ارداقتى وقىرمان، ەگەر ءسىز جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «امەريكا كۇندەلىكتەرى» اتتى جولجازبا كىتابىنىڭ وسى تاراۋىن وقىپ شىعىپ، بۇعان دەيىنگى جازبالارعا قىزىعۋشىلىق تانىتساڭىز، ول بولىمدەردى مىنا سىلتەمەلەر ارقىلى تابا الاسىز: 

http://abai.kz/post/view?id=2564

http://abai.kz/post/view?id=2551

http://abai.kz/post/view?id=2533 

http://abai.kz/post/view?id=2505 

http://abai.kz/post/view?id=2489

http://abai.kz/post/view?id=2464     

http://abai.kz/post/view?id=2450

http://abai.kz/post/view?id=2410 

http://abai.kz/post/view?id=2392

http://abai.kz/post/view?id=2365

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238 

17 قاڭتار، بوستون – سالەم – پليمۋت.

سالەم قالاسىنىڭ اتى – سالەم، ياعنىي، بەيبىت قالا. 1632 جىلى وسى بۇعازدا ىرگەسى قالانعان. كانادانىڭ شەكاراسى وسى ارادان 200 شاقىرىمداي عانا. ۇندىستەردى ءجيى كورۋگە بولادى. تاڭ قالعانىم – جاپوندار كوپ ەكەن. بۇلار ۇلى وتان سوعىسىنان بۇرىن قونىستانىپ، سولتۇستىكتەگى كونتسلاگەرگە ورنىعىپ قالعاندار. سالەمنىڭ تاريحى – امەريكانىڭ اتىن شىعارعان تاريح. ىرگەتاسىن كەنان رودجەرس دەگەن بالىقشى  قالاپتى. سودان باستاپ سالەمنىڭ اتى سوناۋ ينديانى دۇرلىكتىرەدى. نەگە دەيسىز بە؟ ادامنىڭ ويىنا كەلمەيدى.

ءبىرىنشى، تەرى يلەپ، بىلعارى جاساپ، كاپيتال جيىپتى. ەكىنشى، نۋ ورماننىڭ بايلىعىمەن كەمە جاساعان. پۋريتاندارعا ءتان ەڭبەكقورلىقتىڭ ناتيجەسىندە جەر وڭدەپ، ەگىن سالىپ، كيىم تىگىپ، ساۋداسىن كۇسەت ەتەدى. سونىڭ ىشىندە، مۇزدى اعاش ۇگىندىسىنە وراپ، وكپەنىڭ سارى جوتەلىنە ەم –  كادىمگى مۇزدى يندياعا ساتادى. بۇل – ۇلكەن ساۋدانىڭ كوزىنە اينالادى. ول كەزدە اعىلشىن كورولى قاراقشىلارعا دا پاتەنت بەرىپ، پايداسىنىڭ 10 پايىزىن قازىناعا الادى ەكەن. سالەمدىكتەر دە قاراقشىلارعا ۇن، تەرى (بىلعارى), كيىم، تاماق بەرىپ، ولاردىڭ ولجاسىنان بولىسەدى. بۇل ءبىر جولدىق ەمەس، تۇراقتى، ءتۇسىمدى كاسىپكە اينالادى.

سالەمنىڭ اتىن شىعارعان قاراقشىلار عانا ەمەس ەكەن. ونى «مىستان قالا» اتاندىرعان جانە وزدەرى قاتتى نامىستاناتىن  ءبىر قاتىگەز وقيعا ءوتىپتى. ول كەزدە زاڭگىلەر سولتۇستىكتە ەركىن ءومىر سۇرەدى. اقكوڭىل، اڭگىمەشى، بالالاردىڭ سۇيىكتى كۇتۋشىسى اتانعان تيتيبا اتتى ايەل بولىپتى. كەشكە وت باسىندا بالالارعا، شايتان، مىستان، ديۋ ارالاسقان نەشە ءتۇرلى قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەردى ايتادى. بۇل ەرتەگىنىڭ كەڭ تارالىپ كەتكەنى سونداي، اقىرى ءدىنشىل پۋريتاندار مىستان اۋلاۋعا كوشەدى. تيتيبانى جانە ەكى ايەلدى ۇستاپ، 1792 جىلى سوت جۇرگىزىپ، ولاردى تاسقا باستىرىپ ولتىرەدى. 5 جىلدان سوڭ بۇل وقيعانىڭ جالعاندىعى انىقتالادى. ءسويتىپ، سالەمنىڭ بەتىنە شىركەۋ ءتۇسىپ، «مىستان شاھار» اتانادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن امەريكانىڭ «مىستان قالاسى» دەپ رەسمي تۇردە جاريالانىپ، جىل سايىن قازان ايىنىڭ سوڭىندا مەرەكەلەنىپ وتەدى ەكەن. وعان 15 مىڭعا جۋىق ادام قاتىسادى-مىس. جەلكەندى كەمەشىلەردىڭ جارىسى وتەدى. ءسويتىپ، قارا نيەتتى قالادان مەرەكەلى «مىستاندار قالاسىنا» اينالىپتى. امەريكانىڭ بەلگىلى جازۋشىسى، جاس كەزىمدە اڭگىمەلەر جيناعىن وقىعان ناتاليا گوتورننىڭ دا اكەسى الگى «مىستان اۋلاۋ» ناۋقانىنا قاتىسقان ەكەن. جازۋشى اكەسى مەن جەرلەستەرى ءۇشىن كەيىنگى ۇرپاقتان كەشىرىم سۇراپتى. سول ءۇشىن سالەم قالاسىنىڭ ورتالىعىنا جازۋشىنىڭ ەسكەرتكىشى قويىلىپتى. كوردىم. ارى تازا ازاماتقا دەگەن قۇرمەت سونداي-اق بولار.

سالەمدە وتەتىن تاعى ءبىر وقىس مەرەكە – ناۋرىز ايىندا سەمىزدەر مەن شىلىم شەگۋشىلەردىڭ، ىشكىشتەردىڭ 20 شاقىرىمدىق جاياۋ جارىسى وتەدى ەكەن. جارىس جولىن – «ازاتتىق جولى» دەپ اتايدى. باستى ۇرانى: ء«بىز دە قابىلەتتىمىز! ەركىمىز ازات» – دەگەن ءسوز ەكەن، ياعنىي «سالىندى» (نەۋداچنيك) ەمەسپىز – دەگەندى دالەلدەۋ.

جالپى بۇعازدا ورنالاسقاندىقتان دا سالەم جاسىل قالا. ۆەرموند شتاتى التاي مەن مەدەۋدى ەسكە سالاتىن جاسىل شتات. قىستا قار قالىڭ، جازدا – ءجاننات. نەگىزگى وسەتىن اعاشتار – قانت ۇيەڭكەسى، قاراعاشتىڭ ءبىر ءتۇرى، قىلقاندى جاپىراقتى قاراعايلار، ەمەن. پۋريتاندار مەن ۇندىستەر العاش ءتىل تابىسقاندا، ۇندىستەر ۇيەڭكە شىرىنمەن ەرۋلىك بەرىپتى.  قازاقتار «قايىڭ ساۋسا» (كۇي اتى), ولار ۇيەڭكە ساۋادى ەكەن. ەكەۋىنىڭ دە «ساۋ» ءتارتىبى بىردەي. قىس اياعىندا 200 مەتر بيىكتىكتە شوعىرلانىپ وسەتىن قانت ۇيەڭكەسىنىڭ قابىعىن ءتىلىپ، تۇتىكشە ورناتادى. جانىنا وت جاعىپ، ۇيەڭكەنىڭ وزەگىن جىلىتادى. سودان كەيىن تۇتىكشەنىڭ سۋاعارىنا اعاش  شان قويادى. شىرىن تولعان سوڭ شەرتپەككە قۇيىپ، جەرتولەدە ساقتايدى. ماڭىزى مول، پايداسى زور، شىرىن – شاراپقا اينالادى. مۇنى، شىرىن-شاراپ، شىرىن-قىمىز، بالسىرا دەسە دە بولادى. قازىر دە ەرەكشە باعالى. «ۇيەڭكە ساۋمەن» مويىنسەرىكتەر اينالىسادى. قانت ۇيەڭكە شوعىرلارى مەملەكەتتىڭ جانە مويىنسەرىكتىڭ كۇتىمىندە. مىسالى، كانادانىڭ «ۇيەڭكە ساۋىپ» تۇسىرەتىن جىلدىق تابىسى 50 ميلليون دوللاردان اسادى ەكەن. وسى «قانت ۇيەڭكەسىنەن» جاسالاتىن شاراپ سالەم مەن پليمۋت قالاشىعىنىڭ تابىس كوزىنىڭ ءبىرى ەكەن.

سۋرەتتە: سالەم قالاسىنىڭ ايلاعى.

سالەم  قالاسى ءوزىنىڭ تاس گرانيتىمەن دە تانىمال. ۆاشينگتوننىڭ ءار ءۇيىنىڭ قابىرعاسىن ارلەپ تۇرعان گرانيتتەر وسى بوستوننان، سونىڭ ىشىندە سالەمنىڭ تاس كەنتىنەن اپارىلعان. قازىر بۇل كاسىپتىڭ بارلىعى بوستونعا شوعىرلانعان.  تۇرعىندار دا سوندا قونىس اۋدارىپتى. قالا نەگىزىنەن ساياحاتشىلاردىڭ ىرىزدىعىمەن قارجىلانادى. مۇندا 15 مىڭ تۇرعىن   مەكەندەيدى. ارينە، بۇل شارتتى ەسەپ. ويتكەنى قالانىڭ اينالاسى، جول بويى ۇزىلمەيتىن 1-2 قاباتتى ۇيلەر. شاعىن. تازا. كۇتىمدى. بۇعازدى اينالا سالىنعان ۇيلەردىڭ ەكنىشى، ءۇشىنشى قاباتتارىن كوكتەمنەن كۇزگە دەيىن  جەلقايىقشىلار – جەلكەندى قايىق ساياحاتىنا اۋەستەنۋشىلەر جالدايدى. ايلىق پاتەراقىسى جانە رۇقسات الۋ قۇنى – 5 000 دوللاردان جوعارى. ءوزى بۇعاز. جەل دە، تولقىن دا ءبىر قالىپتى. تەڭىز دەسەڭ – تەڭىز، مۇحيت دەسەڭ – مۇحيت. ال جەكە ءۇيدىڭ قۇنى 15 ميلليون دوللاردىڭ ماڭى. ايلاعىنا – ۆەرفكە باردىق. ۇلكەندى-كىشىلى جەلكەندى كەمەلەر تۇمسىقتارىن ايلاققا تىعىپ الىپ، ساعا-ساعادا «دەمالىپ» تۇر. بۇعازدىڭ ىشىنە 500 مەتردەي سۇعىناتىن سەرۋەن جولىمەن تولقىندى، جەلكەم جەلدى، تىزىلگەن جەلكەندى كەمەلەردى تاماشالادىق. ەجەلگى «بوتسماندار كوشەسىن» ارالادىق. ءۇي دە، عيماراتتار دا XIX  عاسىرداعى كەلبەتىن ساقتاعان. كوشەلەرى دە تار. شاعىن ءۇي. شاعىن عيمارات. شاعىن شىركەۋ. ورىس قاۋىمداستىعى دا بار ەكەن. مەشىت تە بار دەستى. بىراق ءوزىم كورگەم جوق. شاعىن قالالاردىڭ ىشىندە وسىنشاما قيلى-قيلى تاريحى بار كەنتتەر سيرەك. كورسە – كورەتىن شاھار ەكەن. اسىرەسە، بوتسماندار كوشەسىندەگى ۇيلەر، ورامدار، كوشەلەر، ەسكى عيماراتتار ۇنادى.

سولتۇستىكتەگى سالەم كەنتىنەن كەرى – وڭتۇستىككە بۇرىلدىق. تاعى دا بوستون ارقىلى وتتىك. ويتكەنى بوستوننىڭ اتاقتى جەر استى جولىن كورۋدى وتىنگەندەر بولىپتى. ءبىز دە ەستىگەمىز. رەتى كەلمەگەن شىعار دەپ ويلاعامىز كەشە. بۇگىن اسپاندى  تۇمان (بۇلت ەمەس) بۇركەمەپتى. الىستان بيىكتىگى 45 مەترلىك ۇستىن (ستەللا) كورىندى. اق گرانيتتەن. بۇل امەريكالىق ازاتتىق اسكەرىنىڭ اعىلشىن ارمياسىن جەڭگەن  جەرىنە قويىلعان ەسكەرتكىش. مىنە، جەر استى جولىنا دا جەتتىك. بوستوندى جەر استىمەن كەسىپ وتەسىڭ. 5 000 ادىم. ءار سانتيمەترى ساتۋلى جانە ءار قالانىڭ كولەمى العاشقى بەلگىلەنگەن مەجەدەن  (مىسالى، بوستون ءۇشىن 1613 جىلدان باستاپ) وزگەرمەيتىنىن، شتات اۋىستىرمايتىنىن ەسكەرسەك، وتە ۇلكەن اۋماق. قالانىڭ ىشىندەگى ءزاۋلىم عيماراتىڭ بوستونعا ەمەس، ۆەرموند، نە ماسساچۋسەتس شتاتىنا قاراۋى مۇمكىن. ول جەر ەشقاشاندا بوستوننىڭ شەكاراسىنا جاتپايدى. بىزدەگى سياقتى قاۋلىمەن قۋسىرىپ، نە داليتا بەرمەيدى.  سوندىقتان دا تاريحي عيماراتتاردى قالپىندا ساقتاپ، قالانىڭ جاراسىمىن بۇزباس ءۇشىن، جەرى تۇتاستاي جاقپار تاستى ءارى قىمبات ەكەنىنە قاراماستان، 1992-2005 جىلدار اراسىندا 15 ملد. دوللار جۇمساپ، جەر استى جولىن سالىپتى. 12 ميلليون توننا تاس شىعارىپتى. مەنىڭ ويىما سونشاما مول كەڭىستىكتەن  «ورىن تاپپاي» اقمولانىڭ تاريحي ۇيلەرىن قيراتىپ جىبەرگەن  1997-2004 جىلدار ەسكە ءتۇستى. بوستون مەتروسى XIX  عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى قولعا الىنعان امەريكاداعى ەڭ ەسكى مەترونىڭ ءبىرى.

تەسكەن جولمەن زۋلاپ وتىرىپ 20 مينۋتتىڭ ىشىندە بوستوننىڭ وڭتۇستىك بۇيىرىنەن شىعا كەلدىك. ساۋلەتى توسىن عيماراتتىڭ ءجونىن سۇراپ ەدىم ءانۋار: «پورتە» كومپانياسىنىڭ عيماراتى. دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات ءارى اسىل زاتتاردى ساقتايتىن قويما. دالىرەك ايتسام – قازىنا. مۇنىڭ اشىلۋىنا كونەنى، اسىل دۇنيەلەردى زەرتتەيتىن عالىمدار سەبەپشى بولعان. ءسويتىپ، ولار كومپانيا قۇرعان، قازىر الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى ەڭ اسىل زاتتار مىنا قاراكۇرەڭ، تۇمسا عيماراتتىڭ ىشىندە» – دەپ ءتۇسىندىردى. عىلىمي بيزنەس جانە جاڭا بيزنەس! گارۆاردتىق بيزنەس!

تاعى دا كوك جارتاستى ورمان، وزەن، قانت ۇيەڭكەسى، قاراعاش، بۇتا، قاراعاي ارالاس توعايلار باستالدى. ءبىر-ءبىر ءۇيدى قولتىقتارىنا قىسىپ الىپتى. ءۇيدىڭ اۋلاسى – كوكمايسا. كوكمايسا ەكپەسەڭ قالتاڭدى تەسەتىندەي ايىپ سالىنادى ەكەن. نەتكەن تابيعي بايلىق! ءبىز ءوزىمىز قىزىعىن كورمەيتىن جەراستى بايلىعىنا ماقتانا-ماقتانا، وعان يەلىك ەتۋدەن ايىرىلىپ قالدىق. ال مىناۋ ورمان، وزەن، اقتاس، كوكتاس، شىرىننىڭ بارىنە وزدەرى يە. وزدەرى وندىرەدى، وزدەرى وسىرەدى، وزدەرى ساتادى، وزدەرى يگىلىك كورەدى. بارماق تىستەتەتىن-اق يگىلىك. بارماعىن بىزدەن بۇرىن دا تىستەگەن لامپيناتي ۇلىسىنىڭ كوسەمى – كورول فيليپپ (سولاي اتالىپ كەتسە كەرەك) ەكەن. ول 1675-1676 جىلدارى ۇلى ۇلىس ازاتتىق كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرىپتى. سونداي تالانتتى قولباسى بولىپتى. قازا تاپقان پۋريتاندىقتاردىڭ سانى 4 000 اسىپتى. امالى قۇرىعان پۋريتاندىقتار امالىن تاۋىپ كورول ءفيليپتى – ۇندىستەردىڭ كوسەمىن ۇندىستەردىڭ وزىنە ءولتىرتىپتى ء(بىزدىڭ كەنەسارىنى، يساتاي-ماحامبەتتى ءوزىمىز جاۋعا ساتىپ، ءوزىمىز قولىمىزبەن ولتىرگەنىمىز سياقتى). ءسويتىپ، جەرگىلىكتى امەريكاندىقتار دار اعاشىنا ءوزىنىڭ باستارىن ءوزى ۇسىنىپتى. بۇل دا تاريح. تاريح. بىراق ادىلەتسىزدىك پەن ساتقىندىق تاريحى.

ء دال وسىنداي ازاتتىق ءۇشىن بولماسا دا، جەكە باستارىنىڭ شەكسىز ەركىندىگى مەن جونسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قاراقشىلاردىڭ  «كوڭىلدى توبە»  نەمەسە «جىندى توبە»  وقيعاسى دا وسىناۋ ورمان ىشىندە، بوستون مەن پليمۋتتىڭ ورتاسىندا ءوتىپتى. قاراقشىلاردىڭ سالەمدىكتەرمەن  ەرەكشە سىبايلاسقانى ەستەرىڭىزدە شىعار. كورولدىڭ ءوزى ابدەن ەركىندەتكەن قاراقشىلار، سوڭىندا پۋريتانداردىڭ ءوزىن مويىنداۋدان باس تارتادى. «كۇناھارلار توبەسىنە»  جينالىپ الىپ، ولجالارىن ءبولىسىپ، ايەلدەردى قوسىپ الىپ، جىن-ويناق سالادى. «جىندى توبەگە» جىنى ۇستاعان «تازا ءدىن يەلەرى» – پۋريتاندىقتار قاراقشىلارعا  قارسى جاساق قۇرادى. بار قارۋىن جيعان قاراقشىلار ەكى-ءۇش كۇن كۇتەدى. اقىرى «كوڭىلدى توبەدەگىلەردىڭ» كاپيتانى مورتون باس بوپ ماس بولادى. ولار ۇيقىعا كەتكەندە پۋريتاندار باسىپ الادى. تۇتقىنداپ، انگلياعا جىبەرەدى. تۇرمەدە جاتىپ، «پۋريتانداردىڭ اۋەيىلىگى» («نراۆى پۋريتانوۆ»، «كوڭىلدى توبەگىلەردىڭ» جىن-ويناقتارى سۋرەتتەلگەن شىعارمانىڭ اتى ماعىناسى بويىنشا اۋدارىلدى)   اتتى كىتاپ جازادى. ول وتە ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپتى.

مىنە، وسىنداي تانىستىرۋلاردى تىڭداي وتىرىپ، امەريكانى  – امەريكا ەتكەن العاشقى «تابان تاسقا» – پليمۋتقا دا جەتتىك. بۇرىن دا حاباردار بولعانىمىزبەن، كوزبەن كورگەندەي اسەر بەرمەيدى ەكەن. سوندىقتان قىسقارتا باياندايمىن.

سۋرەتتە: امەريكالىقتارعا امەريكانى اشقان كەمە وسى.

پليمۋت – اتلانت مۇحيتىنىڭ سولتۇستىگىندەگى بۇعازداعى قالا. تۇرعىندارىنىڭ سانى 15 مىڭنىڭ ماڭى. جاعالاۋدى جاعالاي ءبىر-ەكى قاباتتى ۇيلەر قونىستانعان. سالەم مەن پليمۋتتا سۇڭگۋىر قايىق قۇراستىراتىن جانە تورپەدو سىنايتىن كاسىپورىن بار. دەمالىستى ورىن. تاريحي ورىن بولعاندىقتان دا، ساياحاتشىلار قىسى-جازى ۇزىلمەيدى. اسىرەسە، امەريكانىڭ بارلىق مەكتەبىنەن كەلەتىن وقۋشىلار تولقىنى ەرەكشە. ويتكەنى، ەلۋىنشى جىلدارى  «تامىرىمىزدى تانيمىز» دەگەن ۇرانمەن باستالعان وقۋشىلاردىڭ ساياحاتى – بۇكىل امەريكانى وياتىپ، پليمۋتتىڭ تىرىلۋىنە سەبەپكەر بولىپ، وعان ەكىنشى ءومىر سىيلاپتى.

سۋرەتتە: پليمۋت قالاسىنىڭ وتكەن عاسىرلارداعى جالپى كورىنىسى.

ونىڭ تاريحى مىناداي: 1620 جىلى 112 ادام انگليادان  – فيلادەلفيا مەن نيۋ-يورككە 5 جىلعا جالدامالى جۇمىسقا جىبەرىلەدى. ولار مىنگەن كەمە اشىق مۇحيتتا باعىتتان اداسىپ كەتەدى. ايدىنداعى اداسۋ كەزىندە 2 ادام ءولىپ، 3 ادام ومىرگە كەلەدى. اقىرى  ءتۇن ىشىندە ءبىر جاعالاۋداعى جارتاسقا تىرەلەدى. كەمەدەگىلەر باس قوسىپ، قالايدا وسى جاعالاۋدى مەكەندەپ قالۋعا ۋاعدالاسادى. ءسويتىپ، كەمەدەگىلەر تاڭ اتقانشا امەريكا قۇرىلىعىنداعى بارلىق دەكلاراتسياردىڭ باسى، «مەي فلاۋر»  – «ماي گۇلى» دەپ اتالعان اتاقتى  «كەلىسىم» ۇندەۋىن جازادى. وندا: ەر-ايەلدىڭ قۇقىعى تەڭ; ءبىرىمىز – ءبارىمىز ءۇشىن، ءبارىمىز – ءبىرىمىز ءۇشىن; ەڭبەك ءبولىسى – ورتاق; نەكە – قاسيەتتى – دەگەن ماعىناداعى انت ءسوزى جازىلادى. سول انتقا بارلىعى قول قويادى. مۇنىڭ «دولانا گۇلى» – دەگەن دە حالىقتىق اتاۋى بار.

مىنە، پليمۋت مۇيىسىندە وقۋشىلاردىڭ قارجىسىمەن جاساقتالعان «ناۋتيلۋس» اتتى جەلكەندى كەمە وسى.

تاڭ سىز بەرە، ۇمىتپاسام ەكى ايەل، ەكى ەركەك جاعاداعى ۇزىندىعى ەكى مەترلىك تاسقا تابانىن باسىپ تۇرىپ «ۇندەۋدى» وقيدى. مۇيىسكە «پليمۋت» دەپ ات قويىپ، جاعاعا شىعادى. باقىتتارىنا وراي ۇندىستەردىڭ تولىق جينالماي قالعان جۇگەرى اتىزىنا تاپ بولادى. ۇندىستەرمەن ءتىل تابىسا وتىرىپ، كۇزگە جەتەدى. پۋريتانداردىڭ باستى ۇرانى – دەمالىسسىز، كۇندىز-ءتۇنى  قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ جانە ەڭبەكتەنۋ بولعاندىقتان دا، ۇندىستەردىڭ نەگىزگى داقىلى جۇگەرى مەن كارتوپتى ەگىپ، جازداي كۇتىپ، كۇزدە توقشىلىققا قولدارى جەتەدى. اسقاباقتىڭ قاپىعىنا قۇيىپ ىشەتىن، جۇگەرىنىڭ ۇنىنان جاسالعان بوستوننىڭ ايگىلى ۋماش كوجەسى سول كەزدە پايدا بولسا كەرەك. ال جاعالاۋ ۇندىستەرى سول جىلى تۇگەلدەي سۇزەكتەن (بىرەۋلەر شەشەكتەن، قىزىلشادان، تىرىسقاقتان، ءىش اۋرۋىنان دەسەدى) قىرىلىپ قالىپتى.

قالايدا ۇندىستەردىڭ اعزاسىندا قارسى كۇرەسە الاتىنداي ءدارۋى جوق، ەۋروپالىقتارمەن قوسا كەلگەن جۇقپالى اۋرۋ ەكەنى انىق. ونىڭ كۇناسىن كىم كوتەرۋگە ءتيىستى ەكەنىن ءبىر اللا بىلەدى. بىراق، دجەففەرسوننىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن: ء«سىز بولىپ، ءبىز بولىپ، شەشەك بولىپ، امەريكانى يگەردىك قوي» – دەگەن كەكەسىندى ءسوزىن ءار امەريكاندىق بىلەدى. XX عاسىردىڭ 50-جىلدارىنداعى «بالاپان» (بەبي، ياعني، جاپپاي بالا تابۋ، بىزدەگى «كوك كورپە») ناۋقانى تۇسىندا، مەكتەپ وقۋشىلارى پليمۋتقا تۇمسىعىن العاش تىرەگەن كەمەنىڭ سىزباسىن سۇراتىپ لوندونعا حات جازىپتى.  «دولانا گۇلى» كەمەسىنىڭ سىزباسى ساقتالعان ەكەن. بۇكىل امەريكانىڭ مەكتەپ وقۋشىلارى 2 جىل بويى اقشا جيىپ، سول كەمەنىڭ كوشىرمەسىن انگليادا جاساتىپتى. كەمە جاسالىپ بىتكەن سوڭ، ول كەمەگە 112 ادام، ونىڭ 58-ءى ايەل (نەگىزىنەن اكتەرلار) وتىرىپ، ءبىز دە جاڭا عانا كولىك باسىن تىرەگەن مىنا بۇعازعا قايراڭداپتى. بۇكىلامەريكا دەڭگەيىندەگى سالتانات ءوتىپتى. مۇراجاي اشىلىپتى. 1972 جىلى سولتۇستىك پوليۋس ارقىلى دۇنيەنى شىر اينالىپ شىققان «ناۋتيلۋس» جەلكەندى كەمەسى دە وسى ايلاقتا كورمەگە قويىلىپتى.

مىنە، سول كەمەنى ءبىز دە كورىپ تۇرمىز. كادىمگى جەلكەندى كەمە. جەلكەنى جەلبىرەپ تۇر. ءۇش-ءتورت كەمەشى ارقانىن كەرىپ، جەلكەنىن تارتىپ، تىرەۋ باعانىنا (ماتچا) ورلەپ-ءتۇسىپ ءجۇر. بۇل – كورمەگە قويىلعان نۇسقا بولعاندىقتان دا، ولاردى عىلىمي قىزمەتكەر، جوندەۋشى دەگەن دۇرىس شىعار. 112 ادام، 58 ايەل، 3 بالا مىناداي شاعىن جەلكەندى كەمەدە قالاي ايلاپ ءومىر سۇرگەنىنە تاڭدانباسقا لاجىڭ جوق. مىنە، مىناۋ پۋريتاندار العاش اياق باسقان تابان تاس. ەكى شارشى مەتردەي. ۇستىنە سەنەك قۇرىپ، مارمارمەن قورشاپ، ەسكەرتكىشكە اينالدىرىپتى. شاعىن سەرۋەن الاڭى بار. سونىڭ ورتاسىندا مەموريالدىق تۇعىرتاس تۇر.

