http://abai.kz/post/view?id=2533

http://abai.kz/post/view?id=2505 

http://abai.kz/post/view?id=2489

http://abai.kz/post/view?id=2464     

http://abai.kz/post/view?id=2450

http://abai.kz/post/view?id=2410 

http://abai.kz/post/view?id=2392

http://abai.kz/post/view?id=2365

http://abai.kz/post/view?id=2341

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298 

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238 

بۇل سىلتەمەلەر ارقىلى جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «امەريكا كۇندەلىكتەرى» اتتى جولجازبا كىتابىنىڭ باستاپقى بولىمدەرىن تاۋىپ، وقي الاسىزدار. جالعاسى تومەندە: 

15 قاڭتار. نيۋ-يورك.

ەكى كۇنگى ساياحات-سەرۋەننەن سوڭ ۇيقىنى قاندىرىپ تۇردىم. تاڭعى ساعات التى. كوشەگە شىعىپ تەمەكى تارتتىم. ءبىر تالدىرماش، شاشى بۇيرالانا ورىلگەن، تارتىمدى زاڭگى قىزى الدىمنان ءوتتى. سۇيسىنە قاراپ تۇردىم. كەنەت ەكى-ءۇش قادام وتكەن سوڭ جەڭىل جوتكەرىنىپ الدى دا، ءبىر ۋىس قىپ اسفالتقا قاقىرىعىن توگە سالعانى. ء وزى باعزور باسىپ كەتىپ بارادى. الگى اسەردەن تۇك قالعان جوق. ءبىر سەكۋندتا جەرگە تۇسكەن ءجۇز تۇكىرىكتى بەيجىڭنەن كورگەندە ءبىر تاڭدانىپ ەم، مىنا اق كوبىككە ءبىر تاڭداندىم. ءبىزدىڭ شوپجەلكەلەردىڭ دە (اسىرەسە، جاس قىزداردىڭ) سىزدىقتاتىپ، شاشىراتىپ تۇكىرگەنىن جاقتىرماۋشى ەدىم. ال مىنا تۇكىرىكتىڭ اسەرى باسقا بولدى.

 ماسەلە – تۇكىرىكتە ەمەس، قارسى كەلە جاتقاندا سونداي ءسۇيسىنىپ قاراعان اسەم اسەردىڭ تۋ سىرتىن بەرە ... سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالۋىندا.  سول ارادا تۇڭعىش رەت امەريكالىق زاڭگى ازاماتتىڭ قولىن الىپ، تەمەكىسىن تۇتاتىپ بەردىم. بۇل دا بايلانىستىڭ، ادامنىڭ كۇنى اداممەن ەكەندىگىن تانىتاتىن ىقىلاس-پەيىلدىڭ ءبىر ءتۇرى. ايتپەسە، تاڭعى التىدا شاقپاعى بار ادامنىڭ قارسى الدىنان توسىپ تۇرۋىنىڭ قانداي ءساتتى ولجا ەكەنىن شىلىمقۇمارلار عانا تۇسىنەدى.

