاماعى دا جوق. ۇكىمەت جوعارعى بيلىكتى دە، حالىقتى دا الداپ كەلەدى.

ەندى، ەكونوميكا نەگە تۋرالادى؟ نەگە ەلدىڭ تۇرمىسى ايدان-ايعا جاقسارۋدىڭ ورنىنا كەرى كەتىپ، الدىعا جىلجۋ مۇلدە جوق؟ ءبىزدى مازالاعان وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەۋ ءۇشىن، قوعامدى ىشىنەن قىنجىلتاتىن بىرنەشە قۇبىلىستى تارازىعا تارتىپ كورەيىكشى.

سوڭعى جىلدارى باعا ءوسۋى حالىقتىڭ كۇندەلىكتى سوزىنەن تۇسپەيتىن تاقىرىپقا اينالدى. ازىق-تۇلىك — قىمبات، كوممۋنالدىق قىزمەت — قىمبات، ءدارى-دارمەك — قىمبات، ءۇي — ءتىپتى قول جەتپەس اسۋعا اينالدى. جالاقى تەڭگەنى ۇستار-ۇستاماستان ەرىپ كەتەتىن مۇزداي. باياعى «ورتا تاپ» دەگەن تۇسىنىك سەلدىرەپ، قازىر كوپ ادامدار ءوزىن تومەنگى تاپقا جاقىن سەزىنەتىن بولدى.

ينفلياتسيا — تەك ەكونوميكالىق كورسەتكىش ەمەس، ول ادامداردىڭ ءومىرىن ولشەيتىن تارازى. ەگەر مىڭ تەڭگەنىڭ قۇنى كۇنىنە تۇسە بەرسە، حالىقتىڭ سەنىمى دە بىرگە تومەندەيدى. ال سەنىمسىز ەكونوميكا — ءجۇرىسى اۋىر، اسىعىسى جوق اربا سياقتى.

ءوز ەلىمىزدە وندىرىلگەن زاتتار كەمىگەن سايىن، ءبىز شەتتەن كەلەتىن تاۋارعا تاۋەلدى بولا تۇستىك. سورەلەردى تولتىرىپ تۇرعان تاۋاردىڭ كوبىنىڭ شىققان جەرى — وزگە ەل. يمپورتتىق ءونىمنىڭ باعاسى ۆاليۋتاعا بايلانعاندىقتان، تەڭگە السىرەسە، باعا اۆتوماتتى تۇردە وسەدى. ال حالىقتىڭ تابىسى ۆاليۋتاعا كەلمەيدى، تەڭگەمەن ەسەپتەلەدى.

ءسويتىپ، ىشكى ءوندىرىستىڭ السىزدىگى — حالىقتىڭ كەدەيلەنۋىنىڭ ەڭ ۇلكەن سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى. وندىرىسكە ينۆەستيتسيا كەم، قولدا بار كاسىپورىنداردىڭ ءوزى جاڭعىرتۋدى قاجەت ەتەدى. تەحنيكا ەسكىرگەن، تەحنولوگيا ارتتا قالعان. ءوندىرىس توقتاسا — جۇمىس ورىندارى كەميدى. ەڭبەك ونىمدىلىگى تومەن ەل باي المايدى.

نەگىزىندە كەز كەلگەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىن العا جىلجىتاتىن باستى كۇشتەردىڭ ءبىرى — شاعىن جانە ورتا بيزنەس. دەگەنمەن، بۇگىنگى احۋال بۇل سالانىڭ دا جۇگى اۋىر ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. سالىقتىق اۋىرتپالىق، تەكسەرۋلەردىڭ كوپتىگى، جۇك تاسىمالى مەن لوگيستيكانىڭ قىمباتتىعى، بانكتىك نەسيەلەردىڭ جوعارى ستاۆكالارى — كاسىپكەردىڭ ەڭسەسىن باسىپ كەلەدى.

بيزنەس السىرەسە، مەملەكەت تە السىرەيدى: جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلمايدى، سالىقتان تۇسەتىن ءتۇسىم كەميدى، ەكونوميكالىق بەلسەندىلىك تومەندەپ، حالىقتىڭ تۇرمىسى تۇرالاي باستايدى. كوپ ەلدەر كاسىپكەردى قولداۋ ارقىلى ەكونوميكاسىن كوتەرسە، بىزدە كەرىسىنشە، كاسىپكەر كوبىنە كەدەرگىلەرمەن جالعىز كۇرەسەدى. «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەلەر پالاتاسى، ەلدەگى بيزنەستى، شاعىن كاسىپكەرلىكتى مۇلدە توقىراتتى. جاۋاپكەرشىلىگى جوق ادامدى تاعايىنداعان سوڭ جۇمىستىن ءمانى وسى عوي.

ەكونوميكا تەك اقشا اينالىمى عانا ەمەس، ول — باسقارۋ مادەنيەتى. مەملەكەتتىك شەشىمدەردىڭ ساپاسى مەن جىلدامدىعى ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. ەگەر ءار جوبا ۇزاققا سوزىلىپ، ءار رەفورما تولىق ىسكە اسپاي، ءار ساياسات جارتى جولدان كەرى بۇرىلسا — ەكونوميكا العا باسپايدى.

ءتيىمسىز باسقارۋ — كوزگە كورىنبەيتىن، بىراق ەڭ اۋىر قۇن شىعاراتىن فاكتور. ول ينۆەستيتسيانى ۇركىتەدى، بيزنەستىڭ ىنتاسىن تومەندەتەدى، ەكونوميكالىق جوسپارلاۋدى بۇزادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، حالىقتىڭ تۇرمىسىن دا، ەلدىڭ دامۋىن دا تەجەيدى.

