Qazaqstandaghy bedeldi iskerlik basylymdardyng birinde iri metallurgiyalyq kompaniyalarda bolyp jatqan ózgeristerdi taldaghan qyzyqty maqala jaryq kórdi.

MÚNAY SAUDASY QYSQARDY, NAZAR TAU‑KEN SALASYNA AUYSADY...

Osynday jaghdayda múnay týsimderining qysqaruyn belgili bir dengeyde óteu ýshin kenishter men zauyttardyng tiyimdiligin aldyn ala, jedel ósiru shynymen de qajet. Sondyqtan «Qazaqmys» pen «Qazsinktegi» menshik iyelerining keninen talqylanyp jatqan auysuy tek osy kompaniyalardyng ózderi ýshin ghana emes, býkil Qazaqstan ýshin de manyzdy.

Búrynghy aksionerler – týrli Kimder men Ogailar – milliardtaghan qarjyny tek soryp alyp, investisiya salugha onsha bas qatyrmaghany jogharyda atalghan materialda anyq kórsetilgen. Sondyqtan olardy eshkim ayay qoymas, kerisinshe, qogham olardyng «Eski Qazaqstanda» qalyp qoyghanyn qalaydy.

Mәsele basqada: «Qazaqmystyn» jana iyeleri qalay әreket etedi? Olardyng auqymdy ózgeristerge jetetindey jetkilikti kapitaly bar ma?» degen súraqtar býginde kóbirek tolghandyrady.

OYYNGhA MILLIARDTAR ARALASQANDA...

«Karmettegi» ózgerister kórsetkendey, sóz milliardtaghan dollar turaly bolyp otyr, әri, ol bir milliardpen shektelmeydi: Metallurgiyalyq alpauyttardy satyp alushylargha aktivterding ózin alugha ghana emes, orasan zor qarjy qajet bolady – ol aqsha búrynghy aksionerlermen birge ketedi. Al jana milliardtar ainalym kapitalyn tolyqtyrugha, óndiristi janghyrtu men keneytuge kerek. Sebebi shahtany, TKK-ny nemese zauytty satyp alu – isting jarym­ jartysyn da qúramaydy. Óitkeni, «júmys istep túrghan óndiristerding paydasynyng bir bóligin investisiyagha baghyttaugha bolady» dep ýmittenu – óte óreskel qatelelik, jetkilikti dәrejede anghaldyq:

Birinshiden, elge aksionerlerding auysuynan jedel nәtiyje boluy kerek. Ol ýshin osy kompaniyalardan tabys pen salyqtardyng tez ósui qajet.

Ekinshiden, qazirgi әlemdegi oryn alghan sayasy jәne ekonomikalyq jaghdaylarda olardyng tabystylyghynyng ózi de aiqyn tómendep keledi. Sonyng ishindegi manyzdysy ‑ eski tehnologiyalar men jabdyqtardyng tozuyna  baylanysty súraqtar. Al, odan da qauiptisi ‑ eng aldymen, ken oryndarynyng sarqyluy.

Osyghan deyin de «Qazaqmys» keybir bólimshelerin jabu mәselesin mezgil-mezgil kóterip keldi. Al, «Qazsink» te keybir shahtalar men fabrikalardan arylyp, olardy jeke zandy túlghalargha shygharatyny turaly aityp jýr...

Sondyqtan endigi jerde orasan zor kólemdegi investisiyalar tehnologiyalardy janghyrtumen tabysty arttyru ýshin ghana emes, kem degende kedeylengen kenderden óndiru kólemin búrynghy dengeyde ústap túru ýshin de qajet. Al, onday qarjy «Qazaqmystyn» jana qojayynynda bar ma?

Suret: Sayt skriyni.

ARTYQBAEVTA MÚNDA AQShA BAR MA?

Sarapshylar «Qazaqmys» boyynsha mәmile qúny men ony satyp alushynyng qarjylyq mýmkindikteri arasyndaghy aiqyn  sәikessizdikke nazar audarady. Mәselen, «Ulysmedia» jәne «AiranAqpan» YouTube-arnasynyng («Nazarbaev «Qazaqmysty» satady» shygharylymy) derekterine sәikes, kompaniyany 3 mlrd 850 mln dollargha kәsipker N.Artyqbaev satyp almaq, al onyng baylyghy 228 mln dollargha baghalanady, yaghny satyp alu baghasynan 17 ese az.

Búdan bólek, ol «Qazaqmysqa» 3 trln tenge (shamamen 6 mlrd dollar) investisiya saludy josparlap otyr, búl onyng qarjylyq mýmkindiginen 25 ese kóp. Óitkeni, N.Artyqbaevtyng jeke kapitaly 228 mln dollar ghana.

Endi, osydan mynaday zandy súraq tuyndaydy: Múnshama qarajat qaydan keledi?  Sarapshylar «jana investor qarjyny «Bәiterek» ÚBH men jeke bankterden tartuy mýmkin» dep boljaydy. Alayda bankter de, «Bәiterek» te trilliondardy soghan shamalas, tipti odan da ýlken kepilsiz taratpaydy. Onyng ýstine, qazir nesie payyzdary tym joghary, ony mólsheri shaghyn investisiyalar da kótere almaytynday dengeyge jetti.

IYә, «Bәiterek» BRK nemese Ónerkәsip qory arqyly jenildetilgen nesiyeler beredi, biraq birinshiden, ol jaqta da olar tegin emes: tengede – 12%-dan bastap, valutada sәl arzanyraq. Ekinshiden, «Bәiterektin» ózine de osy 3 trln tenge aldaghy ýsh jylgha, býkil ekonomikagha arnap bólingen.

Al әrtýrli salalardaghy týrli jobalardy nesiyeleuding ornyna býkil aqshany bir ghana «Qazaqmysqa» qúng – júmsartyp aitqanda, dauly sheshim bolar edi. Sondyqtan búl ózgeristerding qarjylyq jaghynyng ózi onay sharua emes.

«QAZAQMYSTY MENGERU» QÚRYLYSShYNYNG QOLYNAN KELE ME?

Alayda eng bastysy búl da emes:

Eng manyzdysy – jana aksionerlerde qúzyret, yaghny júmys isteytin tehnologiyalardy tereng týsinu jetkilikti me? Metallurgiya – asa joghary energetikalyq jәne temperaturalyq jýktemelermen jýretin ýzdiksiz himiyalyq prosess. Bolmashy auytqudyng ózi orasan shyghyngha nemese tipti apatqa әkelui mýmkin. Sol sebepti de «Karmet» shahta jabdyqtaryna jәne peshterdi janghyrtugha jýzdegen million dollar investisiyalay bastady. Búghan qosa, shygharyndylardy azaytu ýshin jana tazalau jýielerin ornatu qajet jәne t.b.

Ayta ketu kerek, osy eki kompaniyanyng («Qazaqmys» pen «Qazsinktin») jana yqtimal iyeleri dep atalyp jýrgen adamdar, eng kemi, aitylyp jýrgen túlghalar – qúrylys biznesinde ýlken әri layyqty tәjiriybe jinaghan, alayda metallurgiyagha da, oghan jaqyn salalargha da qatysy joq.

Memlekettik tapsyrystardan milliardtar tabu da, әriyne, sheberlikti talap etedi: tenderlerde jenuden bastap barlyq talaptardy sapaly oryndaugha deyin. Biraq búl – karierler men shahtalar saludan bastap, ken óndiru, bayytu, óndeu jәne sonynda metaldy balqytugha deyingi kópdengeyli, kezen-kezenimen jýretin tehnologiyalyq óndiris emes. Sondyqtan janadan kelgender ýshin belgisiz kenistikke sýnguge tura keledi, al múnda qatelikting qúny tek qarjylyq emes, adamy túrghydan da kótergisiz boluy mýmkin... Qalay bolghanda da, tipti Mittaldar sekildi ataqty magnattardyng ózi dәl osy jerde sýrindi ‑ kóbine mәseleni týsinbeuden emes, óz ashkózdigining saldarynan.

Áriyne, búrynghy tehnikalyq menedjmentti qaldyrugha bolady. Biraq eski komanda, kem degende onyng basym bóligi, janany jasaugha jәne ózi ózgeruge úmtylghannan góri, búryn ózderi istegen dýniyeni saqtaugha kóbirek mәn beredi.

Al búl eki kompaniya songhy onjyldyqta jana nәrse jasauda asa belsendi bola qoyghan joq. Endeshe, olardyng tehnikalyq menedjerlerine sýienu – týbegeyli ózgeristerden, jana jobalardan jәne qogham menshik iyelerining auysuynan kýtip otyrghan eselep tabys ósiminen bas tartu degendi bildiredi.  Áytpese, osynsha daudyng ne keregi bar?

Biraq búl da tolyq bagha emes:

Búl kompaniyalardyng ónimderi ishki naryqta emes, jana aksionerlerding bәrin tanityn, olardy da bәri tanityn jerde emes, halyqaralyq naryqta satylady. Al ol jerde baylanystardyn, senimning jәne iskerlik bedelding manyzy zor. 2000-jyldardyng basynda «Qazaqmystyn» Vladimir Kimning túsynda óz mysyn jeke brendimen úzaq uaqyt sata almaghany, ónimge europalyq basqa óndirushining tanbasyn qon ýshin aqylgha syimaytyn aqsha tólegeni aitylatyn. Tek jyldar óte kele ghana múnday qúqyqqa ie boldy. Búrynghy sauda seriktesteri jana iyelerdi qalay qarsy alady? Al eger songhylary ainalymdy jәne ótkizu naryqtaryn keneytip, jana satyp alushylarmen júmys istey bastasa – búl býgingi kýni olardyng tikeley mindeti, – qalyptasqan baylanystar men jinaqtalghan bedelsiz múnday ilgerileu qanshalyqty sәtti bolmaq?

Demek, nәtiyjesi tabys boluy tiyis búl tendeude keminde ýsh iri belgisiz bar:

• investisiyagha qajetti milliardtaghan dollar;
• metallurgiyalyq tehnologiyalar salasyndaghy qúzyretterding boluy;
• sonday-aq syrtqy naryqtardaghy baylanystar men senim.

«Qazaqmys» pen «Qazsinktin» satyp alushylary jetkilikti tәjiriybeli biznesmender retinde búl qiyndyqtardy týsinbeydi dep oilamaymyn.

Sonda da mynaday zandy súraq tuyndaydy: nege olargha óz bastaryna osynday mәselelerdi tudyryp otyr?

Mýmkin, olar «Qazaqmysty» tútas satyp alyp, keyin onyng aktivterin bólshektep, bólip-bólip satu maqsatynda satyp alyp otyrghan shyghar?  Yaghny bólimshelerdi jeke-jeke satu tútas holdingten qymbatyraq bolady degen eseppen.

Biraq bizding jaghdayda búl esep, sirә, negizsiz. Óitkeni shahtalar men karierler bayytu fabrikalarynsyz rentabelidi emes; fabrikalar shygharatyn konsentrattar metal óndirumen salystyrghanda tabysy tómen; al metaldy tek óndiru jetkiliksiz, ony tabysty satu da qajet, sondyqtan zauyttardyng paydalylyghy, eng aldymen, syrtqy naryqtardaghy sauda kenselerining júmysyna tәueldi.

Holdingterding qúndylyghy – olardyng klasterlik sipaty men túiyq óndiristik siklinde. Sol sebepti búl prosess «qún qalyptastyru tizbegi» dep atalady.

Al osy tizbekten júlynyp alynghan әrbir buyn birden tek qúnyn ghana emes, ekonomikalyq maghynasyn da joghaltady. Tipti bir ghana buynnyng ýzilui býkil holdingting qúnsyzdanuyna әkeledi.

Búghan baghanyng túraqty әri auqymdy auytquyn, geografiyalyq ornalasuymyzdyng erekshelikterin (tasymal shyghyndary men «QTJ» tarifterining ýnemi ósui tabystyng qomaqty bóligin jep qoyady), otandyq metallurgter ýshin reseylik naryqty japqan halyqaralyq sanksiyalardy, sonday-aq jogharyda aitylghan ken oryndarynyng sarqyluy men jabdyqtardyng tozuyn qosynyz.

Yaghny kәsiporyndardy jay ghana «jýzude» ústap túrudyng ózi ýshin qazirding ózinde orasan kóp milliardtyq investisiyalar, jana tehnologiyalar men jana óndirister qajet. Sondyqtan búl aktivterdi ýshinshi túlghalargha qayta satu mýmkindigi payda bolsa da, ol tek auqymdy qarjy qúiylyp, birneshe jyl tabandy enbek etkennen keyin ghana mýmkin bolmaq.

Metallurgiya ashyq naryqta júmys isteydi, múnda memlekettik satyp alular da, budjetten smetalardyng túraqty ósimi de joq. Ýmit tek óz qarajatyna, óz qúzyretine jәne sheteldik satyp alushylarmen óz qatynastaryna ghana artylmaq.

Eger otandyq biznesmenderimizde osynday qarjy, biliktilik jәne búl kompaniyalardy úzaq әri tabandy týrde qayta qúrugha mýmkindik bolsa – búl qúrmetke layyq. Degenmen, olar búl auyr jýkti kótere ala ma degen súraq әli de ashyq kýiinde.

MÁSELE  QAZAQSTANNYNG TAGhDYRY TURALY

Áriyne, biz búrynghy ashkózderding ornyna, shyn mәninde, ózimizdin, qazaq biznesmenderining kelgenine quanyshtymyz. Olargha sәttilik pen tabandylyq tileymin. Biraq olardyng aldynda túrghan mindetter men mindettemelerin de baghalamaugha bolmaydy – óitkeni, tarazy basynda tym kóp nәrse túr. Ol ­­‑ tek tek osy kompaniyalardyng taghdyry emes. Múnda býkil Qazaqstannyng taghdyry turaly sóz bolyp otyr.

Degenmen, Nazarbaevtyng komandasy otyz jyldan astam qazaqtyng mysyn tuysugha shaq qalypty. Ken oryndaryn qalay bolsa solay paydalandy. Óndiristi әbden tozdyrghan, ken orynyn sharshatqan... Oghan investisiya qúimaghan. Sóite  otyra, ony  3 mlrd 800 mln dollargha satpaqshy. Nege osyghan jan‑jaqty auditorlyq saraptama jasalmay otyr, әlde, jasalsa ‑ búl aqparat ne ýshin jabyq kýide qaluda?

Olay bolsa, bizge «Qazaqmysty» elimizde qabyldanghan  «zansyz aktivterdi qaytaru» boyynsha nege halyq iygiligine qaytarmasqa?!

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz