قازاقستانداعى بەدەلدى ىسكەرلىك باسىلىمداردىڭ بىرىندە ءىرى مەتاللۋرگيالىق كومپانيالاردا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى تالداعان قىزىقتى ماقالا جارىق كوردى.

مۇناي ساۋداسى قىسقاردى، نازار تاۋ‑كەن سالاسىنا اۋىسادى...

وسىنداي جاعدايدا مۇناي تۇسىمدەرىنىڭ قىسقارۋىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وتەۋ ءۇشىن كەنىشتەر مەن زاۋىتتاردىڭ تيىمدىلىگىن الدىن الا، جەدەل ءوسىرۋ شىنىمەن دە قاجەت. سوندىقتان «قازاقمىس» پەن «قازتسينكتەگى» مەنشىك يەلەرىنىڭ كەڭىنەن تالقىلانىپ جاتقان اۋىسۋى تەك وسى كومپانيالاردىڭ وزدەرى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان ءۇشىن دە ماڭىزدى.

بۇرىنعى اكتسيونەرلەر – ءتۇرلى كيمدەر مەن وگايلار – ميللياردتاعان قارجىنى تەك سورىپ الىپ، ينۆەستيتسيا سالۋعا ونشا باس قاتىرماعانى جوعارىدا اتالعان ماتەريالدا انىق كورسەتىلگەن. سوندىقتان ولاردى ەشكىم اياي قويماس، كەرىسىنشە، قوعام ولاردىڭ «ەسكى قازاقستاندا» قالىپ قويعانىن قالايدى.

ماسەلە باسقادا: «قازاقمىستىڭ» جاڭا يەلەرى قالاي ارەكەت ەتەدى؟ ولاردىڭ اۋقىمدى وزگەرىستەرگە جەتەتىندەي جەتكىلىكتى كاپيتالى بار ما؟» دەگەن سۇراقتار بۇگىندە كوبىرەك تولعاندىرادى.

ويىنعا ميللياردتار ارالاسقاندا...

«كارمەتتەگى» وزگەرىستەر كورسەتكەندەي، ءسوز ميللياردتاعان دوللار تۋرالى بولىپ وتىر، ءارى، ول ءبىر ميللياردپەن شەكتەلمەيدى: مەتاللۋرگيالىق الپاۋىتتاردى ساتىپ الۋشىلارعا اكتيۆتەردىڭ ءوزىن الۋعا عانا ەمەس، وراسان زور قارجى قاجەت بولادى – ول اقشا بۇرىنعى اكتسيونەرلەرمەن بىرگە كەتەدى. ال جاڭا ميللياردتار اينالىم كاپيتالىن تولىقتىرۋعا، ءوندىرىستى جاڭعىرتۋ مەن كەڭەيتۋگە كەرەك. سەبەبى شاحتانى، تكك-نى نەمەسە زاۋىتتى ساتىپ الۋ – ءىستىڭ جارىم­ جارتىسىن دا قۇرامايدى. ويتكەنى، «جۇمىس ىستەپ تۇرعان وندىرىستەردىڭ پايداسىنىڭ ءبىر بولىگىن ينۆەستيتسياعا باعىتتاۋعا بولادى» دەپ ۇمىتتەنۋ – وتە ورەسكەل قاتەلەلىك، جەتكىلىكتى دارەجەدە اڭعالدىق:

بىرىنشىدەن، ەلگە اكتسيونەرلەردىڭ اۋىسۋىنان جەدەل ناتيجە بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن وسى كومپانيالاردان تابىس پەن سالىقتاردىڭ تەز ءوسۋى قاجەت.

ەكىنشىدەن، قازىرگى الەمدەگى ورىن العان ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايلاردا ولاردىڭ تابىستىلىعىنىڭ ءوزى دە ايقىن تومەندەپ كەلەدى. سونىڭ ىشىندەگى ماڭىزدىسى ‑ ەسكى تەحنولوگيالار مەن جابدىقتاردىڭ توزۋىنا  بايلانىستى سۇراقتار. ال، ودان دا قاۋىپتىسى ‑ ەڭ الدىمەن، كەن ورىندارىنىڭ سارقىلۋى.

وسىعان دەيىن دە «قازاقمىس» كەيبىر بولىمشەلەرىن جابۋ ماسەلەسىن مەزگىل-مەزگىل كوتەرىپ كەلدى. ال، «قازتسينك» تە كەيبىر شاحتالار مەن فابريكالاردان ارىلىپ، ولاردى جەكە زاڭدى تۇلعالارعا شىعاراتىنى تۋرالى ايتىپ ءجۇر...

سوندىقتان ەندىگى جەردە وراسان زور كولەمدەگى ينۆەستيتسيالار تەحنولوگيالاردى جاڭعىرتۋمەن تابىستى ارتتىرۋ ءۇشىن عانا ەمەس، كەم دەگەندە كەدەيلەنگەن كەندەردەن ءوندىرۋ كولەمىن بۇرىنعى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن دە قاجەت. ال، ونداي قارجى «قازاقمىستىڭ» جاڭا قوجايىنىندا بار ما؟

سۋرەت: سايت سكرينى.

ارتىقباەۆتا مۇندا اقشا بار ما؟

ساراپشىلار «قازاقمىس» بويىنشا مامىلە قۇنى مەن ونى ساتىپ الۋشىنىڭ قارجىلىق مۇمكىندىكتەرى اراسىنداعى ايقىن  سايكەسسىزدىككە نازار اۋدارادى. ماسەلەن، «Ulysmedia» جانە «AiranAqpan» YouTube-ارناسىنىڭ («نازارباەۆ «قازاقمىستى» ساتادى» شىعارىلىمى) دەرەكتەرىنە سايكەس، كومپانيانى 3 ملرد 850 ملن دوللارعا كاسىپكەر ن.ارتىقباەۆ ساتىپ الماق، ال ونىڭ بايلىعى 228 ملن دوللارعا باعالانادى، ياعني ساتىپ الۋ باعاسىنان 17 ەسە از.

بۇدان بولەك، ول «قازاقمىسقا» 3 ترلن تەڭگە (شامامەن 6 ملرد دوللار) ينۆەستيتسيا سالۋدى جوسپارلاپ وتىر، بۇل ونىڭ قارجىلىق مۇمكىندىگىنەن 25 ەسە كوپ. ويتكەنى، ن.ارتىقباەۆتىڭ جەكە كاپيتالى 228 ملن دوللار عانا.

ەندى، وسىدان مىناداي زاڭدى سۇراق تۋىندايدى: مۇنشاما قاراجات قايدان كەلەدى؟  ساراپشىلار «جاڭا ينۆەستور قارجىنى «بايتەرەك» ۇبح مەن جەكە بانكتەردەن تارتۋى مۇمكىن» دەپ بولجايدى. الايدا بانكتەر دە، «بايتەرەك» تە تريلليونداردى سوعان شامالاس، ءتىپتى ودان دا ۇلكەن كەپىلسىز تاراتپايدى. ونىڭ ۇستىنە، قازىر نەسيە پايىزدارى تىم جوعارى، ونى مولشەرى شاعىن ينۆەستيتسيالار دا كوتەرە المايتىنداي دەڭگەيگە جەتتى.

ءيا، «بايتەرەك» برك نەمەسە ونەركاسىپ قورى ارقىلى جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەر بەرەدى، بىراق بىرىنشىدەن، ول جاقتا دا ولار تەگىن ەمەس: تەڭگەدە – 12%-دان باستاپ، ۆاليۋتادا ءسال ارزانىراق. ەكىنشىدەن, «بايتەرەكتىڭ» وزىنە دە وسى 3 ترلن تەڭگە الداعى ءۇش جىلعا، بۇكىل ەكونوميكاعا ارناپ بولىنگەن.

ال ءارتۇرلى سالالارداعى ءتۇرلى جوبالاردى نەسيەلەۋدىڭ ورنىنا بۇكىل اقشانى ءبىر عانا «قازاقمىسقا» قۇيۋ – جۇمسارتىپ ايتقاندا، داۋلى شەشىم بولار ەدى. سوندىقتان بۇل وزگەرىستەردىڭ قارجىلىق جاعىنىڭ ءوزى وڭاي شارۋا ەمەس.