حالىق تابىسىنىڭ تومەندەۋىنىڭ تاعى نەگىزگى سەبەبى — جالاقىنىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگىنە سايكەس وسپەۋى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، ەكونوميكا كوتەرىلسە، حالىقتىڭ جالاقىسى دا بىرگە وسەدى. الايدا، بىزدە كەرىسىنشە: ونىمدىلىك باياۋ، سونىمەن قاتار، باعا تەز كوتەرىلەدى. ناتيجەسىندە، جالاقى ناقتى مانىندە تومەندەي بەرەدى.

مىسالى، نومينالدى جالاقى وسسە دە، ينفلياتسيا ودان جوعارى بولسا — حالىق كەدەيلەنە تۇسەدى. بۇل ەكونوميكانىڭ ەڭ وتكىر پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى.

جاستاردىڭ ءۇمىتى مەن ەلدىڭ الەۋەتى

بۇگىنگى جاستار — ەرتەڭگى ەڭبەك كۇشى. بىراق جاستاردىڭ كوبى شەتەلدىك بىلىمگە، شەتەلدىك ەڭبەك نارىعىنا ۇمتىلادى. ويتكەنى ولار مۇندا ءوز ەڭبەگىنىڭ ءادىل باعالانارىنا سەنبەي كەلەدى. جوعارى ءبىلىمدى مامان بىرنەشە جىل وقىپ، بىلىكتىلىككە جەتىپ، ەلىمىزگە ورالعاندا، ۇسىنىلاتىن جالاقىسى ونىڭ ويىنداعىداي شىقپايدى.

ەگەر مەملەكەت جاستارعا لايىقتى ەڭبەك نارىعىن ۇسىنا الماسا — ول ەلدىڭ بولاشاعىنا دا قاتتى اسەر ەتەدى. قۋاتتى ەكونوميكا — بىلىكتى كادرسىز بولمايدى.

تاعى ءبىر ۇلكەن پروبلەما — قوعامنىڭ ارتىق قارىزدانۋى. تۇرمىستىق تەحنيكادان باستاپ، ۇيگە دەيىن نەسيەگە الىناتىن بولدى. وعان قوسا بانكتەردىڭ تۇتىنۋشىلىق نەسيەلەرىنىڭ ۇلەسى ءوسىپ كەلەدى. ال حالىقتىڭ تابىسى شىعىندارىن جاۋىپ ۇلگەرمەيتىنىن بولدى. نەسيە — ۋاقىتشا دەمەۋ، بىراق ۇزاق مەرزىمدە اۋىر جۇككە اينالادى. قارىزعا باتقاندار تۇتىنۋ مۇمكىندىگىن جوعالتادى. ال تۇتىنۋ كەمىسە — ەكونوميكالىق بەلسەندىلىك تە كەميدى.

ەندى وسى جاعدايدى قالاي شەشەمىز؟ ەكونوميكانىڭ تۇرالاۋىن توقتاتۋ — ءبىر كۇندىك شارۋا جاتپايدى. ول ءۇشىن جۇيەلى قادامدار قاجەت. بۇل جەردە ەڭ ماڭىزدىسى — حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان ناقتى، ناتيجەلى ساياسات. باعانى تەجەيتىن جاساندى ارەكەتتەردى پايدالانباي، نارىقتىڭ ءوزىن ساۋىقتىراتىن ەكونوميكالىق مەحانيزمدەر كەرەك.

ەگەر ءبىز وزىمىزدە ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك، قۇرىلىس ماتەريالدارى جانە وزگە دە بازالىق تاۋارلاردى شىعارا الساق، ىشكى باعالار تۇراقتانادى، جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلادى.

سالىق جۇيەسىنىڭ قاراپايىمدىلىعى، نەسيەلەردىڭ قولجەتىمدىلىگى، تەكسەرۋلەردىڭ كەمۋى — كاسىپكەر ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى. اشىقتىق، ەسەپتىلىك، ءتيىمدى جوسپارلاۋ، دەر كەزىندە شەشىم قابىلداۋ — ەكونوميكانىڭ سەنىمىن ارتتىرادى.

ايتپەسە حالىقتىڭ تۇرمىسى قانشا رەفورما جاساساڭ دا جاقسارمايدى. جاستارعا مۇمكىندىك بەرۋ — ەلدى كەدەيلىكتەن قۇتقاراتىن ستراتەگيالىق قادام. ءبىلىم، تەحنولوگيا، يننوۆاتسيا — مۇنىڭ ءبارى جاڭا ەكونوميكانىڭ وزەگى.

ەكونوميكا — ءتىرى اعزا سەكىلدى. ول سەنىممەن، ەڭبەكپەن، ادىلدىكپەن تىنىستايدى. ەگەر ەلدە ءوندىرىس قۋاتتى بولىپ، جاستار الداعى بولاشاعىنا سەنىمدى بولسا، كاسىپكەرلىككە ەركىندىك بەرىلىپ، مەملەكەتتىك باسقارۋ ءتيىمدى بولسا — حالىقتىڭ تۇرمىسى دا جاقسارادى، ەكونوميكا دا العا جىلجيدى.

حالىقتىڭ كەدەيلەنۋى — ۋاقىتشا قۇبىلىسقا جاتپايدى. بۇل ەلدىڭ بولاشاعىن ويلانۋعا شاقىراتىن دابىل. وسى كۇردەلى ىسكە بەي-جاي قاراۋعا ءتيىس ەمەسپىز. ويتكەنى كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ەڭ ۇلكەن كاپيتالى — ونىڭ حالقى. ال حالقىن كەدەيلەندىرۋگە جول بەرگەن ەكونوميكا ەشقاشان گۇلدەنبەيدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz