Ardaqty oqyrman, eger siz jazushy Túrsyn Júrtbaydyn «Amerika kýndelikteri» atty joljazba kitabynyng osy tarauyn oqyp shyghyp, búghan deyingi jazbalargha qyzyghushylyq tanytsanyz, ol bólimderdi myna siltemeler arqyly taba alasyz: 

http://abai.kz/post/view?id=2564

http://abai.kz/post/view?id=2551

http://abai.kz/post/view?id=2533 

http://abai.kz/post/view?id=2505 

http://abai.kz/post/view?id=2489

http://abai.kz/post/view?id=2464     

http://abai.kz/post/view?id=2450

http://abai.kz/post/view?id=2410 

http://abai.kz/post/view?id=2392

http://abai.kz/post/view?id=2365

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238 

17 qantar, Boston – Salem – Plimut.

Sәlem qalasynyng aty – Sәlem, yaghnyi, beybit qala. 1632 jyly osy búghazda irgesi qalanghan. Kanadanyng shekarasy osy aradan 200 shaqyrymday ghana. Ýndisterdi jii kóruge bolady. Tang qalghanym – japondar kóp eken. Búlar úly Otan soghysynan búryn qonystanyp, soltýstiktegi konslagerge ornyghyp qalghandar. Sәlemning tarihy – Amerikanyng atyn shygharghan tariyh. Irgetasyn Kenan Rodjers degen balyqshy  qalapty. Sodan bastap Sәlemning aty sonau Indiyany dýrliktiredi. Nege deysiz be? Adamnyng oiyna kelmeydi.

Birinshi, teri iylep, bylghary jasap, kapital jiypty. Ekinshi, nu ormannyng baylyghymen keme jasaghan. Puritandargha tәn enbekqorlyqtyng nәtiyjesinde jer óndep, egin salyp, kiyim tigip, saudasyn kýset etedi. Sonyng ishinde, múzdy aghash ýgindisine orap, ókpening sary jóteline em –  kәdimgi múzdy Indiyagha satady. Búl – ýlken saudanyng kózine ainalady. Ol kezde aghylshyn koroli qaraqshylargha da patent berip, paydasynyng 10 payyzyn qazynagha alady eken. Sәlemdikter de qaraqshylargha ún, teri (bylghary), kiyim, tamaq berip, olardyng oljasynan bólisedi. Búl bir joldyq emes, túraqty, týsimdi kәsipke ainalady.

Sәlemning atyn shygharghan qaraqshylar ghana emes eken. Ony «Mystan qala» atandyrghan jәne ózderi qatty namystanatyn  bir qatygez oqigha ótipti. Ol kezde zәngiler soltýstikte erkin ómir sýredi. Aqkónil, әngimeshi, balalardyng sýiikti kýtushisi atanghan Titiba atty әiel bolypty. Keshke ot basynda balalargha, shaytan, mystan, dii aralasqan neshe týrli qiyal-ghajayyp ertegilerdi aitady. Búl ertegining keng taralyp ketkeni sonday, aqyry dinshil puritandar mystan aulaugha kóshedi. Titibany jәne eki әieldi ústap, 1792 jyly sot jýrgizip, olardy tasqa bastyryp óltiredi. 5 jyldan song búl oqighanyng jalghandyghy anyqtalady. Sóitip, Sәlemning betine shirkeu týsip, «Mystan shahar» atanady. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Amerikanyng «Mystan qalasy» dep resmy týrde jariyalanyp, jyl sayyn qazan aiynyng sonynda merekelenip ótedi eken. Oghan 15 myngha juyq adam qatysady-mys. Jelkendi kemeshilerding jarysy ótedi. Sóitip, qara niyetti qaladan merekeli «Mystandar qalasyna» ainalypty. Amerikanyng belgili jazushysy, jas kezimde әngimeler jinaghyn oqyghan Nataliya Gotornnyng da әkesi әlgi «mystan aulau» nauqanyna qatysqan eken. Jazushy әkesi men jerlesteri ýshin keyingi úrpaqtan keshirim súrapty. Sol ýshin Sәlem qalasynyng ortalyghyna jazushynyng eskertkishi qoyylypty. Kórdim. Ary taza azamatqa degen qúrmet sonday-aq bolar.

Sәlemde ótetin taghy bir oqys mereke – nauryz aiynda semizder men shylym shegushilerdin, ishkishterding 20 shaqyrymdyq jayau jarysy ótedi eken. Jarys jolyn – «Azattyq joly» dep ataydy. Basty úrany: «Biz de qabilettimiz! Erkimiz azat» – degen sóz eken, yaghnyy «salyndy» (neudachniyk) emespiz – degendi dәleldeu.

Jalpy búghazda ornalasqandyqtan da Sәlem jasyl qala. Vermond shtaty Altay men Medeudi eske salatyn jasyl shtat. Qysta qar qalyn, jazda – jәnnәt. Negizgi ósetin aghashtar – qant ýienkesi, qaraghashtyng bir týri, qylqandy japyraqty qaraghaylar, emen. Puritandar men ýndister alghash til tabysqanda, ýndister ýienke shyrynmen erulik beripti.  Qazaqtar «qayyng sausa» (kýy aty), olar ýienke sauady eken. Ekeuining de «sauu» tәrtibi birdey. Qys ayaghynda 200 metr biyiktikte shoghyrlanyp ósetin qant ýienkesining qabyghyn tilip, týtikshe ornatady. Janyna ot jaghyp, ýienkening ózegin jylytady. Sodan keyin týtikshening suagharyna aghash  shan qoyady. Shyryn tolghan song shertpekke qúiyp, jertólede saqtaydy. Manyzy mol, paydasy zor, shyryn – sharapqa ainalady. Múny, shyryn-sharap, shyryn-qymyz, balsyra dese de bolady. Qazir de erekshe baghaly. «Ýienke sauumen» moyynserikter ainalysady. Qant ýienke shoghyrlary memleketting jәne moyynserikting kýtiminde. Mysaly, Kanadanyng «ýienke sauyp» týsiretin jyldyq tabysy 50 million dollardan asady eken. Osy «qant ýienkesinen» jasalatyn sharap Sәlem men Plimut qalashyghynyng tabys kózining biri eken.

Surette: Sәlem qalasynyng ailaghy.

Sәlem  qalasy ózining tas graniytimen de tanymal. Vashingtonnyng әr ýiining qabyrghasyn әrlep túrghan granitter osy Bostonnan, sonyng ishinde Sәlemning tas kentinen aparylghan. Qazir búl kәsipting barlyghy Bostongha shoghyrlanghan.  Túrghyndar da sonda qonys audarypty. Qala negizinen sayahatshylardyng yryzdyghymen qarjylanady. Múnda 15 myng túrghyn   mekendeydi. Áriyne, búl shartty esep. Óitkeni qalanyng ainalasy, jol boyy ýzilmeytin 1-2 qabatty ýiler. Shaghyn. Taza. Kýtimdi. Búghazdy ainala salynghan ýilerding eknishi, ýshinshi qabattaryn kóktemnen kýzge deyin  jelqayyqshylar – jelkendi qayyq sayahatyna әuestenushiler jaldaydy. Aylyq pәteraqysy jәne rúqsat alu qúny – 5 000 dollardan joghary. Ózi búghaz. Jel de, tolqyn da bir qalypty. Teniz deseng – teniz, múhit deseng – múhiyt. Al jeke ýiding qúny 15 million dollardyng many. Aylaghyna – verfke bardyq. Ýlkendi-kishili jelkendi kemeler túmsyqtaryn ailaqqa tyghyp alyp, sagha-saghada «demalyp» túr. Búghazdyng ishine 500 metrdey súghynatyn seruen jolymen tolqyndy, jelkem jeldi, tizilgen jelkendi kemelerdi tamashaladyq. Ejelgi «Bosmandar kóshesin» araladyq. Ýy de, ghimarattar da XIX  ghasyrdaghy kelbetin saqtaghan. Kósheleri de tar. Shaghyn ýi. Shaghyn ghimarat. Shaghyn shirkeu. Orys qauymdastyghy da bar eken. Meshit te bar desti. Biraq ózim kórgem joq. Shaghyn qalalardyng ishinde osynshama qily-qily tarihy bar kentter siyrek. Kórse – kóretin shahar eken. Ásirese, bosmandar kóshesindegi ýiler, oramdar, kósheler, eski ghimarattar únady.

Soltýstiktegi Sәlem kentinen keri – ontýstikke búryldyq. Taghy da Boston arqyly óttik. Óitkeni Bostonnyng ataqty jer asty jolyn kórudi ótingender bolypty. Biz de estigemiz. Reti kelmegen shyghar dep oilaghamyz keshe. Býgin aspandy  túman (búlt emes) býrkemepti. Alystan biyiktigi 45 metrlik ústyn (stella) kórindi. Aq granitten. Búl amerikalyq azattyq әskerining aghylshyn armiyasyn jengen  jerine qoyylghan eskertkish. Mine, jer asty jolyna da jettik. Bostondy jer astymen kesip ótesin. 5 000 adym. Ár santiymetri satuly jәne әr qalanyng kólemi alghashqy belgilengen mejeden  (mysaly, Boston ýshin 1613 jyldan bastap) ózgermeytinin, shtat auystyrmaytynyn eskersek, óte ýlken aumaq. Qalanyng ishindegi zәulim ghimaratyng Bostongha emes, Vermond, ne Massachusets shtatyna qarauy mýmkin. Ol jer eshqashanda Bostonnyng shekarasyna jatpaydy. Bizdegi siyaqty qaulymen qusyryp, ne dalita bermeydi.  Sondyqtan da tarihy ghimarattardy qalpynda saqtap, qalanyng jarasymyn búzbas ýshin, jeri tútastay jaqpar tasty әri qymbat ekenine qaramastan, 1992-2005 jyldar arasynda 15 mld. dollar júmsap, jer asty jolyn salypty. 12 million tonna tas shygharypty. Mening oiyma sonshama mol kenistikten  «oryn tappay» Aqmolanyng tarihy ýilerin qiratyp jibergen  1997-2004 jyldar eske týsti. Boston metrosy XIX  ghasyrdyng sekseninshi jyldary qolgha alynghan Amerikadaghy eng eski metronyng biri.

Tesken jolmen zulap otyryp 20 minuttyng ishinde Bostonnyng ontýstik býiirinen shygha keldik. Sәuleti tosyn ghimarattyng jónin súrap edim Ánuar: «Porte» kompaniyasynyng ghimaraty. Dýniyedegi eng qymbat әri asyl zattardy saqtaytyn qoyma. Dәlirek aitsam – qazyna. Múnyng ashyluyna kóneni, asyl dýniyelerdi zertteytin ghalymdar sebepshi bolghan. Sóitip, olar kompaniya qúrghan, qazir әlemning әr týkpirindegi eng asyl zattar myna qarakýren, túmsa ghimarattyng ishinde» – dep týsindirdi. Ghylymy biznes jәne jana biznes! Garvardtyq biznes!

Taghy da kók jartasty orman, ózen, qant ýienkesi, qaraghash, búta, qaraghay aralas toghaylar bastaldy. Bir-bir ýidi qoltyqtaryna qysyp alypty. Ýiding aulasy – kókmaysa. Kókmaysa ekpeseng qaltandy tesetindey aiyp salynady eken. Netken tabighy baylyq! Biz ózimiz qyzyghyn kórmeytin jerasty baylyghyna maqtana-maqtana, oghan iyelik etuden aiyrylyp qaldyq. Al mynau orman, ózen, aqtas, kóktas, shyrynnyng bәrine ózderi iye. Ózderi óndiredi, ózderi ósiredi, ózderi satady, ózderi iygilik kóredi. Barmaq tistetetin-aq iygilik. Barmaghyn bizden búryn da tistegen Lampinaty úlysynyng kósemi – koroli Filipp (solay atalyp ketse kerek) eken. Ol 1675-1676 jyldary úly úlys azattyq kóterilisin úiymdastyrypty. Sonday talantty qolbasy bolypty. Qaza tapqan puritandyqtardyng sany 4 000 asypty. Amaly qúryghan puritandyqtar amalyn tauyp koroli Filipti – ýndisterding kósemin ýndisterding ózine óltirtipti (Bizding Kenesaryny, Isatay-Mahambetti ózimiz jaugha satyp, ózimiz qolymyzben óltirgenimiz siyaqty). Sóitip, jergilikti amerikandyqtar dar aghashyna ózining bastaryn ózi úsynypty. Búl da tariyh. Tariyh. Biraq әdiletsizdik pen satqyndyq tarihy.

 Dәl osynday azattyq ýshin bolmasa da, jeke bastarynyng sheksiz erkindigi men jónsizdigi ýshin kýresken qaraqshylardyn  «Kónildi tóbe»  nemese «Jyndy tóbe»  oqighasy da osynau orman ishinde, Boston men Plimuttyng ortasynda ótipti. Qaraqshylardyng sәlemdiktermen  erekshe sybaylasqany esterinizde shyghar. Koroliding ózi әbden erkindetken qaraqshylar, sonynda puritandardyng ózin moyyndaudan bas tartady. «Kýnәharlar tóbesine»  jinalyp alyp, oljalaryn bólisip, әielderdi qosyp alyp, jyn-oynaq salady. «Jyndy tóbege» jyny ústaghan «taza din iyeleri» – puritandyqtar qaraqshylargha  qarsy jasaq qúrady. Bar qaruyn jighan qaraqshylar eki-ýsh kýn kýtedi. Aqyry «kónildi tóbedegilerdin» kapitany Morton bas bop mas bolady. Olar úiqygha ketkende puritandar basyp alady. Tútqyndap, Angliyagha jiberedi. Týrmede jatyp, «Puritandardyng әueyiligi» («Nravy puritanov», «Kónildi tóbegilerdin» jyn-oynaqtary surettelgen shygharmanyng aty maghynasy boyynsha audaryldy)   atty kitap jazady. Ol óte ýlken súranysqa ie bolypty.