سۋرەتتە: پۋريتاندار العاش اياق باسقان تابان تاس.

قارسى بەتتە 58 ايەلدىڭ ەرلىگىنە سۇيىنگەن ەسكەرتكىش قويىلعان. ماعىناسى دا، مازمۇنى دا تۇسىنىكتى. پۋريتاندار ءۇشىن ايەل قاسيەتتى جاراتىلىس. ءتىپتى، ءدال قازىرگى امەريكاندىقتار ماتريحاتقا بەت الىپ بارا جاتىر-مىس – دەگەننىڭ ءبىر ەمەۋىرىنى وسىدان-اق بايقالادى. الىس كوكجيەكتە مۇحيت ايدىنى، ايدىندا كەمەلەر قاراڭدايدى. سۇڭگۋىر قايىقتى كورگەمىز جوق. كوگىلدىر ايدىن كوگىلدىر اسپانمەن استاسا ۇشتاسىپ كەتكەن تۇسىندا جەر دە اسپانمەن تۇتاسىپ،   شىرقاۋلاپ كەتكەندەي اسەرگە بولەيدى. تابانىڭنىڭ استىنا قاراپ، جەر باسىپ تۇرعانىڭدى سەزىنەسىڭ. بۇعاز بولعاندىقتان دا تولقىندارى ۇساق، بۇلكىل تەربەلىس قانا. از ۋاقىت سەرۋەندەپ، جاعاداعى پليمۋتتىڭ قانت ۇيەڭكەسىنەن جاسالعان شارابىن ساتاتىن دۇكەنگە بارىپ، ءدامىن تاتتىق. ساقي ەكى-ءۇش تامشىدان اسىرماي 8 ءتۇرلى شاراپتىڭ ءدامىن تۇششىندىردى. ەستەلىك ءۇشىن ءبىر شيشاسىن الدىم.

جالپى، پليمۋت – ءبىر-ەكى قاباتتى، شاعىن، كۇتىمدى ۇيلەردەن تۇراتىن جاتاعان، كۋرورتتى تاريحي قالا. نەگىزىنەن جاز ايلارىندا كەلەتىن جەلكەندى قايىقشىلار مەن ساياحاتشىلاردان نەسىبىن ايىرادى. سۇڭگۋىر قايىق جوندەيتىندەردىڭ ءجونى باسقا. سونشاما اڭىزعا اينالعان بۇعاز بەن قالالاردى (بوستون، سالەم، پليمۋت) كورىپ، كوزايىم بولعانىمىزعا ريزا كوڭىلمەن كولىككە وتىرىپ روت-ايلەند شتاتىنا  بەت الدىق.

ءسويتىپ وتىرىپ، پيليگريمدەردىڭ – جاڭا وتان ىزدەۋشىلەردىڭ تەگى تۋرالى اڭگىمە دە باستالىپ كەتتى. بۇل اڭگىمەلەردى كۇندەلىككە جازباسام دا بولار ەدى. بىراق، ءوز باسىم كۇندەلىكتى – كۇنىمنىڭ قالاي وتكەنىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن ەمەس، كورگەنىمدى – كوڭىلىمە ءتۇيىپ، سون ءوز ەلىمنىڭ ومىرىمەن، تاريحىمەن سالىستىرىپ، پىكىر قورىتۋ ءۇشىن جازاتىن بولعاندىقتان دا، ءانۋاردىڭ اڭگىمەسى تۇسىندا ويعا ورالعان قىزىقتى سالىستىرۋلاردى ىسىرىپ تاستاعىم كەلمەدى جانە بۇل دەرەكتەر تاڭسىق ءارى تاريحىمىز ءۇشىن دە ساڭلاۋلى سالىستىرۋلارعا جول اشادى.

(جالعاسى بار...)

اباي.kz