«قازاقمىستى مەڭگەرۋ» قۇرىلىسشىنىڭ قولىنان كەلە مە؟

الايدا ەڭ باستىسى بۇل دا ەمەس:

ەڭ ماڭىزدىسى – جاڭا اكتسيونەرلەردە قۇزىرەت، ياعني جۇمىس ىستەيتىن تەحنولوگيالاردى تەرەڭ ءتۇسىنۋ جەتكىلىكتى مە؟ مەتاللۋرگيا – اسا جوعارى ەنەرگەتيكالىق جانە تەمپەراتۋرالىق جۇكتەمەلەرمەن جۇرەتىن ۇزدىكسىز حيميالىق پروتسەسس. بولماشى اۋىتقۋدىڭ ءوزى وراسان شىعىنعا نەمەسە ءتىپتى اپاتقا اكەلۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى دە «كارمەت» شاحتا جابدىقتارىنا جانە پەشتەردى جاڭعىرتۋعا جۇزدەگەن ميلليون دوللار ينۆەستيتسيالاي باستادى. بۇعان قوسا، شىعارىندىلاردى ازايتۋ ءۇشىن جاڭا تازالاۋ جۇيەلەرىن ورناتۋ قاجەت جانە ت.ب.

ايتا كەتۋ كەرەك، وسى ەكى كومپانيانىڭ («قازاقمىس» پەن «قازتسينكتىڭ») جاڭا ىقتيمال يەلەرى دەپ اتالىپ جۇرگەن ادامدار، ەڭ كەمى، ايتىلىپ جۇرگەن تۇلعالار – قۇرىلىس بيزنەسىندە ۇلكەن ءارى لايىقتى تاجىريبە جيناعان، الايدا مەتاللۋرگياعا دا، وعان جاقىن سالالارعا دا قاتىسى جوق.

مەملەكەتتىك تاپسىرىستاردان ميللياردتار تابۋ دا، ارينە، شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى: تەندەرلەردە جەڭۋدەن باستاپ بارلىق تالاپتاردى ساپالى ورىنداۋعا دەيىن. بىراق بۇل – كارەرلەر مەن شاحتالار سالۋدان باستاپ، كەن ءوندىرۋ، بايىتۋ، وڭدەۋ جانە سوڭىندا مەتالدى بالقىتۋعا دەيىنگى كوپدەڭگەيلى، كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرەتىن تەحنولوگيالىق ءوندىرىس ەمەس. سوندىقتان جاڭادان كەلگەندەر ءۇشىن بەلگىسىز كەڭىستىككە سۇڭگۋگە تۋرا كەلەدى، ال مۇندا قاتەلىكتىڭ قۇنى تەك قارجىلىق ەمەس، ادامي تۇرعىدان دا كوتەرگىسىز بولۋى مۇمكىن... قالاي بولعاندا دا، ءتىپتى ميتتالدار سەكىلدى اتاقتى ماگناتتاردىڭ ءوزى ءدال وسى جەردە ءسۇرىندى ‑ كوبىنە ماسەلەنى تۇسىنبەۋدەن ەمەس، ءوز اشكوزدىگىنىڭ سالدارىنان.

ارينە، بۇرىنعى تەحنيكالىق مەنەدجمەنتتى قالدىرۋعا بولادى. بىراق ەسكى كوماندا، كەم دەگەندە ونىڭ باسىم بولىگى، جاڭانى جاساۋعا جانە ءوزى وزگەرۋگە ۇمتىلعاننان گورى، بۇرىن وزدەرى ىستەگەن دۇنيەنى ساقتاۋعا كوبىرەك ءمان بەرەدى.

ال بۇل ەكى كومپانيا سوڭعى ونجىلدىقتا جاڭا نارسە جاساۋدا اسا بەلسەندى بولا قويعان جوق. ەندەشە، ولاردىڭ تەحنيكالىق مەنەدجەرلەرىنە سۇيەنۋ – تۇبەگەيلى وزگەرىستەردەن، جاڭا جوبالاردان جانە قوعام مەنشىك يەلەرىنىڭ اۋىسۋىنان كۇتىپ وتىرعان ەسەلەپ تابىس وسىمىنەن باس تارتۋ دەگەندى بىلدىرەدى.  ايتپەسە، وسىنشا داۋدىڭ نە كەرەگى بار؟

بىراق بۇل دا تولىق باعا ەمەس:

بۇل كومپانيالاردىڭ ونىمدەرى ىشكى نارىقتا ەمەس، جاڭا اكتسيونەرلەردىڭ ءبارىن تانيتىن، ولاردى دا ءبارى تانيتىن جەردە ەمەس، حالىقارالىق نارىقتا ساتىلادى. ال ول جەردە بايلانىستاردىڭ، سەنىمنىڭ جانە ىسكەرلىك بەدەلدىڭ ماڭىزى زور. 2000-جىلداردىڭ باسىندا «قازاقمىستىڭ» ۆلاديمير كيمنىڭ تۇسىندا ءوز مىسىن جەكە برەندىمەن ۇزاق ۋاقىت ساتا الماعانى، ونىمگە ەۋروپالىق باسقا ءوندىرۋشىنىڭ تاڭباسىن قويۋ ءۇشىن اقىلعا سىيمايتىن اقشا تولەگەنى ايتىلاتىن. تەك جىلدار وتە كەلە عانا مۇنداي قۇقىققا يە بولدى. بۇرىنعى ساۋدا سەرىكتەستەرى جاڭا يەلەردى قالاي قارسى الادى؟ ال ەگەر سوڭعىلارى اينالىمدى جانە وتكىزۋ نارىقتارىن كەڭەيتىپ، جاڭا ساتىپ الۋشىلارمەن جۇمىس ىستەي باستاسا – بۇل بۇگىنگى كۇنى ولاردىڭ تىكەلەي مىندەتى، – قالىپتاسقان بايلانىستار مەن جيناقتالعان بەدەلسىز مۇنداي ىلگەرىلەۋ قانشالىقتى ءساتتى بولماق؟

دەمەك، ناتيجەسى تابىس بولۋى ءتيىس بۇل تەڭدەۋدە كەمىندە ءۇش ءىرى بەلگىسىز بار:

• ينۆەستيتسياعا قاجەتتى ميللياردتاعان دوللار;
• مەتاللۋرگيالىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى قۇزىرەتتەردىڭ بولۋى;
• سونداي-اق سىرتقى نارىقتارداعى بايلانىستار مەن سەنىم.

«قازاقمىس» پەن «قازتسينكتىڭ» ساتىپ الۋشىلارى جەتكىلىكتى تاجىريبەلى بيزنەسمەندەر رەتىندە بۇل قيىندىقتاردى تۇسىنبەيدى دەپ ويلامايمىن.

سوندا دا مىناداي زاڭدى سۇراق تۋىندايدى: نەگە ولارعا ءوز باستارىنا وسىنداي ماسەلەلەردى تۋدىرىپ وتىر؟

مۇمكىن، ولار «قازاقمىستى» تۇتاس ساتىپ الىپ، كەيىن ونىڭ اكتيۆتەرىن بولشەكتەپ، ءبولىپ-ءبولىپ ساتۋ ماقساتىندا ساتىپ الىپ وتىرعان شىعار؟  ياعني بولىمشەلەردى جەكە-جەكە ساتۋ تۇتاس حولدينگتەن قىمباتىراق بولادى دەگەن ەسەپپەن.

بىراق ءبىزدىڭ جاعدايدا بۇل ەسەپ، ءسىرا، نەگىزسىز. ويتكەنى شاحتالار مەن كارەرلەر بايىتۋ فابريكالارىنسىز رەنتابەلدى ەمەس; فابريكالار شىعاراتىن كونتسەنتراتتار مەتال وندىرۋمەن سالىستىرعاندا تابىسى تومەن; ال مەتالدى تەك ءوندىرۋ جەتكىلىكسىز، ونى تابىستى ساتۋ دا قاجەت، سوندىقتان زاۋىتتاردىڭ پايدالىلىعى، ەڭ الدىمەن، سىرتقى نارىقتارداعى ساۋدا كەڭسەلەرىنىڭ جۇمىسىنا تاۋەلدى.

حولدينگتەردىڭ قۇندىلىعى – ولاردىڭ كلاستەرلىك سيپاتى مەن تۇيىق وندىرىستىك تسيكلىندە. سول سەبەپتى بۇل پروتسەسس «قۇن قالىپتاستىرۋ تىزبەگى» دەپ اتالادى.

ال وسى تىزبەكتەن جۇلىنىپ الىنعان ءاربىر بۋىن بىردەن تەك قۇنىن عانا ەمەس، ەكونوميكالىق ماعىناسىن دا جوعالتادى. ءتىپتى ءبىر عانا بۋىننىڭ ءۇزىلۋى بۇكىل حولدينگتىڭ قۇنسىزدانۋىنا اكەلەدى.

بۇعان باعانىڭ تۇراقتى ءارى اۋقىمدى اۋىتقۋىن، گەوگرافيالىق ورنالاسۋىمىزدىڭ ەرەكشەلىكتەرىن (تاسىمال شىعىندارى مەن «قتج» تاريفتەرىنىڭ ۇنەمى ءوسۋى تابىستىڭ قوماقتى بولىگىن جەپ قويادى), وتاندىق مەتاللۋرگتەر ءۇشىن رەسەيلىك نارىقتى جاپقان حالىقارالىق سانكتسيالاردى، سونداي-اق جوعارىدا ايتىلعان كەن ورىندارىنىڭ سارقىلۋى مەن جابدىقتاردىڭ توزۋىن قوسىڭىز.

ياعني كاسىپورىنداردى جاي عانا «جۇزۋدە» ۇستاپ تۇرۋدىڭ ءوزى ءۇشىن قازىردىڭ وزىندە وراسان كوپ ميللياردتىق ينۆەستيتسيالار، جاڭا تەحنولوگيالار مەن جاڭا وندىرىستەر قاجەت. سوندىقتان بۇل اكتيۆتەردى ءۇشىنشى تۇلعالارعا قايتا ساتۋ مۇمكىندىگى پايدا بولسا دا، ول تەك اۋقىمدى قارجى قۇيىلىپ، بىرنەشە جىل تاباندى ەڭبەك ەتكەننەن كەيىن عانا مۇمكىن بولماق.

مەتاللۋرگيا اشىق نارىقتا جۇمىس ىستەيدى، مۇندا مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار دا، بيۋدجەتتەن سمەتالاردىڭ تۇراقتى ءوسىمى دە جوق. ءۇمىت تەك ءوز قاراجاتىڭا، ءوز قۇزىرەتىڭە جانە شەتەلدىك ساتىپ الۋشىلارمەن ءوز قاتىناستارىڭا عانا ارتىلماق.

ەگەر وتاندىق بيزنەسمەندەرىمىزدە وسىنداي قارجى، بىلىكتىلىك جانە بۇل كومپانيالاردى ۇزاق ءارى تاباندى تۇردە قايتا قۇرۋعا مۇمكىندىك بولسا – بۇل قۇرمەتكە لايىق. دەگەنمەن، ولار بۇل اۋىر جۇكتى كوتەرە الا ما دەگەن سۇراق ءالى دە اشىق كۇيىندە.

ماسەلە  قازاقستاننىڭ تاعدىرى تۋرالى

ارينە، ءبىز بۇرىنعى اشكوزدەردىڭ ورنىنا، شىن مانىندە، ءوزىمىزدىڭ، قازاق بيزنەسمەندەرىنىڭ كەلگەنىنە قۋانىشتىمىز. ولارعا ساتتىلىك پەن تاباندىلىق تىلەيمىن. بىراق ولاردىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەر مەن مىندەتتەمەلەرىن دە باعالاماۋعا بولمايدى – ويتكەنى، تارازى باسىندا تىم كوپ نارسە تۇر. ول ­­‑ تەك تەك وسى كومپانيالاردىڭ تاعدىرى ەمەس. مۇندا بۇكىل قازاقستاننىڭ تاعدىرى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر.

دەگەنمەن، نازارباەۆتىڭ كومانداسى وتىز جىلدان استام قازاقتىڭ مىسىن تۋىسۋعا شاق قالىپتى. كەن ورىندارىن قالاي بولسا سولاي پايدالاندى. ءوندىرىستى ابدەن توزدىرعان، كەن ورىنىن شارشاتقان... وعان ينۆەستيتسيا قۇيماعان. سويتە  وتىرا، ونى  3 ملرد 800 ملن دوللارعا ساتپاقشى. نەگە وسىعان جان‑جاقتى اۋديتورلىق ساراپتاما جاسالماي وتىر، الدە، جاسالسا ‑ بۇل اقپارات نە ءۇشىن جابىق كۇيدە قالۋدا؟

ولاي بولسا، بىزگە «قازاقمىستى» ەلىمىزدە قابىلدانعان  «زاڭسىز اكتيۆتەردى قايتارۋ» بويىنشا نەگە حالىق يگىلىگىنە قايتارماسقا؟!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz