http://abai.kz/post/view?id=2533

http://abai.kz/post/view?id=2505 

http://abai.kz/post/view?id=2489

http://abai.kz/post/view?id=2464     

http://abai.kz/post/view?id=2450

http://abai.kz/post/view?id=2410 

http://abai.kz/post/view?id=2392

http://abai.kz/post/view?id=2365

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238 

Búl siltemeler arqyly jazushy Túrsyn Júrtbaydyn «Amerika kýndelikteri» atty joljazba kitabynyng bastapqy bólimderin tauyp, oqy alasyzdar. Jalghasy tómende: 

15 qantar. Niu-York.

Eki kýngi sayahat-seruennen song úiqyny qandyryp túrdym. Tanghy saghat alty. Kóshege shyghyp temeki tarttym. Bir taldyrmash, shashy búiralana órilgen, tartymdy zәngi qyzy aldymnan ótti. Sýisine qarap túrdym. Kenet eki-ýsh qadam ótken song jenil jótkerinip aldy da, bir uys qyp asfalitqa qaqyryghyn tóge salghany.  Ózi baghzor basyp ketip barady. Álgi әserden týk qalghan joq. Bir sekundta jerge týsken jýz týkirikti Beyjinnen kórgende bir tandanyp em, myna aq kóbikke bir tandandym. Bizding shópjelkelerding de (әsirese, jas qyzdardyn) syzdyqtatyp, shashyratyp týkirgenin jaqtyrmaushy edim. Al myna týkirikting әseri basqa boldy.

 Mәsele – týkirikte emes, qarsy kele jatqanda sonday sýisinip qaraghan әsem әserding tu syrtyn bere ... su sepkendey basylyp qaluynda.  Sol arada túnghysh ret amerikalyq zәngi azamattyng qolyn alyp, temekisin tútatyp berdim. Búl da baylanystyn, adamnyng kýni adammen ekendigin tanytatyn yqylas-peyilding bir týri. Áytpese, tanghy altyda shaqpaghy bar adamnyng qarsy aldynan tosyp túruynyng qanday sәtti olja ekenin shylymqúmarlar ghana týsinedi.

Ádettegidey, «ystyq, qyzyl, qoy, tegin shәigha» qanyp alghan song Alma ekeuimiz Manhettendegi ortalyq demalys sayabaghyn kesip ótip, dýniyedegi eng úly múrajaylardyng biri – Metropoliytendi kórmekpiz. Búl sayabaq – Niu-Yorkting tynys alatyn ókpesi, ózderi múny erekshe maqtanysh tútady. Ár metri million dollar túratyn tyghyz әri zәulim ghimarattardyng ortasyndaghy Manhetten baghy olar ýshin bizding Saryarqanyng kendigindey әser etedi. Tabighi, kók jaqpar tasty, oimaqtay-oymaqtay eki-ýsh kólshigi bar. Dinine qúshaq jetpeytin emen, qaraghash, ýienke ósken. Jayau joldary jatyq. Ár búryshy әr qily taqyrypta bezendirilgen. Ár tústaghy ýsh-tórt adamdyq demalys oryndyqtaryna: «Búl oryndyqta pәlenbay-týgenbay ózining tughan kýnin ótkizdi. Oryndyq sonyng menshigi» – dep jazylghan. Álgi aty jazylghan adam sol oryndyqtyng ainalasyn tazartyp, kýtip ústaugha mindetti. Oryndyqqa atyn jazu ýshin de, kýtu ýshin de aqsha tóleydi eken. Áyda, kapitalizm! Áy-da, Amerika! Múnda, Abay aitqanday: «esekting artyn juyp aqsha tapsan» – últqa ýles qosqan azamatsyn. Óitkeni, tabysynnan salyq tóleysin. Sondyqtan da erkin enbek erekshe baghalanady. Almatydaghy Kókbazardyn  әjethanasyn satyp aldy – degende jaghamdy ústam em osydan jiyrma bes jyl búryn. Sol qyzmetti qazir ózime úsynsa oilanbas edim. Óitkeni, búl túnyp túrghan tegin qazyna, aghyp túrghan altyn eken ghoy. Abay jaryqtyq sony bilip aitty ma eken?!.

Niu-Yorkting demalatyn ókpesi – ortalyq sayabaq.

  Sayabaqtyng әr túsynda eskertkishter jaghalay ornalasqan. Tabighy kenistikti erkin paydalanghandyqtan da, migha onsha salmaq týsirmeydi. Sayajaydyng ortasyndaghy «Baqalar kólshiginin» jiyeginde tek qana Shekspirding piesalary  qoyylatyn ashyq teatr bar eken. Álemge aty әigili akterler de, rejisserler de múnda óner kórsetuge qúshtar eken. «Ana akter – Gamletti, myna akter – Otellony, ýshinshi bireui – Romeony osy saqnada oinaghan» – dep Alma attaryn ataghanymen, men esimde saqtay almadym. Saqnadaghy júmysshylar әlde ne qúrastyryp, ne búzyp jatty. Qary men ayazy bolmasa da, qys aty bar emes pe, spektakli qoyyla qoymas. Demek, búzyp jatyr.

«Baqalar kólshigine» súghyna jinishke túiyq ótkelshe jasalypty. Sóitsek, búl aragha Niu-Yorktikter tang bozynan kelip baqanyng dauysyn tyndaydy eken. Qazir de qúlaghyn týrip túrghandardy kórdik. Sholp etkenin bolmasa, shóp etkenin estigemiz joq. Sol kólshikting ekinshi jiyeginde polyak hanzadasy syilaghan Bostandyq eskertkishi túr. Jalpy, Amerikada polyaktargha ornatylghan eskertkishter kóp. Tek Tadeush Kostushkanyng ózine Niu-Yorkte, Filadelifiyada, Vashingtonda (tura Aq ýiding búryshynda) eskertkishter ornatylghan. Tura sonyng janynda Mysyrdan әkelingen, betine ataqty Kleopatra patshayymnyn: «Eki dýniyening biyleushisi, Kýn qúdayynyng biyleushisi» – dep jazdyrghan perghauyndar zamanyndaghy úzyn ústyn bar. Búl ústyn Eskendir – Aleksandriya shaharynan 1881 jyly әkelinipti. Ony Vanderbilid degen kópes Amerikagha syilapty-mys. Búl saudager turaly qarama-qayshy anyz kóp.

Áriyne, syilasa – syilaghan shyghar, al onyng ózining osy ústyndy Egiypetten zandy týrde satyp alghanyna kýmәnim bar. Áriyne, jymsytushylargha  aqsha tólegen shyghar. Biraq, qalay da adal, mәdeniyetti, kónening múrasy men qúndylyqty dýniyege keltirgen ejelgi eldi syilau emes. XVIII-XX ghasyrdyng arasynda tonau men talan-tarajgha salynghan perghauyndar órkeniyetining ústyndary men sarkofagtary, eskertkishteri men qabyrgha suretteri, mumiyeleri – Sankt-Peterburg, Pariyj, Stanbol, Niu-York, Vashington, London, t.b. qalalardyng alandarynda, múrajaylarynda samsap túr. Olardyng ishinde arheologtar men alayaqtar, qolbasshylar men qaraqshylar, kópester men kórqaptar, hanzadalar men qanqúilylar, ghalymdar men zalymdar da bar. Tipti deni solardyng yrqymen kemege salynghan. Egiypetten úrlanghan úly múralardyng tarihyn oqyp, Mysyr saparynda olardyng ýnireyip ne qúm basyp jatqan oryndaryn kórip, órkeniyetting mәdeniyetti, mәdeniyetsiz qaraqshylaryna, múra iyelerining beyghamdyghy men sharasyzdyghyna qúmygha yzalanyp em.

Metropoliyten múrajayy.

Jalpy, Amerikanyn  ózim kórgen múrajaylaryndaghy múralargha nazarymdy salsam da, tereng tebirene almaghamyn (әriyne, ýndisterding múraghattaryn qospaghanda).  Sonyng sebebin endi týsindim. Jalpy kóne múralar men qúndylyqtardyng men ýshin eng basty qasiyeti – olardyng sol ózi dýniyege kelgen órkeniyetke qatysty tabighy jәne tarihy ómirbayany, ol keshken taghdyr men dәuir tanbasy bolatyn. Myna perghauyndardyng ústyny ishte jatqan sonday bir eski nazany qozghap jiberdi-au deymin...

Álemdegi eng qory mol, ústanymy da, ústalymy da úqypty Metropoliyten múrajayyna kirgende, ondaghy múhittyng arghy betinen (Europadan, Aziyadan, Afrikadan, t.b) әkelingen miladiyge deyingi jәne miladiyden búrynghy qúndy múrazattardy kórgende, janaghy nazaly kónil-kýy odan әri órshy týsti. Mysyrdaghy perghauyndar órkeniyetining qúndy da auqymdy eskertkishteri, Babyl órkeniyetining órnekti qabyrgha tastary men jartastaghy bederli mýsinderi, qapyryq qúrylyqtyng zәngilerining este joq ejelgi dәuirdegi oimaq mýsinderi, múhit araldary túrghyndarynyng túrmystyq qúral-jabdyqtary, shyn mashyn men samuraylar elining qolýzdikterining bәri de maghan mólie qarap, tarihy otanyn izdep túrghanday kórindi.

Múnyng barlyghy әlgi әserding ýstemelenuinen  tughan әsire sezim de shyghar. Qansha aitqanmen shiyrek ghasyr boyy osy múrazattarmen tikeley ainalysqandyqtan da, kәsiby kózqarasym basym bolugha tiyisti edi. Ózime-ózim basu aityp, Alma da júbatyp, ekinti aua ekinshi qabatqa kóterildik. Ong býiirde ornalasqan Assiriyanyng syna jazuy bederlengen stellanyng saq-skif tarihyna, Ishpaqaygha qanday qatysy barlyghyn aityp kele jatqam... Kenet tura qarsymda túrghan, Dariy patsha saq dalasyna attanarda ýlken jartasqa qashap túryp bederlegen, shoshaq bórikti saq bekzadasynyng keskinin kórip... tóbe shashym tikireyip ketti. Osy bederding kóshirmesin Tegerenda izdep jýrip, bir armyannyng dýkeninen әzer tapqam jәne onyng kishireytilgen bazarlyq retindegi núsqasyn satyp algham. Júmys bólmemde túr. Al mynau bolsa ghoy týpnúsqanyng ózi! Jaqpar tasty bir qarys qalyndyq kóleminde oiyp alypty. Al múnyng óz orynynan opyrylyp әketilip, joghalyp ketkeni qay zaman!.. Baghanaghy narazylyq taghy da basyma shapty: «Áuelide,  úrlanghan, sodan keyin satylghan, satyp alynghan, mәjbýrlikpen syigha tartylghan «óli qúldar» búlar! Elinen eriksiz ajyratylghan eriksiz eskertkishter! Mәdeniyet jetimderi!» – degen oilar keldi. Dauystap ta jibersem kerek! Shiraq basyp ilgeri ozdym.

 Dariy patshanyng saq tútqyndaryn bederlegen әigili tas qashamalary. Múrajaydaghy keskin osy jaqpartastan alynghan.

 Ýndisterdin, múhit araldarynyng kórmelerin sholyp qana óttim. Ansarym – Orta Aziya elderining múraghattary. Bizge de, yaghni, qazaqtargha da ortaq, biraq ózbekting ala taqiyasynyn, qyrghyzdyng aq qalpaghynyn, týrikmenderding papaghynyn, tәjikterding ala shapany men shaghy kóileginin, tatarlardyng ongly taqiyasy men óniri órnektelgen kóilekterining qasyndaghy múrazattardan qazaqtyn, ne Qazaqstannyng atyn kóre almadym. Sodan, ózim әu basynda kórsem-au, kóremin-au, kóremin – degen japondardyng kórmesinde iluli túrghan Hokusaydyng suretterin kórudi úmytyp ketippin. Almanyng qaqpaylauymen europalyq úly suretshilerding galereyasyn araladym. Van Gogtyng polotnolary shynymen de týpnúsqada әserli kórinedi eken. Keyindeu kózge týsken Renuanyng «Kók kóilekti boyjetkenin» tamashalap biraz túrdym. Kóshirme plakattaryn túsyma ilip qoyshy edim. Sol kezde qonyrau soghylyp, uaqyttyng ayaqtalghanyn eskertti.

Metropoliytennen qarama-qayshy sezimderding qúrsauyna oranyp shyqtym. Tanghy onnan keshki beske deyin nәr tatpay aralappyz. Sol kezde baryp Hokusay eske týsti. Qap! Endi ony qayyra kelip kóru joq. Óitkeni osynda ótetin on bes kýnning әr sәtin kestege týsirip qoyghamyz.

Taghy da jayau sayabaqty kesip ótip, pәterge jayau keldik.

Men dәl býgin kýndeligime týsirgen oilarymdy payymdy, ústamdy pikir dey almaymyn. Alayda ol kózqarasymdy ishimde saqtap qalghym da kelmeydi. Mening oiymsha, adamzat órkeniyetining tarihyn shynayy tarihiy-tabighy kýiinde kórgimiz kelse, mәdeny múralardy shynymen qúrmettesek, adam qúqyghy men adamzat mýddesin syilasaq, ótken zamandaghy jahangerlik jauyzdyq pen nәsildik tensizdikti ar-ojdan túrghysynan baghalasaq, tonalghan órkeniyetterding múrazattary óz otanyna qaytarylyp, ózining tarihy orynynda túruy tiyis. Mysaly, kónetýrki jazba eskertkishteri  men mәngi tastardyng 24 myny Europa (Resey de bar) múrajaylarynyng qambalarynda shang basyp jatyr! Ótken ghasyrdyng ortasynda: tarihy oryndarynan qanday da bir sebeppen әketilgenine qaramastan, ol múrazattar óz órkeniyetine jatatyn mәdeniyet iyesine qaytarylsyn – degen úsynys jasalyp edi. Sony paydalanyp Rossiya Patsha selosy sarayyndaghy súrghylt týsti granit qabyrghany Germaniyadan qaytaryp aldy. Men óz kózimmen sonyng qayta ornyna qoyylyp jatqanyn 2000 jyly, Putin taqqa otyrghannan keyin kórip edim. Sóitsem múnyng qaytuyna Putinning ózi erekshe enbek sinirgen kórinedi. Bizding de taq iyelerimiz sonday ýrdisti ýlgi tútsa ghoy, shirkin! – dep býgingi jazbamdy ayaqtaymyn.

Aytpaqshy, pәterge kelsem, erteng Bostongha joldama alyp qoyypty. Nazym men Toqbalanyn, Áminanyng býgingi ermegi sol bolypty. Al Boston – Amerikanyng Azattyq úshqyny tútanghan oshaq. Ári Amerikanyng soltýstigin de kórgen dúrys.

(Jalghasy bar...)

Abay.kz