Mine, osynday tanystyrulardy tynday otyryp, Amerikany  – Amerika etken alghashqy «taban tasqa» – Plimutqa da jettik. Búryn da habardar bolghanymyzben, kózben kórgendey әser bermeydi eken. Sondyqtan qysqarta bayandaymyn.

Surette: Amerikalyqtargha Amerikany ashqan keme osy.

Plimut – Atlant múhitynyng soltýstigindegi búghazdaghy qala. Túrghyndarynyng sany 15 mynnyng many. Jaghalaudy jaghalay bir-eki qabatty ýiler qonystanghan. Sәlem men Plimutta sýnguir qayyq qúrastyratyn jәne torpedo synaytyn kәsiporyn bar. Demalysty oryn. Tarihy oryn bolghandyqtan da, sayahatshylar qysy-jazy ýzilmeydi. Ásirese, Amerikanyng barlyq mektebinen keletin oqushylar tolqyny erekshe. Óitkeni, eluinshi jyldary  «Tamyrymyzdy tanimyz» degen úranmen bastalghan oqushylardyng sayahaty – býkil Amerikany oyatyp, Plimuttyng tiriluine sebepker bolyp, oghan ekinshi ómir syilapty.

Surette: Plimut qalasynyng ótken ghasyrlardaghy jalpy kórinisi.

Onyng tarihy mynaday: 1620 jyly 112 adam Angliyadan  – Filadelifiya men Niu-Yorkke 5 jylgha jaldamaly júmysqa jiberiledi. Olar mingen keme ashyq múhitta baghyttan adasyp ketedi. Aydyndaghy adasu kezinde 2 adam ólip, 3 adam ómirge keledi. Aqyry  týn ishinde bir jaghalaudaghy jartasqa tireledi. Kemedegiler bas qosyp, qalayda osy jaghalaudy mekendep qalugha uaghdalasady. Sóitip, kemedegiler tang atqansha Amerika qúrylyghyndaghy barlyq deklarasiyardyng basy, «Mey flaur»  – «May gýli» dep atalghan ataqty  «Kelisim» ýndeuin jazady. Onda: er-әielding qúqyghy ten; birimiz – bәrimiz ýshin, bәrimiz – birimiz ýshin; enbek bólisi – ortaq; neke – qasiyetti – degen maghynadaghy ant sózi jazylady. Sol antqa barlyghy qol qoyady. Múnyng «Dolana gýli» – degen de halyqtyq atauy bar.

Mine, Plimut mýiisinde oqushylardyng qarjysymen jasaqtalghan «Nautilus» atty jelkendi keme osy.

Tang syz bere, úmytpasam eki әiel, eki erkek jaghadaghy úzyndyghy eki metrlik tasqa tabanyn basyp túryp «Ýndeudi» oqidy. Mýiiske «Plimut» dep at qoyyp, jaghagha shyghady. Baqyttaryna oray ýndisterding tolyq jinalmay qalghan jýgeri atyzyna tap bolady. Ýndistermen til tabysa otyryp, kýzge jetedi. Puritandardyng basty úrany – demalyssyz, kýndiz-týni  qúdaygha qúlshylyq etu jәne enbektenu bolghandyqtan da, ýndisterding negizgi daqyly jýgeri men kartopty egip, jazday kýtip, kýzde toqshylyqqa qoldary jetedi. Asqabaqtyng qapyghyna qúiyp ishetin, jýgerining únynan jasalghan Bostonnyng әigili umash kójesi sol kezde payda bolsa kerek. Al jaghalau ýndisteri sol jyly týgeldey sýzekten (bireuler sheshekten, qyzylshadan, tyrysqaqtan, ish auruynan desedi) qyrylyp qalypty.