ادەتتەگىدەي، «ىستىق، قىزىل، قويۋ، تەگىن شايعا» قانىپ العان سوڭ الما ەكەۋىمىز مانحەتتەندەگى ورتالىق دەمالىس ساياباعىن كەسىپ ءوتىپ، دۇنيەدەگى ەڭ ۇلى مۇراجايلاردىڭ ءبىرى – مەتروپوليتەندى كورمەكپىز. بۇل ساياباق – نيۋ-يوركتىڭ تىنىس الاتىن وكپەسى، وزدەرى مۇنى ەرەكشە ماقتانىش تۇتادى. ءار مەترى ميلليون دوللار تۇراتىن تىعىز ءارى ءزاۋلىم عيماراتتاردىڭ ورتاسىنداعى مانحەتتەن باعى ولار ءۇشىن ءبىزدىڭ سارىارقانىڭ كەڭدىگىندەي اسەر ەتەدى. تابيعي، كوك جاقپار تاستى، ويماقتاي-ويماقتاي ەكى-ءۇش كولشىگى بار. دىڭىنە قۇشاق جەتپەيتىن ەمەن، قاراعاش، ۇيەڭكە وسكەن. جاياۋ جولدارى جاتىق. ءار بۇرىشى ءار قيلى تاقىرىپتا بەزەندىرىلگەن. ءار تۇستاعى ءۇش-ءتورت ادامدىق دەمالىس ورىندىقتارىنا: «بۇل ورىندىقتا پالەنباي-تۇگەنباي ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىن وتكىزدى. ورىندىق سونىڭ مەنشىگى» – دەپ جازىلعان. الگى اتى جازىلعان ادام سول ورىندىقتىڭ اينالاسىن تازارتىپ، كۇتىپ ۇستاۋعا مىندەتتى. ورىندىققا اتىن جازۋ ءۇشىن دە، كۇتۋ ءۇشىن دە اقشا تولەيدى ەكەن. ءايدا، كاپيتاليزم! ءاي-دا، امەريكا! مۇندا، اباي ايتقانداي: «ەسەكتىڭ ارتىن جۋىپ اقشا تاپساڭ» – ۇلتقا ۇلەس قوسقان ازاماتسىڭ. ويتكەنى، تابىسىڭنان سالىق تولەيسىڭ. سوندىقتان دا ەركىن ەڭبەك ەرەكشە باعالانادى. الماتىداعى كوكبازاردىڭ  اجەتحاناسىن ساتىپ الدى – دەگەندە جاعامدى ۇستام ەم وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىن. سول قىزمەتتى قازىر وزىمە ۇسىنسا ويلانباس ەدىم. ويتكەنى، بۇل تۇنىپ تۇرعان تەگىن قازىنا، اعىپ تۇرعان التىن ەكەن عوي. اباي جارىقتىق سونى ءبىلىپ ايتتى ما ەكەن؟!.

نيۋ-يوركتىڭ دەمالاتىن وكپەسى – ورتالىق ساياباق.

  ساياباقتىڭ ءار تۇسىندا ەسكەرتكىشتەر جاعالاي ورنالاسقان. تابيعي كەڭىستىكتى ەركىن پايدالانعاندىقتان دا، ميعا ونشا سالماق تۇسىرمەيدى. ساياجايدىڭ ورتاسىنداعى «باقالار كولشىگىنىڭ» جيەگىندە تەك قانا شەكسپيردىڭ پەسالارى  قويىلاتىن اشىق تەاتر بار ەكەن. الەمگە اتى ايگىلى اكتەرلەر دە، رەجيسسەرلەر دە مۇندا ونەر كورسەتۋگە قۇشتار ەكەن. «انا اكتەر – گاملەتتى، مىنا اكتەر – وتەللونى، ءۇشىنشى بىرەۋى – رومەونى وسى ساقنادا ويناعان» – دەپ الما اتتارىن اتاعانىمەن، مەن ەسىمدە ساقتاي المادىم. ساقناداعى جۇمىسشىلار الدە نە قۇراستىرىپ، نە بۇزىپ جاتتى. قارى مەن ايازى بولماسا دا، قىس اتى بار ەمەس پە، سپەكتاكل قويىلا قويماس. دەمەك، بۇزىپ جاتىر.

«باقالار كولشىگىنە» سۇعىنا جىڭىشكە تۇيىق وتكەلشە جاسالىپتى. سويتسەك، بۇل اراعا نيۋ-يوركتىكتەر تاڭ بوزىنان كەلىپ باقانىڭ داۋىسىن تىڭدايدى ەكەن. قازىر دە قۇلاعىن ءتۇرىپ تۇرعانداردى كوردىك. شولپ ەتكەنىن بولماسا، ءشوپ ەتكەنىن ەستىگەمىز جوق. سول كولشىكتىڭ ەكىنشى جيەگىندە پولياك حانزاداسى سىيلاعان بوستاندىق ەسكەرتكىشى تۇر. جالپى، امەريكادا پولياكتارعا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەر كوپ. تەك تادەۋش كوستيۋشكانىڭ وزىنە نيۋ-يوركتە، فيلادەلفيادا، ۆاشينگتوندا (تۋرا اق ءۇيدىڭ بۇرىشىندا) ەسكەرتكىشتەر ورناتىلعان. تۋرا سونىڭ جانىندا مىسىردان اكەلىنگەن، بەتىنە اتاقتى كلەوپاترا پاتشايىمنىڭ: «ەكى دۇنيەنىڭ بيلەۋشىسى، كۇن قۇدايىنىڭ بيلەۋشىسى» – دەپ جازدىرعان پەرعاۋىندار زامانىنداعى ۇزىن ۇستىن بار. بۇل ۇستىن ەسكەندىر – الەكساندريا شاھارىنان 1881 جىلى اكەلىنىپتى. ونى ۆاندەربيلد دەگەن كوپەس امەريكاعا سىيلاپتى-مىس. بۇل ساۋداگەر تۋرالى قاراما-قايشى اڭىز كوپ.

ارينە، سىيلاسا – سىيلاعان شىعار، ال ونىڭ ءوزىنىڭ وسى ۇستىندى ەگيپەتتەن زاڭدى تۇردە ساتىپ العانىنا كۇمانىم بار. ارينە، جىمسىتۋشىلارعا  اقشا تولەگەن شىعار. بىراق، قالاي دا ادال، مادەنيەتتى، كونەنىڭ مۇراسى مەن قۇندىلىقتى دۇنيەگە كەلتىرگەن ەجەلگى ەلدى سىيلاۋ ەمەس. XVIII-XX عاسىردىڭ اراسىندا توناۋ مەن تالان-تاراجعا سالىنعان پەرعاۋىندار وركەنيەتىنىڭ ۇستىندارى مەن ساركوفاگتارى، ەسكەرتكىشتەرى مەن قابىرعا سۋرەتتەرى، مۋميەلەرى – سانكت-پەتەربۋرگ، پاريج، ستانبول، نيۋ-يورك، ۆاشينگتون، لوندون، ت.ب. قالالاردىڭ الاڭدارىندا، مۇراجايلارىندا سامساپ تۇر. ولاردىڭ ىشىندە ارحەولوگتار مەن الاياقتار، قولباسشىلار مەن قاراقشىلار، كوپەستەر مەن كورقاپتار، حانزادالار مەن قانقۇيلىلار، عالىمدار مەن زالىمدار دا بار. ءتىپتى دەنى سولاردىڭ ىرقىمەن كەمەگە سالىنعان. ەگيپەتتەن ۇرلانعان ۇلى مۇرالاردىڭ تاريحىن وقىپ، مىسىر ساپارىندا ولاردىڭ ۇڭىرەيىپ نە قۇم باسىپ جاتقان ورىندارىن كورىپ، وركەنيەتتىڭ مادەنيەتتى، مادەنيەتسىز قاراقشىلارىنا، مۇرا يەلەرىنىڭ بەيعامدىعى مەن شاراسىزدىعىنا قۇمىعا ىزالانىپ ەم.

مەتروپوليتەن مۇراجايى.

جالپى، امەريكانىڭ  ءوزىم كورگەن مۇراجايلارىنداعى مۇرالارعا نازارىمدى سالسام دا، تەرەڭ تەبىرەنە الماعامىن (ارينە، ۇندىستەردىڭ مۇراعاتتارىن قوسپاعاندا).  سونىڭ سەبەبىن ەندى ءتۇسىندىم. جالپى كونە مۇرالار مەن قۇندىلىقتاردىڭ مەن ءۇشىن ەڭ باستى قاسيەتى – ولاردىڭ سول ءوزى دۇنيەگە كەلگەن وركەنيەتكە قاتىستى تابيعي جانە تاريحي ءومىربايانى، ول كەشكەن تاعدىر مەن ءداۋىر تاڭباسى بولاتىن. مىنا پەرعاۋىنداردىڭ ۇستىنى ىشتە جاتقان سونداي ءبىر ەسكى نازانى قوزعاپ جىبەردى-اۋ دەيمىن...

الەمدەگى ەڭ قورى مول، ۇستانىمى دا، ۇستالىمى دا ۇقىپتى مەتروپوليتەن مۇراجايىنا كىرگەندە، ونداعى مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنەن (ەۋروپادان، ازيادان، افريكادان، ت.ب) اكەلىنگەن ميلاديگە دەيىنگى جانە ميلاديدەن بۇرىنعى قۇندى مۇرازاتتاردى كورگەندە، جاڭاعى نازالى كوڭىل-كۇي ودان ءارى ءورشي ءتۇستى. مىسىرداعى پەرعاۋىندار وركەنيەتىنىڭ قۇندى دا اۋقىمدى ەسكەرتكىشتەرى، بابىل وركەنيەتىنىڭ ورنەكتى قابىرعا تاستارى مەن جارتاستاعى بەدەرلى مۇسىندەرى، قاپىرىق قۇرىلىقتىڭ زاڭگىلەرىنىڭ ەستە جوق ەجەلگى داۋىردەگى ويماق مۇسىندەرى، مۇحيت ارالدارى تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىستىق قۇرال-جابدىقتارى، شىن ماشىن مەن سامۋرايلار ەلىنىڭ قولۇزدىكتەرىنىڭ ءبارى دە ماعان موليە قاراپ، تاريحي وتانىن ىزدەپ تۇرعانداي كورىندى.

مۇنىڭ بارلىعى الگى اسەردىڭ ۇستەمەلەنۋىنەن  تۋعان اسىرە سەزىم دە شىعار. قانشا ايتقانمەن شيرەك عاسىر بويى وسى مۇرازاتتارمەن تىكەلەي اينالىسقاندىقتان دا، كاسىبي كوزقاراسىم باسىم بولۋعا ءتيىستى ەدى. وزىمە-ءوزىم باسۋ ايتىپ، الما دا جۇباتىپ، ەكىنتى اۋا ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدىك. وڭ بۇيىردە ورنالاسقان اسسيريانىڭ سىنا جازۋى بەدەرلەنگەن ستەللانىڭ ساق-سكيف تاريحىنا، يشپاقايعا قانداي قاتىسى بارلىعىن ايتىپ كەلە جاتقام... كەنەت تۋرا قارسىمدا تۇرعان، داري پاتشا ساق دالاسىنا اتتاناردا ۇلكەن جارتاسقا قاشاپ تۇرىپ بەدەرلەگەن، شوشاق بورىكتى ساق بەكزاداسىنىڭ كەسكىنىن كورىپ... توبە شاشىم تىكىرەيىپ كەتتى. وسى بەدەردىڭ كوشىرمەسىن تەگەرەندا ىزدەپ ءجۇرىپ، ءبىر ارمياننىڭ دۇكەنىنەن ازەر تاپقام جانە ونىڭ كىشىرەيتىلگەن بازارلىق رەتىندەگى نۇسقاسىن ساتىپ العام. جۇمىس بولمەمدە تۇر. ال مىناۋ بولسا عوي تۇپنۇسقانىڭ ءوزى! جاقپار تاستى ءبىر قارىس قالىڭدىق كولەمىندە ويىپ الىپتى. ال مۇنىڭ ءوز ورىنىنان وپىرىلىپ اكەتىلىپ، جوعالىپ كەتكەنى قاي زامان!.. باعاناعى نارازىلىق تاعى دا باسىما شاپتى: «اۋەلىدە،  ۇرلانعان، سودان كەيىن ساتىلعان، ساتىپ الىنعان، ماجبۇرلىكپەن سىيعا تارتىلعان ء«ولى قۇلدار» بۇلار! ەلىنەن ەرىكسىز اجىراتىلعان ەرىكسىز ەسكەرتكىشتەر! مادەنيەت جەتىمدەرى!» – دەگەن ويلار كەلدى. داۋىستاپ تا جىبەرسەم كەرەك! شيراق باسىپ ىلگەرى وزدىم.

 داري پاتشانىڭ ساق تۇتقىندارىن بەدەرلەگەن ايگىلى تاس قاشامالارى. مۇراجايداعى كەسكىن وسى جاقپارتاستان الىنعان.

 ۇندىستەردىڭ، مۇحيت ارالدارىنىڭ كورمەلەرىن شولىپ قانا ءوتتىم. اڭسارىم – ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ مۇراعاتتارى. بىزگە دە، ياعني، قازاقتارعا دا ورتاق، بىراق وزبەكتىڭ الا تاقياسىنىڭ، قىرعىزدىڭ اق قالپاعىنىڭ، تۇرىكمەندەردىڭ پاپاعىنىڭ، تاجىكتەردىڭ الا شاپانى مەن شاعي كويلەگىنىڭ، تاتارلاردىڭ ويۋلى تاقياسى مەن ءوڭىرى ورنەكتەلگەن كويلەكتەرىنىڭ قاسىنداعى مۇرازاتتاردان قازاقتىڭ، نە قازاقستاننىڭ اتىن كورە المادىم. سودان، ءوزىم ءاۋ باسىندا كورسەم-اۋ، كورەمىن-اۋ، كورەمىن – دەگەن جاپونداردىڭ كورمەسىندە ءىلۋلى تۇرعان حوكۋسايدىڭ سۋرەتتەرىن كورۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. المانىڭ قاقپايلاۋىمەن ەۋروپالىق ۇلى سۋرەتشىلەردىڭ گالەرەياسىن ارالادىم. ۆان گوگتىڭ پولوتنولارى شىنىمەن دە تۇپنۇسقادا اسەرلى كورىنەدى ەكەن. كەيىندەۋ كوزگە تۇسكەن رەنۋانىڭ «كوك كويلەكتى بويجەتكەنىن» تاماشالاپ ءبىراز تۇردىم. كوشىرمە پلاكاتتارىن تۇسىما ءىلىپ قويۋشى ەدىم. سول كەزدە قوڭىراۋ سوعىلىپ، ۋاقىتتىڭ اياقتالعانىن ەسكەرتتى.

مەتروپوليتەننەن قاراما-قايشى سەزىمدەردىڭ قۇرساۋىنا ورانىپ شىقتىم. تاڭعى وننان كەشكى بەسكە دەيىن ءنار تاتپاي ارالاپپىز. سول كەزدە بارىپ حوكۋساي ەسكە ءتۇستى. قاپ! ەندى ونى قايىرا كەلىپ كورۋ جوق. ويتكەنى وسىندا وتەتىن ون بەس كۇننىڭ ءار ءساتىن كەستەگە ءتۇسىرىپ قويعامىز.

تاعى دا جاياۋ ساياباقتى كەسىپ ءوتىپ، پاتەرگە جاياۋ كەلدىك.

مەن ءدال بۇگىن كۇندەلىگىمە تۇسىرگەن ويلارىمدى پايىمدى، ۇستامدى پىكىر دەي المايمىن. الايدا ول كوزقاراسىمدى ىشىمدە ساقتاپ قالعىم دا كەلمەيدى. مەنىڭ ويىمشا، ادامزات وركەنيەتىنىڭ تاريحىن شىنايى تاريحي-تابيعي كۇيىندە كورگىمىز كەلسە، مادەني مۇرالاردى شىنىمەن قۇرمەتتەسەك، ادام قۇقىعى مەن ادامزات مۇددەسىن سىيلاساق، وتكەن زامانداعى جاھانگەرلىك جاۋىزدىق پەن ناسىلدىك تەڭسىزدىكتى ار-وجدان تۇرعىسىنان باعالاساق، تونالعان وركەنيەتتەردىڭ مۇرازاتتارى ءوز وتانىنا قايتارىلىپ، ءوزىنىڭ تاريحي ورىنىندا تۇرۋى ءتيىس. مىسالى، كونەتۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى  مەن ماڭگى تاستاردىڭ 24 مىڭى ەۋروپا (رەسەي دە بار) مۇراجايلارىنىڭ قامبالارىندا شاڭ باسىپ جاتىر! وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا: تاريحي ورىندارىنان قانداي دا ءبىر سەبەپپەن اكەتىلگەنىنە قاراماستان، ول مۇرازاتتار ءوز وركەنيەتىنە جاتاتىن مادەنيەت يەسىنە قايتارىلسىن – دەگەن ۇسىنىس جاسالىپ ەدى. سونى پايدالانىپ روسسيا پاتشا سەلوسى سارايىنداعى سۇرعىلت ءتۇستى گرانيت قابىرعانى گەرمانيادان قايتارىپ الدى. مەن ءوز كوزىممەن سونىڭ قايتا ورنىنا قويىلىپ جاتقانىن 2000 جىلى، پۋتين تاققا وتىرعاننان كەيىن كورىپ ەدىم. سويتسەم مۇنىڭ قايتۋىنا ءپۋتيننىڭ ءوزى ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن كورىنەدى. ءبىزدىڭ دە تاق يەلەرىمىز سونداي ءۇردىستى ۇلگى تۇتسا عوي، شىركىن! – دەپ بۇگىنگى جازبامدى اياقتايمىن.

ايتپاقشى، پاتەرگە كەلسەم، ەرتەڭ بوستونعا جولداما الىپ قويىپتى. نازىم مەن توقبالانىڭ، ءامينانىڭ بۇگىنگى ەرمەگى سول بولىپتى. ال بوستون – امەريكانىڭ ازاتتىق ۇشقىنى تۇتانعان وشاق. ءارى امەريكانىڭ سولتۇستىگىن دە كورگەن دۇرىس.

(جالعاسى بار...)

اباي.kz