Qalayda ýndisterding aghzasynda qarsy kýrese alatynday dәrui joq, europalyqtarmen qosa kelgen júqpaly auru ekeni anyq. Onyng kýnәsin kim kóteruge tiyisti ekenin bir Alla biledi. Biraq, Djeffersonnyng jogharyda keltirilgen: «Siz bolyp, biz bolyp, sheshek bolyp, Amerikany iygerdik qoy» – degen kekesindi sózin әr amerikandyq biledi. XX ghasyrdyng 50-jyldaryndaghy «Balapan» (bebi, yaghni, jappay bala tabu, bizdegi «Kók kórpe») nauqany túsynda, mektep oqushylary Plimutqa túmsyghyn alghash tiregen kemening syzbasyn súratyp Londongha hat jazypty.  «Dolana gýli» kemesining syzbasy saqtalghan eken. Býkil Amerikanyng mektep oqushylary 2 jyl boyy aqsha jiyp, sol kemening kóshirmesin Angliyada jasatypty. Keme jasalyp bitken son, ol kemege 112 adam, onyng 58-i әiel (negizinen akterlar) otyryp, biz de jana ghana kólik basyn tiregen myna búghazgha qayrandapty. Býkilamerika dengeyindegi saltanat ótipti. Múrajay ashylypty. 1972 jyly soltýstik polus arqyly dýniyeni shyr ainalyp shyqqan «Nautilus» jelkendi kemesi de osy ailaqta kórmege qoyylypty.

Mine, sol kemeni biz de kórip túrmyz. Kәdimgi jelkendi keme. Jelkeni jelbirep túr. Ýsh-tórt kemeshi arqanyn kerip, jelkenin tartyp, tireu baghanyna (matcha) órlep-týsip jýr. Búl – kórmege qoyylghan núsqa bolghandyqtan da, olardy ghylymy qyzmetker, jóndeushi degen dúrys shyghar. 112 adam, 58 әiel, 3 bala mynaday shaghyn jelkendi kemede qalay ailap ómir sýrgenine tandanbasqa lajyng joq. Mine, mynau puritandar alghash ayaq basqan taban tas. Eki sharshy metrdey. Ýstine senek qúryp, mәrmәrmen qorshap, eskertkishke ainaldyrypty. Shaghyn seruen alany bar. Sonyng ortasynda memorialidyq túghyrtas túr.

Surette: puritandar alghash ayaq basqan taban tas.

Qarsy bette 58 әielding erligine sýiingen eskertkish qoyylghan. Maghynasy da, mazmúny da týsinikti. Puritandar ýshin әiel qasiyetti jaratylys. Tipti, dәl qazirgi amerikandyqtar matrihatqa bet alyp bara jatyr-mys – degenning bir emeuirini osydan-aq bayqalady. Alys kókjiyekte múhit aidyny, aidynda kemeler qarandaydy. Sýnguir qayyqty kórgemiz joq. Kógildir aidyn kógildir aspanmen astasa úshtasyp ketken túsynda jer de aspanmen tútasyp,   shyrqaulap ketkendey әserge bóleydi. Tabanynnyng astyna qarap, jer basyp túrghanyndy sezinesin. Búghaz bolghandyqtan da tolqyndary úsaq, býlkil terbelis qana. Az uaqyt seruendep, jaghadaghy Plimuttyng qant ýienkesinen jasalghan sharabyn satatyn dýkenge baryp, dәmin tattyq. Saqy eki-ýsh tamshydan asyrmay 8 týrli sharaptyng dәmin túshyndyrdy. Estelik ýshin bir shishasyn aldym.

Jalpy, Plimut – bir-eki qabatty, shaghyn, kýtimdi ýilerden túratyn jataghan, kurortty tarihy qala. Negizinen jaz ailarynda keletin jelkendi qayyqshylar men sayahatshylardan nesibin aiyrady. Sýnguir qayyq jóndeytinderding jóni basqa. Sonshama anyzgha ainalghan búghaz ben qalalardy (Boston, Sәlem, Plimut) kórip, kózayym bolghanymyzgha riza kónilmen kólikke otyryp Rot-Aylend shtatyna  bet aldyq.

Sóitip otyryp, piligrimderding – jana otan izdeushilerding tegi turaly әngime de bastalyp ketti. Búl әngimelerdi kýndelikke jazbasam da bolar edi. Biraq, óz basym kýndelikti – kýnimning qalay ótkenin este qaldyru ýshin emes, kórgenimdi – kónilime týiip, son óz elimning ómirimen, tarihymen salystyryp, pikir qorytu ýshin jazatyn bolghandyqtan da, Ánuardyng әngimesi túsynda oigha oralghan qyzyqty salystyrulardy ysyryp tastaghym kelmedi jәne búl derekter tansyq әri tarihymyz ýshin de sanlauly salystyrulargha jol ashady.

(Jalghasy bar...)

Abay.kz